Erkin Sidiq: Yehudilarning Küchlük Bolalishidiki Muhim Amillar

Musulmanlarning Güllinishi we Ajizlishishigha Seweb Bolghan Asasiy Amillar

Erkin Sidiq

2014-yili 3-ayning 3-küni

Men Uyghurche tor betlirini arilawétip, hazir qérindashlar eng köp soraydighan soallarning biri «Biz qandaq qilip bügünkidek bir haletke kélip qalduq?» ikenlikini bayqidim. Nurghun qérindashlar özlirining barliq bilimlirini we tepekkur qabiliyitini ishqa sélip, bu soalgha jawab tépishqa tirishidiken. Beziliri hazirghiche igiligen bilimlirige asaslinip uninggha jawabmu bérip baqidiken. Men ashu soalning jawabini eng köp körgen bir menbe men yéqinda yazghan «Imamlar Marsta yashashqa petiwa chiqardi» dégen qisqa xewerge chüshken inkaslar boldi. Men u inkaslarning bir qismigha xoshal boldum hem ulardin söyündüm. Yene bir qismidin bolsa sel ümidsizlendim. Bizning bir qisim qérindashlirimiz din jehettiki ang we bilim jehette méning burun oylighinimdin xélila arqida iken. Omumlashturup éytqanda, biz ang we bilim qurulmisi jehette tereqqiy tapqan gherb elliri xelqliridin téxi xélila arqida ikenmiz. Emma men buni xelqimizdin körmeymen. Men yenila bizge yaritilghan sharait ichide bizning xelqimiz ishlarni xélila yuqiri derijide yaxshi qilip keldi, dep oylaymen.

Men Uyghurlar 1500-yilliri etirapida chékinishke bashlighanliqini bilgendin tartip, «Ashundaq özgirishlerni keltürüp chiqarghan amillar qaysidur?» dégen soal kallamdin zadila ketmigen idi. Téxi yéqindila ashu soalgha jawab bolalaydighan bir qisim uchurlargha érishtim. Men érishken uchurlar yalghuz Uyghurlar toghruluq emes. Ular Musulman ümmetliri toghruluq. Yeni, Musulmanlar dunyasining qandaq jeryan we sewebler bilen desliwide güllinip yaki qudret tépip, kéyin yene qandaq jeryan we sewebler bilen arqigha chékinip ketkenliki toghruluq. Mezkur maqalida men ashu uchurlarni qisqiche bayan qilip ötimen.

Musulmanlarni deslepte östürgen, we kéyin chöktürgen amillar qaysilar, dep sorisingiz, köpünche waqitlarda Musulmanlar mundaq ikki qutupqa bölünüp kétidu. Uning biri diniy étiqadi küchlük konsérwatip Musulmanlar. Ular sewebning köpinchisini rohiy jehettiki amillardin köridu. Mesilen, Musulmanlarning diniy étiqadining ajizlap kétishi, we ularning Qur’andin cheknep kétishi qatarliqlar. Ularning nezeride hazirqi mesililerni hel qilishning birdin-bir usuli imanni kücheytish, étiqadni kücheytish, we meschitlerge waqti-waqtida bérip, duani köpeytishtin ibaret. Bu mesilining bir teripi bolup, mezkur maqalida tonushturulidighan köz-qarash uningdin perqlinidu. Yene bir qutupning ademliri bolsa ziyaliylardin, we zamaniwiliqni tekitleydighan ilghar idiyilik kishilerdin terkip tapqan (Bashqa dindiki yaki dinsiz kishiler ichidimu mushundaq idiyide turidighanlar bar, emma ular bu yerdiki mulahize bilen munasiwetsiz). Bu guruppidiki kishiler köpünche ehwalda sewebni Musulmanlarning bilim we ilim-pen öginishke sus qarishi, zamaniwiliqni qoghlashmasliqi we yéngiliqni qobul qilmasliqi qatarliq «dunya» gha tewe amillardin izdeydu. Ularning kallisigha iman we teqwadarliq jehettiki sewebler asasen kelmeydu. Beziliri hetta bundaq bolushini Islam dinidiki ajizliqlargha artip qoyidu. Bundaq seweblermu toghra yaki toluq emes bolup, mezkur maqalide tonushturilidighan köz-qarash ularningkidinmu perqlinidu. Emeliyette buning sewebi yuqiridiki ikki guruppa ademler körsetken amillarning birikmisige toghra kélidighan bolup, ashu ikki qutupning otturisighiraq toghra kélidu. Yeni, Musulmanlar dunyasining qudret tépishi bilen ajizlishishigha mundaq ikki nerse seweb bolghan. Uning biri iman we teqwadarliqning küchlük bolishi bilen ularning ajizlishishi. Bu hemmidin muhim seweb. Yene biri bolsa dunya. Yeni, bilim, ilim-pen, téxnologiye, we bashqilar. Men bu maqalida Musulmanlarning iman we teqwadarliq jehettiki küchlinish we ajizlishish ehwalliri üstide toxtalmaymen. Peqet 2-seweb we jeryan üstidila toxtilimen. Birinchi seweb üstide men buningdin kéyin dawamliq izdinip, yéterlik matériyal topliyalisam, andin ularni yézip chiqishim mumkin. Shundaqtimu men tordashlargha bu yerde mundaq bir nersini eskertip qoyushni toghra taptim: Allah Muhemmet Eleyhissalam arqiliq bizge Qur’an Kerimni chüshürgen, hemde Qur’anning 1-nusxisi teyyarlan’ghandin tartip (mezkur maqalida men Qur’anning 1-nusxisining resimini körsitimen), Qur’anda héch qandaq özgirish bolmidi. Yeni Islam dinida héch qandaq özgirish bolmidi. We yaki téximu konkirit qilip éytsaq, Islam dinining téologiyisi yaki asasiy prinsiplirida héch qandaq özgirish bolmidi. Emma Musulmanlarning halitida özgirish boldi. Ghayet zor özgirishler boldi. Tarixta anche köp körülüp baqmighan derijide zor özgirishler boldi. Musulmanlar deslepte güllendi. Ronaq tapti. Qudret tapti. Kéyin bolsa zawanliqqa yol tutti. Dinda özgirish bolmay, Musulmanlarning halitide özgirish bolghinigha qarap, biz bundaq özgirishni keltürüp chiqarghan eng chong amil ademler, dégen yekün’ge kéleleymiz. Téximu inchikilep tekshürsek, eslide özgergini birinchidin Musulmanlarning Imani we teqwadarliqi ikenlikini, uningdin qalsa hakimiyet béshidiki lidérlerning bilimge, yéngiliqqa, tereqqiyatqa we zamaniwiliqqa tutqan puzutsiyesi ikenlikini bayqaymiz. Men bir qisim qérindashlarning «Imamlar Marsta yashashqa petiwa chiqardi» dégen xewerge qarita yazghan inkaslirigha heyran qaldim. Petiwa Allahdin kelgen muqeddes sözler emes. Ademdin kelgen. Ademdin kelgen bolghachqa ularning yaxshisimu bolidu, yaminimu bolidu. Toghrisimu bolidu, xatasimu bolidu. Aqilanisimu bolidu, hamaqetke yatidighanlirimu bolidu. Siz mezkur maqalini oqush arqiliq, Musulmanlar dunyasining arqida qélishi iman we teqwadarliqtiki ajizlishishtin bashqa yene ademler tüzüp chiqip yolgha qoyghan petiwalardin ikenlikini biliwalalaysiz.

Eger siz Musulmanlarning desliwide qudret tépip, kéyin ajizlishishidiki 2-sewebke peqet birla amil tapmaqchi bolsingiz, melum derijide izden’gendin kéyin, uning qeghez yasash bilen basma xet téxnikisi ikenlikini bayqaysiz. Elwette qeghez deslepte berpa qilin’ghan. Basma xet bolsa uningdin kéyin kelgen.

Musulmanlar dunyasining güllinishi we ajizlishishi bilen qeghez we basma xetning munasiwiti kishiler eng köp tetqiq qilghan témilarning biri bolup, bu heqte yézilghan ilmiy maqalilarmu intayin köp. Téxi nechche yilning aldidila Yasir Qazi dokturluqta oqughan Yél Uniwérsitéti «Basma xettin burunqi qeghez: Islam dunyasidiki qeghezning tesiri we tarixi» (Paper before print: The history and impact of paper in the Islamic world) dégen bir kitabni neshir qildi. Bu kitabni Amérikining Boston Institutining proféssori Jonasin Blum (Jonathan M. Bloom) yazghan. Shunga men mezkur maqalida tonushturudighinim, Musulmanlar dunyasining güllinishi we ajizlishishi bilen qeghez we basma xet téxnikisining munasiwitidin ibaret bolidu.

Men bu qétim paydilan’ghan asasliq matériyal doktur Yasir Qazining «Musulman ümmetlirining güllinishi bilen chékinishi we basma xet» dégen témidiki In’glizche léksiyisi bolup [1], bu léksiye 2012-yili 4-Yanwar küni Amérika Ténisi shitati Mémfis sheherlik Islam merkizide sözlen’gen. Men bu léksiyidin bashqa yene bir qisim matériyallardin paydilan’ghan bolup, ularning tizimlikini mushu maqalining axirigha kirgüzüp qoydum.

Men aldi bilen Musulmanlarning güllinish dewri bilen chékinish dewrining waqti, we her bir dewrdiki ehwallarning bir qanche misallirini teswirlep ötimen. Andin bu dewrlerdiki weqeliklerni burunqi waqittin hazirqi waqitqiche bolghan waqit tertiwi boyiche hékaye sheklide bayan qilimen. Axirida bolup ötken bir qisim ishlarning seweblirini körsitip ötimen.

Qisqartip éytqanda, men mezkur maqalida Musulmanlarning yéqinqi 1500 yilliq güllinish we ajizlishish tarixini qisqiche tonushturimen. Bu ishlardin burun xewersiz qérindashlargha mezkur maqale xéli köp payda yetküzidu, dep oylaymen.

Méning bu maqalem aldinqi qétim torlargha chiqarghan «Hazirqi zaman Musulman elliri qandaq shekillen’gen?» dégen maqalem bilen zich munasiwetlik. Shunglashqa eger siz u maqalini téxi oqup baqmighan bolsingiz, men sizge aldi bilen uni bir qétim oquwétishni tewsiye qilimen. Chet el tili ögen’gende bir tilni yene bir tilgha sélishturup turup ögense ünümi köp yaxshi bolidu. Bashqa milletlerni chüshinishmu shundaq. Eger siz bir milletni yene bir millet bilen sélishtursingiz, bu milletni chüshinishingiz köp ünümluk bolidu. Shunglashqa eger siz téxi oqup baqmighan bolsingiz, men sizge özemning Yehudilar we Yaponlar toghrisida yazghan maqalilirimnimu tewsiye qilimen.

