Erkin Sidiq: Din we Zamaniwiliq

Din we Zamaniwiliq

Erkin Sidiq

2014-yili 3-ayning 14-küni

http://bbs.misranim.com/thread-120798-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-23724-1-1.html

http://bbs.izdinix.com/thread-57591-1-1.html

Men özemning aldinqi bir qanche parche maqalilirida Islam dinining muhimliqini chüshendürüp öttüm. Hemde déhqan bilen mollilargha pen öginishni, oqughanlargha bolsa Islam dinini öginishni tewsiye qildim. Hazir 20 yashlar etirapidiki dindin pütünley xewersiz bir yash Islam dini heqqide azraq izdinip baqmaqchi bolidiken, u kem dégendimu mundaq 2 mesilige duch kélidu: Uning biri, u mollilarning aldigha bérip, ulardin din heqqide bir az omumiy chüshenchige ige bolmaqchi bolghinida, u héliqi mollamdin anglighanlirini anche yaqturup ketmesliki mumkin. Yeni, mollilarning uninggha Islam dini toghruluq sözlep bergenliri u yashqa hazirqi zaman bilen asasen munasiwetsizdek toyulup, u yashning qizghinliqi biraqla söwup kétishi mumkin. Uning yene biri bolsa, u ishni nedin bashlashni bilelmey qélishi mumkin.

Köpünche kishiler dinimiz heqqide izdinishni Qur’anni qoligha élip, bir bashtin oqushtin bashlaydu. Emma, undaq qilghanda, Qur’andiki jümliler bir-biri bilen baghlashmighandek, we mezmunlarmu öz-ara tutashmighandek tuyulup, Islam dinini öginish özi burun oylighan yerdin chiqmay qélishi mumkin. Men yashlarning 2-mesilini hel qilishigha yardimi bolsun üchün, burunqi bir waqitlarda özligidin dinni öginishni bashlighan, hemde nurghun egri-toqay yollarni bésip, andin uni öginishning bir yaxshi usulini bayqighan bir qanche tonushlurumgha özlirining tejribe-sawaqlirini yézip chiqip, uni manga bérishini hawale qildim. Eger ulardin birersi manga ashundaq yazmidin birni teyyarlap bérip qalsa, men uni kéyinki maqalining axirigha «qoshumche kichik téma» teriqiside kirgüzüp qoyimen. Men Islam dinini mektepsiz we ustazsiz öginip, melum derijide muweppeqiyat qazan’ghan qérindashlardin öz tejribe-sawaqlirini mushu maqalining keynige inkas sheklide yollap bérishini soraymen. Yaki bolmisa siz uni ayrim bir téma qilip yézip chiqsingizmu bolidu. Méningche bu bilidighanlar bilmeydighanlargha ögitishning, shu arqiliq bilimning zakitini bérishning bir yaxshi usuli. Shundaqla yashlirimiz duch kéliwatqan bir mesilini hel qilip bérishning bir ünümlük tedbiri. Özining yolini tapalmaywatqan birsige, «mang, mang» dewersek, uning ünümi bolmaydu. U hem adaletsizlik bolidu. Eng yaxshisi uninggha qandaq we nege méngishnimu dep bérish kérek. Mushundaq qilsaq, diniy jehettin élip éytqandimu, biz bir sawabliq ish qilghan bolimiz.

Men mezkur maqalida yuqiridiki 1-mesile üstide toxtulimen. Islam dinida özgerse bolmaydighan nersiler