1. Islam Dunyasining Güllinish Dewri

Gherbtiki Islam toghruluq yézilghan matériyallarda «Islamning altun dewri» (The Islamic Golden Age) dégen sözni köp uchritisiz. Bu dewr 8-esirning otturisidiki Abbasid (Abbasid) tarixiy zamanisidin bashlinip, Mongghullar Baghdatni qolgha chüshürgen 1258-yili bilen axirlishidu [2]. Islamning altun dewri Abbasidning xelipilikke kötürülüp, Islam paytextining Demeshqtin Baghdatqa köchürülishi bilen bashlandi. Abbasid xelipe Muhemmet Eleyhissalamning hedistiki «Bir ziyaliyning qelimining siyasi bir shéhitning qénidinmu bekrek muqeddes bolidu» dégen sözining tesirige nahayiti qattiq uchrighan. Islamning kötürilishi öz-ara urush qiliwatqan Ereb tebiqilirini birleshtürüp, bir küchlük impériyini wujutqa keltürüshte halqiliq rol oynidi. Abbadis Muhemmet Eleyhissalamning ewladi bolghachqa, kishiler uninggha nahayiti hörmet qildi. Mushu dewrde Erebler dunyasi ilim-pen, pelsepe, tibabetchilik, we maarip merkizige aylandi. Abbasid Musulmanlarni bilim élishqa yéteklep, Baghdattiki «Eqil Sariyi» (House of Wisdom) ni qurup chiqti. Bu sarayning ichide kütüpxana, doxturxana, mektep we meschitler bar bolup, dunyaning her qaysi jayliridiki Musulman we Musulman emes ziyaliylar mushu saraygha kélip, öz-ara hemkarliship, pütün dunyadiki ashu dewrgiche wujutqa keltürülgen bilimlerni toplap, ularni bashqa her xil tillardin Erebchige terjime qildi. Erebler özide burun yoq bolghan yat milletlerning medeniyet bilimlirini eng yuqiri tirishchanliqlar bilen özige qobul qildi. Nurghunlighan Qedimqi zamanning klassik eserliri deslepte Erebche bilen Parischigha, kéyinrek Türk tili, Yehudi tili we Latin yéziqigha terjime qilindi. Eger bundaq ishlar bolmighan bolsa, ashu klassik eserler alliqachan yoqap ketken bolatti. Bu chaghdiki Ereb dunyasi tapqili bolidighan medeniyetlerning hemmisini toplidi we birleshtürdi. Qedimqi Rim, Junggo, Hindistan, Périsiye, Misir, Grik, Bizantin (Byzantine) we Finishiye (Phoenicia) qatarliq döletlerdiki xelqlerning medeniyetliridin qolgha keltürgen bilimlerning hemmisini öginip we özleshtürüp, ularni nahayiti zor derijide tereqqiy qildurghan bir dunyagha aylandi.

Qisqisi, Islamning altun dewridiki Musulman dunyasi hazirqi zamandiki Amérikigha oxshaytti. Yeni, u chaghda hemme adem bilim we ilim-pen’ge qiziqqan, yéngiliqqa quchaq achqan, hemde zamaniwiliqni qarshi alghan we qobul qilghan idi. U chaghdiki Baghdat hazirqi Amérika uniwérsitétlirigha oxshaytti. Yeni, dunyaning her qaysi jayliridiki oxshimighan millettin bolghan, oxshimighan dinlargha étiqad qilidighan ziyaliylar Baghdatqa kélip, bir-biridin öginip, öz-ara hemkarliship, ilim-pendiki qiyin ötkellerge birlikte hujum qilatti. Muddetlik halda ilmiy tetqiqat netijiliridin doklad bérish yighinlirinimu uyushturup turghan idi. Men aldinqi bir maqalemde tilgha alghinimdek, En’gliye «Dewr Aliy Maaripi» jornili tizip chiqqan, 2011-2014-yilliq dunya boyiche eng aldinqi orunda turidighan 50 aliy mektep tizimlikide, bizning bash idarimiz bolghan Kaliforniye Téxnologiye Instituti 2011-, 2012-, we 2013-yillirining hemmiside 1-orun’gha érishti [3]. Méning mölcherimche, u aliy mekteptiki proféssorlarning yérimi dégidek chet ellikler. Ular bashqa-bashqa döletlerdin kelgen, bashqa-bashqa milletlerdin kélip chiqqan, bashqa-bashqa dinlargha étiqad qilidighan yaki din’gha étiqad qilmaydighan kishilerdur. Emma insanlarning ashundaq birlishishi dunya boyiche mukemmellikte eng aldida turidighan bir institutni wujutqa chiqardi. Biz bir-birimizning eslidiki dölitini sorimaymiz. Millitini sorimaymiz. Dinini sorimaymiz. Peqetla yéqindin hemkarliship, insanlar hazirghiche qilip baqmighan ishlarnila qilimiz. Échilmighan yéngi rayonlarni achimiz. Bérip baqmighan yéngi jaylargha barimiz. Eyni waqitta Musulmanlarmu mushundaq qilghanliqi üchün, Musulman zéminliri dunyadiki eqliy jehettiki küch-qudretning merkizige aylan’ghan, we medeniyetning eng tereqqiy qilghan sewiyisige wekillik qilghan bolup, eyni zamandiki pütün dunya Musulmanlargha qayil bolghan we ulargha hörmet qilghan idi. Musulmanlar 10-, 11-, 12-, we 13-esirlerde ilim-pen, edebiyat, sen’et, xettatliq qatarliq bir qatar jehetlerde dunya buyiche eng yuqiri pellilerge chiqip, dunyagha bu jehette bashlamchi bolghan idi.

Uyghurlar ene shundaq bir zamanlarda, yeni, 10- we 11-esirlerde, Islam dinini qobul qilghan idi.

Musulmanlar ashu altun dewr jeryanida qolgha keltürgen barliq muweppeqiyetlerni yézip kelsek, shuning özila bir parche uzun maqale bolidighan bolup, ularning hemmisini mezkur maqalige kirgüzüsh mumkin emes. Shunglashqa men töwende ashu netijilerning bir qismini qisqiche tonushturup ötimen.

--Yawropadiki birinchi uniwérsitétni Musulmanlar Ispaniyide qurghan [4].

--Hazir gherb aliy mekteplirining proféssorliri oqush püttürüsh murasimida kiyidighan qara peltoni eng desliwide Musulmanlar yolgha qoyghan.

--Italiyilik tekshürgüchi Kiristifér Kolombus (1450 – 1506) paraxot bilen gherpke seper qilip, yer sharining yumilaqliqini ispatlashtin 600 yil ilgiri, Iraqning Kufa shehiridiki Musulman matématikashunaslar yalghuz yer sharining yumilaq ikenlikini bilip bolupla qalmay, uning aylanmisining uzunluqini intayin yuqiri toghruluq derijiside hésablap chiqip bolghan.

--Altinchi esirdin 10-esirgiche Baghdad dunya medeyitining merkizi bolup turghanda, u yerdiki uniwérsitétta dunyaning hemme jayliridin kelgen oqughuchilardin birla waqitta 6000 oqughuchi oqughan. U dewrde Baghdat dunyadiki hemmidin bek medeniyetleshken sheher bolup, uning kochilirigha sémont yatquzulghan, kochilarning astigha meynet su aqidighan turubilar yatquzulghan, we kochilarning ikki teripige chiraghlar yéqilghan. U waqitlarda Yawropa bir xil «qarangghu dewr» ichide turiwatqan bolup, Parijning qarangghu we patqaqliq kochilirida choshqilar yügürüshüp yüretti.

--700-yilidin 1100-yilighiche bolghan 4 esir waqit ichide xelq’ara ilim-pen tili Latinche emes, Erebche bolghan. Ashu dewrde nurghun Xristi’anlar Erebchini öginip, Musulmanlarning uniwérsitétlirida oqughan.

--Tunji téléskopni Musulmanlar özining xelipi üchün yasap bergen. Musulmanlar Mekke terepke qarap namaz oquydighan bolghachqa, ular üchün yer sharining shekli bilen chong-kichiklikini bilish zörür bolup qalghan. Musulman zéminlirining her qandaq yéride turup Mekkining yönilishini bileleydighan sewiyige yétish üchün, Musulmanlarda astronomiye shiddet bilen tereqqiy qilghan bolup, ular pütün yultuzlarning orunlishish xeritilirini sizip chiqqan. Bundaq xeritilernng toghruluq derijisige eyni waqitta bashqa héch qandaq nerse teng kélelmeytti. Nasir al-Din al-Tusi (1201 – 1274) bir Périsiyelik bilimlik zat we köp husulluq yazghuchi. U yene binakarliq, astronomiye, biologiye, xémiye, matématika, fizika, pelsepe, doxturluq we té’ologiye alimi bolup, u Platonning dunyagha bolghan chüshenchisini zor derijide tereqqiy qildurup, astronomiyini bir yéngi pellige kötürdi. U wujutqa keltürgen astronomiye bilimi kéyinki 100 yil ichide dunyani soridi. (http://en.wikipedia.org/wiki/Nasir_al-Din_al-Tusi)

0-resim (0-resim): Nasir al-Din al-Tusi bir (1201 – 1274)

--Matématika, astronomiye we jughrapiye mutexessisi al-Biruni 973-yili Özbékistanda tughulghan bolup, Hindistanning jem’iyetshunasliq we jughrapiye heqqidiki tereqqiyatlirini tetqiq qilip, jemi 146 parche ilmiy eser yazghan. Bu eserler jemi 13000 bet kélidu.

--Onluq san we nölni öz ichige alghan Erebche san sistémisini Musulmanlar ijat qilghan. Eger ular bolmighan bolsa, hazirqi zamandiki ilim-pen we bashqa sahelerdiki tereqqiyatlar mumkin bolmaytti.

--Shéker, qeqwa, gürüch, alucha, we bashqa nurghun yémish we tamaqqa ishlitilidighan nurghun dara-damanlar Yawropagha Musulmanlardin barghan.

--Nurghun Musulman we Musulman emes alimlar Islam altun dewride yashighan we ilmiy paaliyetler bilen shughullan’ghan. Mushu dewrde Musulman ziyaliylar érishken muweppeqiyetler ichide trigonométiriyining hazirqi zamandikidek shekilge kirgüzülishi, optika we astronomiyidiki nurghun yüksilishler bar.

--Musulman ziyaliyliri Ibin Rushid (Ibn Rushd) bilen Ibin Sina (Ibn Sina) Aristotél (Aristotle) ning pelsepilik eserlirini qoghdashta asasiy rol oynidi. Aristotél miladiyidin burunqi 384-322-yilliri yashighan meshhur peylasop bolup, uning diniy we diniy emes idiyiliri uzun muddet Xristi’an we Musulman dunyalirigha hökümranliq qildi. Yuqiridiki 2 neper ziyaliylar Junggo bilen Hindistan idiyilirinimu qobul qilip, ularni özliri tetqiq qilip wujutqa keltürgen zor miqdardiki bilimlerge qoshti. Ibin Sina we muteppekkur Al-Kindi bilen Uyghurlargha nahayitimu tonushluq bolghan al-Farabilar birliship, Aristotél we Platon (Plato) ning ilmiy eserlirini Islam arqiliq kirgüzülgen bashqa idiyiler bilen birleshtürdi.

--Ibin Sina 981-yili Özbékistanning Buxara shehiride tughulghan bolup, u yalghuz bir peylasop bolupla qalmay, u yene doxtur idi. U bir milyon sözlük, In’glizche «Canons of Medicine» , Uyghurche «Tibabetchilikning ölchemliri» dep atilidighan bir tibbi qamus tüzüp chiqqan bolup, bu qamus gherbning bir qisim jaylirida taki 17-esirgiche derslik kitab qilip ishlitildi.

--Ilmiy usul: Ibin Alhazén (Ibn Al-Haytham) 965-yili Iraqta tughulghan bolup, u ilmiy usul, bolupmu ilmiy tetqiqat élip bérishta tejribe bilen pelsepilik mulahizige tayinish usulini keship qildi. Hemde nur we ademning közi üstide tejribe ishlep, hazirqi zaman optika ilmigha asas saldi. Shunga bir qisim hazirqi zamandiki dangliq tezkire yazghuchiliri uni «Dunyaning tunji qétimliq heqiqiy alimi» dep ataydu. Doktur Lindbérg (Linberg) uninggha «Bir matématikashunas bolush süpiti bilen u Archimédés (Archimedes), Képlér (Kepler) we Nyuton (Newton) bilen oxshash orunda turidu», dep baha bergen [5].

--Matématika: Alhazén matématikining qatar formulisini keship qildi. Ibin Muad al-jayyani (Ibn Mu’adh al-Jayyani) bolsa trigonométiriyining bir qisim qanunlirini bayqidi.

--Fizika: Musulmanlar Aristotél fizikisi qatarliq qedimqi zamanda wujutqa keltürülgen penniy bilimlerni Grétsiye tilidin Erebchige terjime qilip, u penlerni téximu rawajlandurdi.

--Biologiye: Al-Jahiz tedriji tereqqiyat nezeriyisini teswirleydighan yéngiliqlarni bayqidi.

--Tibabetchilik: Ottura esir Islam medeniyitide merkiziy orun alghan nerse tibabetchiliktin ibaret. Ashu zaman we makandiki ehwalgha masliship, Islam doxturliri we Islam ziyaliyliri tibabetchilik nezeriyisi we emeliyitige dair zor miqdardiki murekkep ilmiy eserlerni wujutqa keltürdi.

--Dawalash: Ashu dewrde Musulmanlar tunji bolup doxturlargha késel körüsh kénishkisi bérishte diplom telep qilish resmiyitini yolgha qoydi. Barliq chong sheherlerde doxturxana quruldi. Mesilen, Qahiridiki Qalawun doxturxanisida ishligenler ichide doxturlar, dorigerler, we séstiralar qatarliq tibabetchilikning hemme kesipliridin ademler bar idi.

--Maarip: Marakeshte 859-yili qurulghan Al-Qarawiyyin Uniwérsitéti dunyadiki eng kona unwan bérishni yolgha qoyghan uniwérsitétit bolup hésablinidu.

--Paraxot ilmiy nahayiti zor derijide tereqqiy qildi. Musulmanlar özliri keship qilghan «kamal» dep atilidighan, ikki nuqta otturisidiki bulungni ölcheydighan eswab bilen xeritini birleshtürüp, déngiz yoli arqiliq bir qit’edin yene bir qit’ege bérip-kélip yürdi. Musulmanlar yasighan, Ottura Déngizda qatnap yürgen 3 chong soda paraxoti dunyagha nahayiti dangliq.

--Sen’et: Sapal buyumlar, eynek buyumlar, tömür buyumlar, toqumuchiliq, yaghach sen’et boyumliri, we hösnixet wujutqa keldi, we nahayiti yuqiri derijide tereqqiy qilduruldi. Islam dinida insanlarning resimlirini sizish cheklen’gen bolghachqa, bu dewrde xettatliq intayin zor derijide tereqqiy qildi.

--Binakarliq: U dewrde binakarliqmu nahayiti yuqiri derijide tereqqiy qildi. Tuniziyede 670-yili qurulghan Uqba Meschiti, Iraqta 847-yili qurulghan Samarra Meschiti, Ispaniyening Kordoba (Cordoba) shehiride 785-yilidin bashlap yasalghan chong-binaliq Kordoba Meschiti qatarliqlar buninggha tipik misal bolalaydu.

1-resim (1-resim): Tuniziyede 670-yili yasalghan Uqba Meschitining tashqiy körünishi

2-resim (2-resim): Tuniziyede 670-yili yasalghan Uqba Meschitining namaz oqush zali

3-resim (3-resim): Kordoba Meschitining namaz oqush zali

4-resim (4-resim): Kordoba Meschitining tüwrükliri

Gerche Musulmanlarning altun dewri tarixiy matériyallarda 1258-yili axirlashqan bolsimu, Musulmanlarning ilim-pen jehettiki yüksilishi uningdin kéyinmu yene bir mezgil dawamlashti. 1394-yilidin 1449-yilighiche Özbékistan’gha sultan bolghan Ulugh Beg (1394 - 1449) ning özi bir Astronomiyeshunas we Matématikashunas bolup, u astronomiye bilen munasiwetlik matématika saheside bir qisim yéngi nezeriyilerni otturigha qoydi. U Samarqanda qurup, 1424-yilidin 1429-yilighiche ishletken Ulugh Beg Kainatni Közitish ponkiti yaki Ulugh Beg Téléskopi (Ulugh Beg Observatory) shu waqittiki Islam dunyasidiki eng yuqiri sewiyilik üsküne bolup, pütün Ottura Asiya boyiche eng chong téléskop idi [6]. Ulugh Beg Özbékistan, Tajikistan, Türkmenistan, Qirghizistan we jenubiy Qazaqistanni 1411-1449-yilliridin ibaret yérim esirge yéqin waqit soridi. Ulugh Beg hakimiyet bashqurush jehette ilim-pen jehettikidinmu yuqiriraq talantlarni namayan qildi. Uning qérindashliri we balisi uning bilen hoquq talishish küreshlirini élip bérip, 1449-yili u Mekkige kétiwatqanda, uning chong oghlining buyruqi bilen u boghuzlap öltürüldi. Ulugh Begdin kéyin Ottura Asiyadiki Türkiy millet xelqliri ichidin uningdek dangliq alim chiqip baqmighan bolup, rehmetlik Abdushükür Memtimin ustazimiz özining bir parche maqalisida tilgha alghini mana mushundaq bir pakittur.

5-resim (5-resim): Ulugh Beg Kainatni Közitish ponkiti

6-resim (6-resim): 1987-yili sabiq Sowét Ittipaqida bésilghan, Ulugh Beg bilen uning téléskopining süriti chüshürülgen bir parche pochta markisi

Islamning altun dewridiki ulugh ziyaliylar ichide Uyghurlar eng qiziqidighan we eng pexirlinidighan kishi Farabidin ibaret. Uning In’glizche matériyallardiki ismi «Al-Farabi» bolup, u 870-yilidin 950-yilighiche yashighan. Men körgen In’glizche matériyalning héch qaysisida uning tughulghan yéri bérilmeptu [7-8]. Méning bilishimche u Türkiy millitidin bolup, Ottura Asiyada tughulghan. Erebler uni «Ikkinchi Ustaz» dep ataydu. Bu yerdiki 1-ustaz Aristotéldin ibarettur. Farabini Ibin Sina qatarliq Islam dunyasida kéyin meydan’gha kelgen ziyaliylardin töwenrek köridighan kishilermu bar bolsimu, emeliyette ijadkarliq jehette u bashqa her qandaq Musulman ziyaliylardin üstün turidu. Shunga métafizika saheside uninggha «Islamche Néoplatonizmning atisi» dep nam bérilgen. Farabi pütün dunyaning ataqliq peylasoplirining birila bolup qalmastin, u yene logikishunas, muzikishunas, we bir dangliq siyasiy alim idi. Nahayiti murekkep bolghan bilish nezeriyisi (epistemology) jehette Farabi Aristotél bilen Platonning nezeriyilirini birleshtürgen ulugh alim bolup, bu jehette Farabi qalghan ikki qedimqi alimlardin üstün turidu. Farabining pütün dunyagha dangliq eserliridin «Peziletlik Sheher» (The Virtuous City), «Ulugh Muzika Kitabi» (The Great Book of Music), «Eqil Dastani» (Epistle on the Intellect), «Xet-chek Kitabi» (The Book of Letters), we «Ilim-Penlerning Bir-Birlep Chüshendürülüshi» (The Book of the Enumeration of the Scienses) dégen kitablar bar.

7-resim (7-resim): Farabining sizilghan resimi.

Qisqisi, Islamning bu altun dewride Musulmanlarning Imani omumyüzluk intayin küchlük idi. Allahgha bolghan choqunishi we Islam dinigha bolghan étiqadi tekshi halda semimiy idi. Ular yéngi medeniyetlerge quchaq achqan, yéngi bilimlerni bolsa pütün küchi bilen qoghlashqan, qolgha chüshüreligen medeniyet bilen bilimlerni özlirige singdürüwalghan, hemde ularni intayin yuqiri derijide tereqqiy qildurghan idi. Yéngiliq yaritish, yoqni berpa qilishqa mahir idi. U chaghdiki Musulmanlar men aldinqi ikki parche maqalemde tonushturghan Yaponlargha oxshiship kétetti.

Undaqta kéyin néme boldi? Néme seweblerdin Musulmanlar 180 gradus arqigha buruldi? Men mezkur maqalining kéyinki bir qanche qisimlirida mushu mesililerni bayan qilimen. Uningdin burun men aldi bilen Musulman ellirining hazirqi haliti heqqide qisqiche chüshenche bérip ötimen. Oqurmenlerning hemmisi Musulmanlarning hazirqi halitini süpet jehettin xéli yaxshi bilidu. Shunga men asasen miqdar jehettiki bir qisim pakitlarni otturigha qoyup ötimen.

2. Islam Dunyasining Hazirqi Haliti

Men aldinqi bir maqalemde tilgha élip ötüp ketkendek, yéqinda xelq’araliq bir orun pütün dunyadiki ellerni turmush sewiyisining yuqiri-töwenliki boyiche tizip chiqqan bolup, uningdiki aldinqi 50 döletning ichige Musulmanlar dölitidin peqet Qatar bilen Ereb Birleshme Xelipiliki qatarliq 3 dölet 40 nechchinchi we 50-orun’gha kireligen [1]. Buning ichidiki Qatar bilen Ereb Birleshme Xelipilikimu u ikki orun’gha özining tereqqiyatigha tayinip emes, néfit sétip tapqan puli bilen kirgen.

Amérikining Mizori shitati Trumen Shitat Uniwérsitétining fizika proféssori Tanir Edis Türk millitidin bolup, u mundaq deydu: «Eger mushu peytte, dunyadiki asasiy penler bilen shughulliniwatqan barliq Musulman alimlar yer yüzidin tuyuqsiz ghayip bolidiken, dunyadiki qalghan ilim-pen jem’iyetliri uninggha asasen diqqet qilmaydu.» [7]

Dunya Bankisi bilen Birleshken Döletlerning Maarip, Ilim-pen we Medeniyet Teshkilati yéqinda Islam Mejlisi Teshkilatigha eza döletlerning ichidiki 20 dölet üstide bir qétim tekshürüsh élip barghan bolup, ular mundaq bir qisim ishlarni bayqighan [7]:

--1996-yilidin 2003-yilighiche, bu döletler omumiy dölet kirimi (GDP) ning peqet 0.34 pirsentini ilmiy tetqiqat ishlirigha ishletken. Bu san pütün dunyaning otturiche sani 2.38 pirsentning 7 din bir qismigha toghra kélidu.

--Tereqqiy tapqan ellerde her 1000 ademning ichide 140 neper alim, enjenir we téxnikiliq xadimlar bar, yeni bularning nisbiti 140:1000 iken. Pütün dunya boyiche qarighanda bu nisbet 40:1000 iken. Emma yuqiridiki 20 Musulman dölitining bu nisbiti aran 10:1000 chiqqan.

--2010-yildiki éstétikigha asaslan’ghanda, Musulmanlar dunya nopusining 23 pirsentini igileydu. Emma hazir Musulmanlar élan qilghan ilmiy maqalilar pütün dunya boyiche élan qilin’ghan ilmiy maqalilarning aran bir pirsentini teshkil qilidu.

--2005-yili, Erebche sözlishidighan 17 dölettiki alimlar jemi 13444 parche ilmiy maqale élan qilghan. Emma, Amérikining Xaward Uniwérsitétidin ibaret bir aliy mekteptiki alim-proféssorlar 2005-yili bir yil ichide élan qilghan ilmiy maqalilarning sani bolsa yuqiridiki Ereblerningkidin 2000 parche artuq iken.

Musulmanlarning hazirqi haliti heqqide Yüsüf Qerdawinining « Musulmanlarning 20-esirdiki meghlubiyetliri » dégen maqalisida yene bir qisim mezmunlar bar [8]. Men uni téxi oqup baqmighan qérindashlargha uni tewsiye qilimen. Men bu yerde eskertip qoymisam bolmaydighan bir ish, men Qerdawining yuqiridiki maqalida Mustapa Kamal Ata Türkge bergen bahasigha qoshulmaymen.

Men mushu maqalini teyyarlawatqanda, yeni 2014-yili 25-Féwral küni, mundaq bir xewerni anglidim: Nigériye Yobé shtatidiki «Boko Haram» dep atilidighan militantlar bir ottura mektepke bésip kirip, oqughuchilarni oqqa tutup, 29 neper oqughuchilarni öltüriwétip chiqip ketken. Ularning qarishiche gherbche mektepler haram iken. Shunga mushu ishni qiliptu.

Méning anglishimche, Uyghur diyaridiki mollilarning ichide yuqiriqidek «penniy mektepler haram» dep terghip qiliwatqanlar bar iken. «Qeghez pul haram» dep teshwiq qiliwatqanlar bar iken. «Hökümetke ishlish haram» dewatqanlarmu bar iken. Emeliyette bolsa, men yuqirida tilgha élip ötüp ketkendek, Yawropadiki tunji aliy mektepni Musulmanlar qurghan. Qeghez pulni birinchi bolup ishletkenler Junggoluqlar bolup, uningdin kéyinkisi bolsa Musulmanlar. Yeni, Musulmanlar Yawropaliqlardin burun, Muhemmet Eleyhissalam wapat bolup aran 100 yildek waqit ötken Abbasid dewridila qeghez pul ishletken. Hökümet ishlirini hazirqidek qeghezge tayinip élip bérishnimu eng desliwide Musulmanlar yolgha qoyghan. Bir ming nechche yüzning aldida Musulmanlar ijat qilghan we yolgha qoyghan nersiler néme üchün hazirqi zaman Uyghurliri üchün haram bolup qaldi? Bu petiwalar yaki idiyiler Uyghurlargha nedin keldi?

Ötkende torgha chiqirilghan bir Uyghurche maqalide déyilishiche, hazir Junggoning jenubidiki bir ölkining bir nahiye baziri we uning etirapida aq-chékimlikning sodisi bilen shughulliniwatqan Uyghurlardin 3000 dek kishi bar iken. Men ularning birersini özem körüp yaki uchurtup baqmidim. Shunga mende konkrét pakit yoq. Emma, özemning periziche, ashu kishilerning köpinchisi özini Musulman dep hésablaydu. Jüme künliri Jüme namizi oquydighanlirimu az emes. Ularning chüshenchiside, bir hepte aq chékimlik sétishtek gunahliq ishlarni qilip, Jüme küni bir waq namaz oquwetse, ularning hemme gunahliri yuyulup kétidu. Xuddi munchigha chüshse bedinidiki hemme kirler tazilinip ketkendek. Men öz ömrümde adette gunah bolidighan ishlarni qilip yürüwérip, Jüme namizigha bérish yaki roza tutushqa ishlarni qilip qoyush arqiliq «gunahini yuyuwétip» yürüwéridighanlarni xéli köp uchrattim. Hazirmu uchritip turimen. Bu qandaq iman? Bu qandaq étiqad? Bu jehette Uyghurlar yalghuz emes. Bashqa hemme Musulmanlardimu bundaq ishlar oxshimighan derijide bar. Hazirqi Musulmanlar choqunidighan Allah bilen 1000 yil aldidiki Allah oxshash. Hazirqi Musulmanlar sejde qilidighan din bilen 1000 yildin burunqi din oxshash. Hazirqi Qur’an bilen 1000 yildin ilgirkisi oxshash. Undaqta némishqa hazirqi Musulmanlar 1000 yilning aldidiki Musulmanlargha oxshimaydighan bolup qaldi?

Men maqalining béshida tilgha élip otkinimdek, buning sewebliri ikki sahege bölün’gen. Biri din, yeni iman we teqwadarliq. Yene biri dunya, yeni ilim-pen, tereqqiyat we zamaniwiliq. Men töwende 2-sahediki seweblerni tarixta bolup ötken weqe we jeryanlar arqiliq chüshendürüp ötimen.

Eger «dunya» dégen sahede Musulmanlarning chékinishige seweb bolghan nersidin peqet birsila bar, dep qarisaq, u nerse qeghez bilen basma xettin ibaret bolidu. Elwette qeghez deslepte wujutqa kélip, basma xet uningdin kéyin kelgen. Men töwende Yasir Qazining léksiyisining mezmuni boyiche [1], qeghez bilen basma xetning Musulmanlarning güllinishi bilen chékinishige qandaq tesir körsetkenlikini bayan qilip ötimen.

3. Musulmanlar Qeghez Yasash Téxnikisini Qandaq Igiligen?

Hemmimizning xewiride bolghinidek, qeghez bizning hayatimizda intayin muhim rol oynaydu. Beziler intérnét keship qilin’ghandin buyan qeghezning ishlitishi azaydi, dep oylaydu. Emeliyet del buning eksiche bolup, intérnét peyda bolghandin buyan qeghezning ishlitish miqtari burundinmu bekraq köpeydi. Hazir bezi mölcherlerge asaslan’ghanda, eger pütün dunyada ishlitiwatqan qeghezlerni yéyip chiqsaq, u yer sharini bir qanche qétim qaplaydiken. Qisqisi, qeghez hazirqi zamanda intayin muhim rol oynaydu. Qeghezning roli ötmüshtimu mushuninggha oxshash bolghan. Yeni, Islamning güllinishide qeghez intayin muhim rol oynighan.

Qeghezni eslide Junggoluqlar miladiye 100-yilliri keship qildi. Emma, ular qeghez yasash téxnikisini intayin mexpiy tutup, uni Junggodin bashqa yerge zadila tartqatmidi. Uningdin bashqa, qeghez yasash téxnikisini bir nahayiti kichik jamaetla bilidighan bolup, bu téxnikini ashu jamaetke tewe bolmighan kishilerdinmu mexpiy tutti. Qeghez yasash téxnikisi keship qilinip, 8-esirgiche 600 yildin köprek waqit ötken bolsimu, mushu pütün dewrlerde Junggoluqlarning kallisigha qeghezge xet yazghili bolidighanliqi kelmigen bolup, ular qeghezni bir nersilerni oraydighan we sen’et buyumliri yasaydighan ishlarghila ishletti.

Sekkizinchi esirdin burun, Musulmanlar xetlerni tash, töge dümbisining yoghan söngekliri, töge térisi, xoma derixining ghazingi, we papirus ösümlükidin yasalghan népiz yaltiraqlar qatarliqlargha yézip keldi. Bu matériyallarning bir tereptin hejmi nahayiti chong bolup, yene bir tereptin ularni uzun waqit saqlighili bolmaytti. Shunglashqa 7- we 8-esirlerde térige yézilghan Qur’andin hazirghiche birersimu saqlinip qélinmidi. Töwendiki 7-resimde körsitilgini eng desliwide töge térisige yézilghan bir parche Qur’anning resimi. Körginimizdek, bu Qur’anning chongliqi hazirqi ishxanilarda ishlitilidighan bir xizmet üstilige barawer kélidu. Intérnétte eng deslepki Qur’anning resimliri nahayiti köp bolup, ulargha qiziqidighan tordashlar Google gha In’glizche « Images for the first Quran» dégen sözni kirgüzüp izdep baqsanglar bolidu.

8-resim (8-resim): Eng desliwide töge térisige yézilghan bir parche Qur’anning resimi.

9-resim (9-resim): Bir dane papirus ösümlikining körinishi.

Miladiye 751-yili hazirqi Qirghizistanda Musulmanlar bilen Tang Sulalisi eskerliri otturisida « Talas Urushi» dep atilidighan bir kichik jeng bolup ötti (http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Talas). Hemde bu urushta Musulmanlar Xen Sulalisining kichik bir parche yérini igiliwaldi. Bu urush intayin kichik bolghachqa, uninggha tarixiy kitablarda anche orun bérilmeydu. Emma bu urush pütün dunyaning tarixida bir chong burilish peyda qildi. Bu urushta Musulman eskerliri az sandiki Junggoluq eskerlerni esirge éliwaldi. Kéyin soraq qilish jeryanida bu esirlerning ichide héliqi qeghez yasash téxnikisini bilidighan jamaetke tewe 2 ademning barliqi bayqaldi. U chaghlarda gerche Musulmanlarda qeghez anche yoq bolsimu, lékin ular Junggoluqlarning qeghez yasiyalaydighanliqini anglighan idi. Hemde qeghezning néme ikenlikini biletti. Musulmanlar tutiwalghan esirlerning ichide 2 neper qeghez jamaitining ezasi barliqini bayqighandin kéyin, ularni qimmetlik méhmanlargha oxshash etiwarlap, hemde ularni qoralliq qoghdap, derhalla shu waqittiki Islam dunyasining paytexti Baghdadqa élip bardi. Baghdattiki xelipe bu 2 kishige mundaq dédi: «Bizge siler pul tölimi tapshurmisanglarmu bolidu. Eger siler bizge qeghez yasashni ögitip qoysanglar, biz silerni öltürmeymiz. Belki wezipini orunlap bolghandin kéyin, silerni qoyup bérimiz.» Bu ehwalgha qarang: U waqitta Musulmanlar yéngi téxnologiyige neqeder hushyar? Yéngi téxnologiyige neqeder qiziqqan? Yéngi téxnologiyige érishishke neqeder intilgen? Bu yerde Musulmanlarning bir xelipi Musulman emes kishilerning téxnologiyisini qolgha chüshürüp, uningdin paydilanmaqchi boliwatidu. Musulmanlar ashu dewrde bilimning neqeder muhimliqini tonup yetken idi.

Buningdin 100 yildek ilgiri, yeni 624-yili 13-Mart küni Muhemmet Eleyhissalam gherbiy Erebistanning Hijaz rayonida özige qarshi chiqqan qebililer bilen urush qilip, bir qisim eskerlerni esirge alidu. Bu urush Islam tarixidiki dangliq urushlarning biri bolup, u «Badir Urushi» dep atilidu. Muhemmet Eleyhissalam bu esirlerning ichidiki xet oquyalaydighan we xet yazalaydighan kishilerni bir yerge yighip, ularni öltürüwetmey, ulargha mundaq deydu: Men silerdin pul tölimi almaymen. Peqet her biringlardin bizning 10 balilirimizgha xet oqush bilen xet yézishni ögitip qoyushni telep qilimen. Shundaq qilsanglar silerni kéyin qoyup bérimen. Démek, Muhemmet Eleyhissalam u chaghda pulni muhim körmigen. Pulgha azraqmu qiziqmighan. Belki bilimni, öginishni intayin muhim bilgen. 8-esirning otturliridimu Abbasid xelipe Muhemmet Eleyhissalamning «Bir ziyaliyning qelimining siyasi bir shéhitning qénidinmu bekrek muqeddes bolidu» dégen sözige itaet qilip, pütün Musulmanlarni öginishke, bashqilarning bilimliri bilen medeniyitini yighishqa, ularni özleshtüriwélishqa, we yéngiliq yaritishqa yétekligen idi. Mana bu qétim Baghdatning xelipimu Muhemmet Eleyhissalamdek, Abbasid xelipedek ish tutti. U esirge chüshken Musulman emes bilim igilirini öltürmidi. Belki ularning téxnikisini öginiwélip, ularni Musulmanlar üchün xizmet qildurmaqchi boldi. Umu bilimge eng muhim nerse ornida muamile qildi.

Musulmanlar héliqi 2 neper esirge chüshken eskerlerdin qeghez yasashni öginiwalghandin kéyin, héch qandaq waqitni israp qilmayla, aldi bilen Özbékistanning Samarqan shehiride, andin Baghdatta birdin qeghez zawuti qurdi. Mana bular tarixtiki Junggo zéminining sirtida tunji qétim yasalghan qeghez zawutliridur. Uningdin kéyin Harun Reshid isimlik bir Musulman qeghez ishlepchiqirishni pütün Musulmanlar zéminigha kéngeytti.

«Qeghez» dégen söz eslide xensuche söz bolup, uni desliwide Parischida «qeghez» dep eynen qobul qilip, Erebchide bolsa «qeghed» dep qobul qilghan. Yeni, «qeghez» dégen söz eslide xensulardin kelgen.

Eyni waqitta Musulmanlar qeghezning muhimliqini toluq tonup yetti. Shunga qeghezning kirishi bilenla Musulmanlar dunyasida bir bilim inqilabi wujutqa keldi. Burun hökümet orunliridiki xet-chek we xatire saqlash ishlirining hemmisige tére we tashqa oxshash matériyallarni ishletken bolsa, bu dewrge kelgende ularning hemmisige qeghez ishlitishke bashlidi. Uningdin bashqa qeghez bilim élish we bilim bérish institutliridimu ishlitilishke bashlap, qeghez yasash téxnikisi intayin yuqiri sewiyige yetti.

Qeghezning tereqqiyati ijtima’iy özgirishni, bilim qurulmisidiki özgirishni, we sen’etkarliqtiki özgirishni ilgiri sürdi. U maaripni we kishilerning sawatliq bolishini imkaniyetke ige qildi. Maarip bolsa ishlepchiqirish ünümi bilen eqliy tereqqiyatni zor derijide ilgiri sürdi. Shuning bilen bir Islamche tepekkur we yéngi idiye inqilabi meydan’gha keldi. Musulmanlar qedimqi Griklerning eserlirini Erebchige terjime qildi. Ilmiy tetqiqatlarni élip bardi. Kitablarni yazdi. Shuning bilen deslepki Musulmanlarning ilim-pendiki güllinishi meydan’gha keldi.

Musulmanlar qeghez yasash téxnikisini öginiwalghandin kéyin, ular yene mundaq 2 ishni qildi. Biri bu téxnikini bashqa héch qandaq yerde tépilmaydighan bir yéngi sewiyige kötürdi. Hemde uni pütün Musulmanlar zéminigha kéngeytti. Bundaq ishni ashu waqitqiche Junggoluqlarmu qilip baqmighan idi. Shuning bilen qeghezning oxshimighan markiliri wujutqa keldi. Mesilen, eyni waqitta Sulaymani qeghizi, Axmadi qeghizi, Nurani qeghizi, we Jafari qeghizi dégen qeghezler ishlep chiqirildi. Uning yene biri, üstige xet yézilghan qeghezlerni bashqurush usuli. Burun Musulmanlar papirus waraqlirigha yézilghan xetlerni yögep, birer sanduq yaxi xaltilarning ichige tiqip saqlaytti. Emma, qeghez tebiiy halda yögelmeydighan bolghachqa, üstige xet yézilghan qeghez höjjetlerni birining üstige birni qewetlep qoyidighan boldi. Kéyin bundaq qeghez topining bir teripini öz-ara yip bilen chétip qoysa, uni saqlimaq we waraqlimaq asan bolidighanliqini bayqidi. Andin her bir qeghez topining üsti bilen astigha sel qélinraq yasalghan yaltiraqni qoyup andin tikse, ichidiki waraqlarni yaxshiraq qoghdighili bolidighanliqini uqti. Eng axirida her bir qeghez topining üstidiki qélin waraqqa bu topning néme toghruluq ikenlikini yézip qoysa, ularni bashqurush asan bolidighanliqi oylap yetti. Shuning bilen biz hazir ishlitiwatqan kitab wujutqa keldi. Yeni, biz bügün’giche ishlitip kéliwatqan kitablarni qandaq yashashni Musulmanlar ijat qilghan.

4. Yawropaliqlarning Musulmanlardin Qeghez Yasashni Öginishi

Musulmanlar barliq ilim-penlerni tarixta misli körülüp baqmighan derijide yéngi pellige chiqiriwatqan mushundaq bir peytte, gherb dunyasi téxi qeghezning néme ikenlikini bilmeytti. Ular téxi bir «qarangghu dewr» de yashawatqan bolup, xet oqush we xet yézishnimu bilmeytti. Gherblikler qeghezge eng desliwide ularning 1-qétimliq Krésit (Crusade) urushidin kéyin andin xewer tapti. Yeni 1096-yili gherblikler Yérusalémgha qarita 1-qétimliq Krésit urushini qozghidi. Hemde bu urushta ghelibe qildi. Bu urushta jemi 500 -750 ming Musulman qélich bilen chanap öltürülgen bolup, shu chaghdiki urush qomandanining öz padishahigha yazghan bir parche xétide déyilishiche, bu urushtin kéyin Yérusalémning kochiliri ademning tizigha kelgiche igizliktiki qan bilen toshup ketken. Yawropaliqlar bu urushni héch bir sewebsizla qözghidi. Bu urush tunji qétimliq Musulmanlar bilen Yawropaliqlarning uchrishishi bolup hésablinidu. Mushu urushtin kéyin gherblikler Musulmanlar ishlep chiqarghan qeghezni we kitablarni körüp intayin heyran qaldi. Hemde qaytashida özliri bilen melum miqdardiki qeghez bilen kitablarni bille élip qaytip, gherbke tunji qétim qeghez we kitab dégen nersilerning mewjutluqini bildürdi. Emma ular bu qétim qeghez yasash téxnikisigha ige bolalmidi.

Eger mushu qétimliq tajawuz urushi bolmighan bolsa, Yawropaliqlar taki 13-esirde Marko Polo Junggogha barghiche qeghezning néme ikenlikini bilmey yürgen bolatti.

Yawropaliqlar qeghez yasashni Musulmanlardin 11-esirde ögendi. Yeni Musulmanlar Ispaniye bilen Italiyining özliri bésiwalghan jayliridimu qeghez zawutlirini qurghan bolup, 1086-yili Yawropaliqlar Ispaniyening Andalusiye (Andalusia) rayonigha, 1072-yili Italiyining Sisili (Sicily) ariligha hujum qilip, bu ikki jayni urush bilen qayturuwaldi. Shuning bilen u jaylardiki qeghez zawutlirimu Yawropaliqlarning qoligha ötüp, ular mana shu chaghda tunji bolup qeghez yasash téxnikisi bilen uchrashti. Qeghez zawutidin bashqa, Musulmanlardiki kitab, kütüpxana, mektep, we doxturxanilarning omumlishishi we ilim-penning tereqqiyat sewiyisi Musulmanlar bésip turghan bu zémin’gha qayta qedem basqan Yawropaliqlarni hang-tang qaldurghan idi.

Shundaq qilip, Yawropadiki tunji qeghez zawutini Yawropaliqlar özliri yasap chiqmidi. Belki ular uni Andalusiyening bir kichik shehiride Musulmanlardin ötküzüwaldi.

Shuningdin étibaren, Yawropaliqlar her bir Musulman zéminini urush bilen qolgha chüshürgende, u yerdiki bashqa barliq Musulmanlarni yaki öltürüp, yaki qoghliwetken bolsimu, qeghez yasashni bilidighan, qeghez zawutida ishleydighan Musulmanlarni bolsa undaq qilmidi. Belki ularni özliri üchün qeghez chiqirish ishigha saldi.

Sisili Yawropaning özige jaylashqan bolghachqa, u yerdiki qeghez zawuti Yawropaning ilim-pen inqilabi üchün intayin muhim rol oynidi. Yawropaliqlar bu yerdiki qeghez zawutini qolgha chüshürgendin kéyin, ularda nahayiti köp bolghan derya sulirining küchidin paydilinip, qeghez yasash téxnikisini tedriji halda tereqqiy qildurdi. Shuning bilen azraq waqit ötkendin kéyin ular Musulmanlarningkidin yaxshiraq we erzanraq qeghez ishlep chiqiridighan boldi. Yeni, 7- we 8-esirlerde dunyada zor miqdarda qeghez ishlep chiqiralaydighanlar peqetla Musulmanlar idi. 11- we 12-esirlerde Yawropaliqlar Musulmanlardin qeghez yasash téxnikisini öginiwaldi. 12- we 13-esirlerde ular qeghez ishleshte Musulmanlar bilen riqabetlishidighan boldi. 14-esirge kelgende bolsa Yawropaliqlar qeghez ishlesh téxnologiyisi jehette Musulmanlardin éship ketti. Shuning bilen 14-esirning béshidin bashlap Yawropa Musulman zéminlirigha qeghez éksport qilishqa bashlidi.

Démek, bu dewrdin 500 – 600 yüz ilgiri Musulmanlar Junggoluqlarning téxnikisini qobul qilip, Allah ata qilghan eqlini ishlitip, Junggoluqlardin yaxshiraq qeghez ishlepchiqiridighan sewiyige yetken idi. Emdi bolsa Yawropaliqlar téxnikini Musulmanlardin öginip, Allah ata qilghan eqlini ishqa sélip, Musulmanlardin yaxshiraq we erzanraq qeghez ishlepchiqiridighan boldi. Téxnologiye jehette Musulmanlardin xéli zor derijide ilgirilep ketti.

Yawropaliqlar qilghan bir alahide ish, ular ishlepchiqarghan qeghezlerning hemmisige su déghi bilen qeghezning ishlepchiqirilish orni bilen waqtini tamghidek bésip qoydi. Hazirqi qimmetrek qeghezlerning hemmisidimu ashundaq su déghida bésilghan tamghilar bar bolup, eger siz qeghezni birer chiraghqa tutsingiz u xetlerni köreleysiz. Shundaq qilip 1300-yilidin bashlap Yawropada ishlen’gen qeghezlerning hemmisige su tamghisi bésildi. 1400-yilliridin bashlap Yawropaning qeghizini ishlitip yézilghan Musulmanlarning kitablirining sani tedriji köpiyip mangdi. 1600- we 1700-yillirigha kelgende Musulmanlar ishlitidighan qeghezning hemmisi Yawropadin kélidighan bolup kétip, Musulmanlarning qeghez zawutliri asasen weyran bolup tügeshti. Bu ehwal hazir Junggoning zawutliri gherbning zawutlirini weyran qiliwetken ehwallar bilen oxshiship kétidu.

1340-yili yézilghan süpiti intayin yuqiri Qur’andin birsi hazirmu bir muzixanida saqliniwatqan bolup, u Qur’anning ishletkini Italiye yasighan qeghezdur. Echinishliq yéri shuki, bu Qur’anning waraqlirining hemmiside su déghida bésilgan Xristi’anlarning «qoshush belgisi» ning tamgha izi bar.

10-resim (10-resim): 1370-yili Iranda teyyarlan’ghan Qur’anning körinishi

5. Basma Xetning Ijat Qilinishi

Yawropada qeghezning zor miqdarda ishlep chiqirilishigha egiship, qeghez üchün bir qisim yéngi ishlitish orunlirini tépish zörüriyiti tughuldi. Gérmaniyilik Joxannés Guténbérg (Johannes Gutenberg, 1395 - 1468) bir tömürchilik we zegaliq shirkitining igisi bolup, uning bir dostining qeghez zawuti bar idi. U qandaq qilghanda qeghezdin obdanraq paydilan’ghili bolidighanliqi üstide oylinip yürüp, 8-burjeklik kichik yaghachqa herplerni tetür oyup, uni rengge chilap, qeghez yüzige tamgha basqandek bassa, qeghezge ashu herpni yazghandek bolidighanliqini, hemde shu arqiliq oxshash bir tékistni köpligen qeghez waraqlirigha köchürüp basqili bolidighanliqini 1439-yili keship qildi. Shuning bilen basma xet wujutqa keldi. Guténbérgning bu ijadiyiti «Basma Xet Inqilabi» (Printing Revolution) ni wujutqa keltürgen bolup, bu ish hazirqi zamandiki eng muhim weqe bolup hésablinidu. Eger qeghez bolmighan bolsa, basma xetmu wujutqa kelmigen bolatti. Beziler basma xetni Junggoluqlar bilen yaki Musulmanlarning tamghisi bilen baghlashqimu urunup baqidu. Emeliyette bu Yawropaliqlarning keshpiyatidur. Basma xet téxnikisi intayin téz tereqqiy qilghan bolup, 1500-yiligha kelgiche Yawropadiki 300 chong sheherlerde basma zawuti qurulup boldi. 16-esirning axirigha kelgiche 20 milyon kitab sétilip boldi. U chaghda 20 milyon kitab dégen nahayitimu chong bir san idi. Buningdin 100 ilgiri Yawropaliqlar xet oqush yaki xet yézishni bilmeytti. Buningdin 100 yil ilgiriki Yawropada, eger sizde bir parche penniy kitab bar bolghan bolsa, Katolik Chérkaw sizni öltürüwetken bolatti. Démek, mushu dewrge kelgende Yawropaning medeniyiti uchqandek tereqqiy qilishqa bashlidi. Kitablarning köplep bésilishi bilen kishilerning bilim sewiyisi nahayiti téz sür’et bilen ösüshke, we maarip süpiti yuqiri kötürülüshke bashlidi. Yéngi penniy keshpiyatlar arqa-arqidin wujutqa kélishke bashlidi. Nyuton qatarliq dunyagha meshhur alimlar ene shu 1500- we 1600-yilliri dunyagha keldi.

11-resim (11-resim): Basma xetni keship qilghan Gérmaniyilik Joxannés Guténbérg.

Kolombo Amérikigha kelgende, basma xet téxnikisinimu özi bilen bille ekeldi. Shuning bilen 1500-yilliri basma zawutliri Yawropa bilen sélishturghanda yer sharining yene bir teripige jaylashqan Méksikodimu qurulup boldi.

6. Musulmanlar Ishikining Sirtqa Qarita Taqilishi

Basma xet 1440-yilliri keship qilinip, bir qanche 10 yildin kéyinla pütün Yawropa, hetta Méksikodimu basma zawutliri qurulup, bu téxnika intayin yuqiri derijide omumliship ketti. Buninggha egiship Musulman zéminliridimu tosattinla bésilghan kitablar peyda bolushqa bashlidi. Burunqidek waqit bolghan bolsa, Musulmanlar bundaq yéngiliqqa qiziqip, uni qobul qilip, uni özliri üchün eng yuqiri derijide xizmet qilduratti. Emma bu waqqiche Musulmanlarning rohiy dunyasida xéli zor özgirishler, yali xéli zor chékinishler bolghan bolup, bu qétim ular sirttin kirgen basma kitablarni körgendin kéyin, mexsus petiwa we permanlarni chiqirip, sirttin kirgen kitablarni pütünley chekliwetti. 1485-yili Osmanli xelipi we sultani Bayazid-2, etirapidiki ölimalar we imamlarning qollishi bilen «Hemme basma kitablar haram» dégen petiwani chiqardi. U yene Yawropaning basma xet téxnikisini héch qandaq Musulmanlar zéminigha ekirishke bolmaydighanliqini, hetta Yawropada bésilghan her qandaq kitabnimu Osmanli zéminlirigha ekirishke bolmaydighanliqini jakarlidi.

Emma bu petiwaning ömri anche uzun’gha barmidi. 1515-yili Sultan Bayazid-2 ning izbasari Sultan Sélim-1 bir yéngi perman chiqirip, Osmanli zéminida birer kitab yaki xet bésish mashinisi saqlighan her qandaq ademge ölüm jazasi béridighanliqini jakarlidi. Yeni, bir kitab saqlighan kishige bérilidighan jaza basqunchiliq qilghan, qatilliq qilghan, we yollarda adem bulighan kishilerge bérilidighan jaza bilen oxshash bolup, u bolsimu ölüm jazasidur. Shundaq qilip Osmanli zéminlirida kitab bilen munasiwetlik hemme ishlar pütünley cheklendi. Undaq ishlarni qilip qoyghan ademge bérilidighan jaza ölüm jazasi boldi.

1492-yili Katolikler Nasrid Sulalisining Granada xeliplikige qarshi élip barghan 10 yilliq urushta ghelibe qildi. Granada xeliplikining astida Ispaniyening Andalusiye (Andalusia) rayonida yashawatqan nahayiti köp sandiki Yehudilar bilen bir qisim Xristi’anlar Osmanli zéminigha qéchip kélip, Osmanli zéminigha yerleshti. Bu Yehudilarning qilghan birinchi ishi Sultan Sélim-1 ge özlirining basma xet ishlitishige yol qoyush toghrisida muraji’etname sunush boldi. Murajetnamide bu Yehudilar özliri burun yashighan yerde basma xet üskünilirini ishletkenlikini, shunga ularni bu yerdimu ishletmise bolmaydighanliqini telep qildi. Shuning bilen Sultan Sélim-1 ularning telipige qoshuldi. Emma ular ishlep chiqiridighan basma matériyallar peqet Yehudi tilidila bolushini, hemde peqet Yehudilar ichidila ishlitilishi kéreklikini shert qildi. Shuning bilen Yehudilar bilen Xristi’anlar basma kitab chiqirip, peqet özlirining balilirini oqutushqila ishletti. Mushundaq ishlarning netijiside, eyni waqitta Osmanli Impériyisining zéminlirida yashighan eng yuqiri qatlamdiki kishiler asasen Yehudilar bilen Xristi’anlardin terkip tapti. Doxtur we injénérlarmu yüzde-yüz shulardin boldi. Buningdin 500 yil ilgiri Musulman dunyasini doxturluq saheside Ibin Sina sorighan idi. 500 yildin kéyinki bu dewrde bolsa, Musulmanlar pütünley oqushning sirtida qaldurulup, eqliy emgek sahelirining hemmisini Yehudilar bilen Xristi’anlargha boshitip berdi.

Musulmanlar zéminlirida basma kitablar cheklen’genliki üchün, Ereb yéziqidiki tunji qétim bésilghan Qur’an Musulman emes kishiler teripidin, Musulman emes kishiler üchün, Italiyining Wénis (Venice) shehiride 1537-yili bésildi. Bu Qur’anning bashqa barliq nusxiliri bir ot apitide köyüp ketken bolup, uning bir nusxisi 1980-yili Wénistiki bir ademning xususiy kutupxanisidin tépildi. U Qur’an hazirmu bar.

12-resim (12-resim): 1537-yili Italiyining Wénis shehiride bésilghan Qur’anning körünishi. Bu 1-qétimliq bésilghan Qur’an bolup hésablinidu.

Qur’an 2-qétimda 1694-yili Gérmaniyide bésilghan bolup, bu qétimqi nusxisi hazirghiche saqlinip kéliwatidu.

Qur’an 3-qétim Rusiyide bésildi. Shundaq qilip Musulmanlar kitab bésishtin pütünley qol özüwétip, özige tewe bolghan Qur’annimu özi bésip chiqiralmas bolup qaldi.

1520 – 1540-yilliri Yehudilar bilen Xristi’anlar Osmanli zéminlirida bir yürüsh kitab chiqirish zawutlirini qurup chiqti. Lékin ular basqan kitablar Osmanli Impériyisi ishlitiwatqan ziyaliylar we hökümet tili Ereb tilida bolmastin, peqet Yehudi bilen Xristi’anlarning yerlik tilida chiqirildi. Bu kitablarni ashular özlirining maaripi, ilim-pen we bashqa tereqqiyat ishliri üchün qollandi. Shunglashqa bu chaghqiche kitab bésish bilen Musulmanlarning héch qandaq alaqisi bolmidi.

1720-yiligha kelgende, Osmanli Impériyiside bir yuqiri derijilik ministir bolup ishlewatqan Ibrahim Mütefferika shu chaghdiki bash muptigha bir kitap yazdi. U chaghda kitab bésish cheklen’gen bolghachqa, u bu kitabni öz qoli bien yézip chiqti. Ibrahim eslide Yawropada yashighan Win’giriyilik Xristi’an bolup, u kéyin Musulman bolghan idi. U bu kitabta hazir Yawropaliqlarning nahayiti tereqqiy qilip ketkenlikini, eger kitab bésish qatarliq ishlarni dawamliq yolgha qoymay kétiwéridiken, özlirining Yawropaliqlarning keynide qalidighanliqini otturigha qoydi. Uning bu idiyisini bashqa bir qisim ölima we imamlarmu qollidi. Emeliyette bu chaghda Yawropa tereqqiyatta alliqachan Osmanlidin éship ketken bolsimu, u chaghdiki Osmanli sultani sirttiki bundaq ehwaldin bixewer bolghachqa, Ibrahim kitabni shundaqraq bir teriqide yazghan idi. Ibrahimning teklipige shu chaghdiki sultan bilen bash mupti maqul bolup, Osmanli zéminlirida kitab bésishni yolgha qoyushqa qoshuldi. Emma, ular bu ishni mundaq 3 shert astida qilishqa perman chiqardi:

(1)Héch qandaq kitab Ereb yéziqida bésilmasliqi kérek. U chaghdiki ziyaliylar yaki hökümet yéziqi Ereb yéziqi idi.

(2) Bésilidighan kitablar hergizmu Islam toghrisida bolmasliqi kérek. Islam tariximu shuning ichide.

(3) Bésilidighan barliq kitablar aldi bilen hökümetning qattiq tekshürüshi bilen testiqidin ötishi kérek. Hökümetning testiqisiz birer kitabni bésishqimu bolmaydu.

Shundaq qilip, 1726-yili, yeni Guténbérg basma xetni ijat qilip saq 300 yil ötkendin kéyin, Musulmanlarning kitab bésishigha ruxset qilindi. Emma Islamgha ait kitablarni bésish yenila cheklen’gen bolghachqa, Musulmanlarning rohiy halitide héch bir özgirish bolmidi. Demeshq we Qahirede basma zawuti qurulushtin burun, yer sharining intayin yiraq burjekliri bolghan jenubiy Amérikidiki Xayiti we Xawayilarda basma zawutliri alliqachan qurulup bolghan idi. Hökümdarlarning xata yétekchilikide Musulmanlar mana mushu derijide zamanning keynide qalduruldi.

Musulmanlargha qoyulghan kitab bésishtiki cheklime 1798-yiligha kelgende aran bikar qilindi. Échinishliq bolghini shuki, bu ishnimu Musulmanlar qilmidi. Tunji qétimliq bashqa zéminni aktip halda mustemlike qiliwélish weqesi ashu 1798-yili yüz berdi. Bu waqitta Fransiyilik Napoléon (Napoleon Bonaparte, 1769 - 1821) héch qandaq seweb yoqla Misirgha hujum qilip, u yerni bir-ikki hepte ichide asanla bésiwaldi. U chaghda Napoléonning eskerliri zamaniwi qurallar bilen qorallan’ghan bolup, ular Misirgha bésip kirgende, Misirni qoghdap turuwatqanlar mewjut bolup turghili 700 yil bolghan Mamluk Sulalisining eskerliri idi. Bu Mamluk eskerliri Napoléonning zamaniwi qorali bar eskerliri bilen atning üstide oqya bilen urushti. Shunga ular asanla yéngildi.

Bu chaghdiki qiziqarliq ishlarning biri, Napoléon Misirgha tajawuz qilip kelgende, paraxotqa basma zawut üskünilirinimu bésip özi bilen bille ekeldi. Hemde Misirni bésip turghan bir qanche yil ichide Misirda basma zawutliridin bir qanchini qurdi. Emma, Napoléonmu bashqa barliq tajawuzchilargha oxshash, mesilen Afghanistandiki Rusiye tajawuzchiliri we Iraqtiki Amérika tajawuzchiliri qatarliqlar, yerlik xelqning himayisige érishelmey, Misirni bir qanche yil bésip turghandin kéyin, u yerdin chékinip, öz memlikitige qaytip ketti. Biraq, qaytip kétishte héliqi basma zawut üskünilirini Misirgha tashlap qoydi. Shuning bilen Misirliqlar basma zawutigha ige bolup qaldi.

U chaghda Osmanlining Misirdiki hökümranliqi unchiwala küchlük bolmighachqa, Napoléon chékinip chiqip ketkendin kéyin, Misir Islam tarixidiki tunji qétim erkin kitab bésishni yolgha qoyghan Musulman zémini bolup qaldi. Misir némishqa bashqa Musulman zéminliridin bekraq tereqqiy qildi, bilemsiz? Bu ashu basma zawuti bilen munasiwetlik. Ashu basma zawuti ularni téz tereqqiy qilish imkaniyiti bilen teminlidi. Musulmanlarning özining tunji qétimliq basma zawutimu 1870-yili Misirda qurulghan bolup, uning ismi «Bulaq Basma Zawuti» idi. Hazirgha qeder bésilghan Islamgha ait eng süpetlik kitablar ashu Bulaq basma zawutida bésilghan. Undaq bolishidiki seweb, bu zawutning igiliri karxanichilar bolmastin, ular ziyaliylardin terkip tapqan. Shunglashqa ular chiqarghan kitablar ziyaliylargha mas kélidighan süpet bilen intayin yaxshi ishlen’gen.

Ashu mezgildiki Osmanli Impériyisining qol astidiki Türk générallarning biri bolghan Mexmet Ali Pasha (1769 – 1849) Osmanlining testiqi bilen Misirgha wali boldi. U Misirda herbiy, iqtisadiy we medeniyet jehetlerde bir qatar islahatlarni élip bérip, Misirni nahayiti téz tereqqiy qildurdi. Shunga kishiler uninggha «hazirqi Misirning qurghuchisi» dep qaraydu. U qurghan impériye Misir bilen Sudanni taki 1952-yilidiki Muhemmet Naguyib yétekligen Misir Inqilabighiche soridi.

1840-1860-yilliri, gerche yer sharining yiraq burjekliridiki Xayiti we Xawayi dégendek yerlerdimu kitab bésish omumliship ketken bolsimu, Musulmanlar dunyasida bundaq zawutlar peqet Qaxira we Baghdat qatarliq bir qanche chong sheherdila barliqqa kélelidi. Buningdin 40-50 yil waqit ötkendin kéyin 1-dunya urushi partlidi. U chaghda néme ishlar yüz bergenlikini men aldinqi maqalemde bayan qilip bolghan bolup, ularni bu yerde qayta tekrarlimaymen.

Démek, Musulmanlarning güllinishi bilen ajizlishishi qeghez bilen basma xet téxnikiliri bilen zich munasiwetlik. Musulmanlar qeghez téxnikisini yükseldürüsh bilen güllendi. Kitab bésishni cheklesh bilen ajizlashti.

13-resim (13-resim): Muhemmet Ali Pashaning 1840-yilidiki resimi

14-resim (14-resim): Ispaniyening Granada rayonidiki Musulmanlar yasighan bir baghcha

7. Musulmanlar Ishiki Néme Üchün Taqaldi?

Biz Musulmanlarning tarixini eslep mushu yerge kelgende, néme üchün 800-yilliri pütün dunyagha qeghezni kéngeytken Musulmanlar 700 yildin kitab bésishni chekleydu, dep sorimay turalmaymiz. Buning bir kichik iqtisadiy sewebi bar. U bolsimu eger kitablar omumliship ketse, sékritarliq qilidighan we xet-chek yézishni kesip qiliwalghan kishilerning ishsiz qélishidin ibaret. U chaghda Musulmanlar hemme nersini qol bilen yazidighan bolghachqa, xet-chek yézishni kesip qiliwalghanlarning sani xéli köp idi. Shunglashqa bu kesiptiki kishiler kitab bésishqa qattiq qarshi turdi. Lékin bu bezi bir yazghuchilar köptüriwetkendek muhim seweb emes.

Yene bir seweb, Ereb yéziqi In’glizchidin köp murekkep bolup, Musulmanlar Erebche kitablarni basmaqchi bolsa, kichik 8-burjeklik herip yaghichidin 700 danisi zörür bolatti. Bundaq qilish asan emes, emma pütünley mumkinsizmu emes. Eger Musulmanlar choqum kitab basmaqchi bolghan bolsa, bundaq téxnikinimu wujutqa keltüreligen bolatti. Shunglashqa bumu asasliq seweb emes. Emeliyette 1840-yili Musulmanlar Erebche kitablarni bésip chiqiridighan téxnikini heqiqetenmu ishqa ashurdi.

Heqiqiy seweb, yaki 1-seweb bolsa Musulmanlarning «Kitab bésish téxnikisini Musulman emes kishiler ijat qilghan, uni kapirlar ijat qilghan, shunglashqa u haram» dep qarighanliqidur. 1550-yilliridin burun Musulmanlar tereqqiyatta pütün dunyaning eng aldigha ötüp ketkechke, 1550-yilliridin kéyin ular hem özliridin nahayiti pexirlinidighan bolup qaldi, hem intayin hakawurliship ketti. Ular sirttin kirgen nersilerning hemmisige «Buni biz ijat qilmighan, shunga uningda choqum mesile bar» dep qaraydighan boliwaldi. Musulmanlar özlirining muweppeqiyetliridin intayin zor derijide qanaet hés qilip, sirtning muweppeqiyetlirini közge ilmidi, hemde ulargha nisbeten ishikni taqiwaldi.

Ikkinchi seweb ziyaliy seweb bolup, uning chüshendürülüshi mundaq: Ölimalar we Islam ziyaliyliri özlirining orunlirining töwenlep kétishidin endishe qildi. Yeni, kitablar köplep bésilidiken, ölimalar bilen ziyaliylar oquydighan kitablarni adettiki ademlermu oquyalaydighan bolup kétidu. Shuning bilen hazir peqet ölimalar bilen ziyaliylarla bilidighan ishlarni adettiki ademlermu bilidighan bolup kétidu. Netijide bu yuqiri qatlamdikilerning abroyi köp kishilerge tarqilip kétidu. Shunglashqa mushundaq hoquq-talishish kürishi melum derijide yüz berdi. Yuqiri qatlamdikiler bilimni omumlashturmasliq wastisige tayinip, özlirining nopuzluq ornini saqlap qalmaqchi boldi.

Mushu yerde oqurmenler bir az oylinip baqsa bolidu. Hazir doxturlar oquydighan kitablarni bashqilarmu oquyalaydu. Emma bashqilar heqiqiy doxtur bolalmaydu. Alimlar oquydighan kitablarni bashqa hemme kishilermu oquyalaydu. Emma u hemme kishining resmiy terbiye körgen alimlardek alim bolup kételishi asan emes. Eger siz 2-3 doxturlarning aldigha barsingiz, ularning ichidiki qaysisi yaxshi, qaysisi anche yaxshi emeslikini asanla biliwalalaysiz. Doxtur emes turup doxtur qiyapitige kiriwalghan kishilernimu anche qiynalmayla biliwalalaysiz. Emma Musulmanlarning yuqiri qatlimi töwendikiler üchün ishikni pütünley étiwétip, bilimlerni töwendikilerdin pütünley yoshurdi.

Bezi ziyaliylar Musulmanlarning güllinishi bilen ajizlishishi, shundaqla Yawropaliqlarning qarangghu dewri bilen kéyinki güllinishini ikki dane ayrim-ayrim egri siziq sheklide waqitning funkisiyesi qilip sizip baqqan bolup, eger uninggha qarisingiz, Musulmanlarning siziqi desliwide yuqirigha méngip, kéyin töwen’ge qarap mangidu. Yawropagha wekillik qilidighan siziq bolsa desliwide bir töwen sewiyide turup, kéyin yuqirigha örleydu. Hemde bu ikki siziq 1550-yiligha kelgende bir-biri bilen késishidu. Mana bu ehwal néme üchün Uyghurlarning 1550-yilliridin kéyin töwen’ge qarap mangghanliqinimu melum derijide chüshendürüp béridu.

8. Axirqi Söz

Qérindashlarning xewiride bolghinidek, men Yaponiyede yashap baqtim. Gherbte yashashni bashlighilimu hazir 25 yildin ashti. Bu jeryanda nurghun millet kishiliri, her xil dinlarning kishiliri bilen uchrashtim. Afghanliq, Iranliq, Iraqliq we Ereb Musulman kishiliri bilenmu uchrashtim. Men burun 7 yil yashighan bir rayonda, mashina rémont qilidighan rémontxanilarda Afghanlar köprek idi. Mashina sétish shirketliridimu ular az emes idi. Manga eng tesir qilghan bir nerse, biz «Memet» ning qéshigha barsaq, «Hergiz Semetning qéshigha barma. U dégen yalghanchi hem qoymichi», deyti. «Semet» ning qéshigha barsaq «Hergiz Memetning qéshigha barma. U dégen yalghanchi hem qoymichi», deyti. Bashqa her xil mulazimet ishliridimu Musulmandin bolghan kishilerning aldigha bérip ish béjirip, ularni Xristi’an’gha étiqad qilidighan aq tenlikler bilen sélishturup, ashu bir qisim Musulmanlarning sapasi aq tenliklerningkidin xélila töwen ikenlikini, bu bir qisim Musulmanlar yalghanchi ikenlikini hés qilattuq. Shuning bilen birer ishqa duch kelgende imkan bar aq tenliklerni izdeydighan bolduq. Bir ish üchün Afghanlarning aldigha bérishqa mejburi bolup qalghandimu, ularning bir qismining yalghanchi we qoymichi ikenlikini bilip turup, ularning ichidin yaxshiraqini tépishqa tirishidighan bolduq.

Rozi héyti we Qurban héyti waqitlirida namaz oqush üchün nechche Uyghurlar birlikte oxshash bir meschitke barimiz. Bezide namazdin burun qatar olturghan Musulmanlarning aldidin bir-ikki zakat yighidighan qeghez sanduq ötidu. Méning bezide heyran qalghinim, biz 3- yaki 4-qurda oltursaqmu, héliqi sanduq 1-qurdin bashlap her bir ademning aldidin ötüp bizning qéshimizgha kelgende qarisaq, u sanduq yenila quruq turghan. Peqet biz Uyghurlarning hemmisila yanchuqimizdin pul chiqirip zakat bérettuq. Men bu yerdiki Musulmanlarning özem arisida yashap chong bolghan Uyghur Musulmanlargha sapa jehettin yéqinmu kelmeydighanliqini köp qétim hés qildim.

Ashundaq ishlar béshimdin köp ötken bolghachqa, men aldinqi bir maqalemde teswirligen, Yaponiyede yashawatqan bir Erebning «Eger Yaponlar Musulman bolup qalsa néme dégen yaxshi bolatti», déginige oxshash, menmu Musulmanlarning hazirqi halitige bek échinip keldim. Méning bilishimche, dinda insanlarning eqil jehette perqliq yaritilghanliqi étirap qilinmaydu. Pendimu hem shundaq. Shundaq bolghachqa kallamgha dawamliq bir qisim nahayiti qiyin soallar kéliwalatti:

--Yaponlar bilen bir qisim Musulmanlar otturisidiki perq némidin kélip chiqqan?

--Yashawatqan jughrapiyilik muhitining oxshimasliqidinmu?

--Yeydighan tamaqlirining oxshimasliqidinmu?

--Kiyidighan kiyimlirining oxshimasliqidinmu?

--Yaki bashqa amillardinmu? Eger bashqa amillar bolsa, ular qaysilar?

Yéqinda Yehudilar, Yaponlar we Musulmanlarning tarixi heqqide bir az izdinish arqiliq, bu soallargha jawab tapqandek boldum. Méning hés qilghinim, ademler topidiki bundaq perqlerni keltürüp chiqiridighan amillar ichide étiqad, étiqadqa bolghan sadaqetmenlik we semimiylik, hemde her bir adem topini yétekleydighan lidérlerning tutqan yoli qatarliqlar bar iken. Musulmanlarning altun dewrini wujutqa keltürgen Abbasid xelipe Muhemmet Eleyhissalamning hedistiki «Bir ziyaliyning qelimining siyasi bir shéhitning qénidinmu bekrek muqeddes bolidu» dégen sözini özi üchün yétekchi idiye qilip, Musulmanlarning tereqqiyatigha paydiliq bolghan petiwalarni chiqarghan. Shuning bilen Musulmanlar tereqqiy qilip, medeniyettiki tereqqiyat sewiyisining yuqiriliqi we tereqqiyat dairisining pütün yer sharini qaplishi jehette insanlar tarixida burun körülüp baqmighan möjizilerni yaratqan. U chaghda Musulmanlarning ehwalidin xewer tapqan bashqa nurghun millet kishiliri özlirining bir Musulman bolup qalmighanliqi üchün ökün’gen bolishi mumkin. Bügünki kün’ge kelgende bezi Musulmanlar özlirining bir Yaponluqtek bolalmighanliqidin öküniwatidu. Aldinqi 1600 yil mabeynide Musulmanlarning dini özgermidi. Zéminimu asasen özgermidi. Özgergini peqetla hakimiyet béshidiki hökümdarlar. 8-esirde Musulmanlar esirge alghan Xen sulalisi eskerlirining ichide qeghez yasiyalaydighan ikki esker barliqini bayqighanda, ularni Qirghizistandin quralliq qoghdap, put-qolini yerge tekküzmey shu chaghdiki Musulmanlar dunyasining paytexti Baghdatqa apirip, ulardin qeghez yasash téxnikisini öginip, bir qanche yil ichidila Musulmanlar zéminlirining hemme yerlirige qeghez zawuti qurup chiqqan idi. Uningdin 1600 yil kéyinki bügünki künde, yeni 2013-yili, Gollandiyidiki «Mars Bir» dégen bir teshkilat 2024-yili 4 neper ademni Marsqa apirip yerleshtürimiz, dése, Birleshme Ereb Xelipilikidiki bir diniy teshkilat bir petiwa chiqirip, Musulmanlarning Marsqa bérishini cheklidi. Men oylaymen, eger Musulmanlar Abbadis xelipe dewridikidek tereqqiy qilip méngiwergen bolsa, bügünki künde Marsqa adem apiridighan shirket Gollandiyening bolmastin, Musulmanlarning bolar idi. Marsqa bérish üchün Yawropaliqlar Musulman shirketlirige pul tölep, özlirini tizimlatqan bolatti.

Qisqisi, hazir dunyada medeniyetler arisidiki urush mewjut. Oxshimighan dinlar otturisidiki toqunushlar mewjut. Oxshimighan ademler topi arisida hoquq we maddiy-menpeet talishish kürishi mewjut. Eger tereqqiy qilmisingiz ashu urush, toqunush we küreshlerning hemmiside utturup qoyisiz. Hetta özingizni saqlap qalalmasliqingizmu mumkin. Tereqqiy qilishning birdin-bir yoli, öz Imani bilen öz étiqatida ching turup, eng yuqiri derijide bilim igilesh. Bu ishni Musulmanlar burun qilalighan. Hazirmu qilalaydu. Bu yerdiki gep siz ashundaq qilishni xalamsiz yaki xalimamsiz, dégendin ibaret.

Muraji’etname:

Men aldinqi maqalidimu tilgha alghandek, bu maqalini pütünley In’glizche menbelerdin paydilinip teyyarlidim. Mende bu tarixlargha ait Uyghurche matériyallar bolmighachqa, isimlarni Uyghurchilashturushta men imkaniyetning bériche Yulghun lughitige tayandim. Bezi sözlerni chet eldiki dostlurumdin sorudum. Yulghun lughitidin tépilmighan sözlerni özem eng muwapiq dep qarighan boyiche aldim. Shunglashqa men tordashlarning yardimige muxtaj. Méni tenqit qilsingiz boliwéridu. Men uninggha xapa bolmaymen. Emma, eng yaxshisi manga teklib béring. Men hazirghiche manga teklib bérip kéliwatqan qérindashlarning inkaslirini toluq oqup kéliwatimen. Emma, bezilirige jawab bérelmigen bolushum mumkin – Men bezide uninggha yétishelmey qéliwatimen. Buni qérindashlarning toghra chüshinishini soraymen. Hemde maqalemge inkas qayturghan we manga teklib bergen qérindashlarning hemmisige chin könglümdin rehmet éytimen. Eng axirqi bir gep, méning maqalemdiki uchurlarning hemmisi intayin ishenchilik we nopuzluq menbelerdin kelgen. Eger siz birer mezmun’gha qarita jeng élan qilmaqchi bolsingiz, eng yaxshisi aldi bilen özingizning menbesini qayta bir qétim obdan tekshürüp béqing. Shundaq qilsingiz her ikkimizge waqit israpchiliqi bolmaydu. Rehmet!

Bu maqalini héch kimdin sorimay, menbésini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boliwéridu.

Paydilinish Materiyalliri:

[1] The Rise & Fall of the Muslim Ummah and the Printing Press - Dr. Yasir Qadhi | 4th January 2012

http://www.youtube.com/watch?v=4dEvEFBpVjg

[2] Islamic Golden Age

http://en.wikipedia.org/wiki/Islamic_Golden_Age

[3] Times Higher Education World University Rankings

http://en.wikipedia.org/wiki/Times_Higher_Education_World_University_Rankings

[4] Ink of a scholar is more holier than the blood of a martyr

https://www.islamicity.com/articles/Articles.asp?ref=IC0707-3325

[5] Dennis Overby, “How Islam won, and lost, the lead in science”, Islam and Science, Oct. 30, 2001.

[6] Ulugh Beg Observatory

http://en.wikipedia.org/wiki/Ulugh_Beg_Observatory

[7] Steve Paulson, « Does Islam Stand Against Science?», June 19, 2011

http://chronicle.com/article/Does-Islam-Stand-Against/127924/

[8] Yusuf Qerdawini, « Musulmanlarning 20-esirdiki meghlubiyetliri »

http://bbs.bagdax.cn/thread-21183-1-1.html

[9] Bilimxumar: «Hazirqi zaman Musulman elliri qandaq shekillen’gen?»

http://bbs.bagdax.cn/thread-23219-1-1.html

http://bbs.izdinix.com/thread-57355-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-119719-1-1.html

Qoshumche Kichik Téma:

Hazirqi Qatar, Kuweyt, Yemen we Sudanning Shekillinish Jeryani

Aldinqi maqalini torlargha chiqarghandin kéyin, bezi qérindashlar yuqiridiki 4 elning qandaq shekillen’genlikini sorap inkas qalduruptu. Shunglashqa men ularni bu yerde qisqiche tonushturup ötimen.

Qatar: 1871-yili Osmanligha ötti. 19-esirning otturiliridin bashlap Al Tani (Al Thani) ailisining mutleq padishahliq hakimiyiti astida turup kelgen bolup, 1-dunya urushidin kéyin unimu En’gliye bésiwaldi. U 1971-yili En’giliyidin azat bolup, musteqilliqqa érishti.

Kuweyt: 1-dunya urushidin kéyin Kuweytmu En’gliyining qoligha ötüp ketken bolup, u En’gliyening qolidin 1961-yili 19-Iyun küni musteqil bolup qutuldi.

Yemen: Osmanli Impériyisi Yemenni 1538-yili bésiwaldi. Yemende ariliqta nurghun ishlar bolup ötüp, Osmanli axirqi qétim Yemendin 1918-yili chiqip ketti. Uningdin kéyin Yemende yene nurghun ishlar bolup ötüp, u ikkige bölünüp, eng axirida 1990-yili 22-May küni birlikke keldi. Umu 1-dunya urushidin kéyin oxshimighan derijide En’gliyining kontrolliqi astida turup baqti.

Sudan: Yuqirida dep ötkendek, u burun Osmanlining qol astida idi. 1899-yili Misir bilen En’gliye bir kélishim tüzüp, Sudanni Misir teyinligen hakim bashquridighan boldi. Emma, emeliyette bolsa, Sudan En’gliyining bir mustemlikisi sheklide mewjut bolup turdi. Hazirqi Sudan Misir bilen En’gliyining changgilidin 1956-yili 1-Yanwar küni qutuldi.

0-resim: Nasir al-Din al-Tusi bir (1201 – 1274)

1-resim: Tuniziyede 670-yili yasalghan Uqba Meschitining tashqiy körünishi

2-resim: Tuniziyede 670-yili yasalghan Uqba Meschitining namaz oqush zali

3-resim: Kordoba Meschitining namaz oqush zali

4-resim: Kordoba Meschitining tüwrükliri

5-resim: Ulugh Beg Kainatni Közitish ponkiti

6-resim (: 1987-yili sabiq Sowét Ittipaqida bésilghan, Ulugh Beg bilen uning téléskopining süriti chüshürülgen bir parche pochta markisi

7-resim: Farabining sizilghan resimi.

8-resim : Eng desliwide töge térisige yézilghan bir parche Qur’anning resimi.

a10

9-resim: Bir dane papirus ösümlikining körinishi.

a11

10-resim: 1370-yili Iranda teyyarlan’ghan Qur’anning körinishi

a12

11-resim: Basma xetni keship qilghan Gérmaniyilik Joxannés Guténbérg.

a13

12-resim: 1537-yili Italiyining Wénis shehiride bésilghan Qur’anning körünishi. Bu 1-qétimliq bésilghan Qur’an bolup hésablinidu.

a14

13-resim: Muhemmet Ali Pashaning 1840-yilidiki resimi

a15

14-resim: Ispaniyening Granada rayonidiki Musulmanlar yasighan Alhambra Qesiri.
Alhambra Qesiri Musulman Islam mediniyitining, binakarlighining , tarixining we seltenetining
jewheri dep qarilidiken. Yaponiyedimu bu qesirni tetqiq qiliwatqan islamshunaslar intaytin köp.
Bu qesir Musulmanlarning Ibiriya Yérim ariligha bolghhan hökümranlighining ispati iken.

Wheelchair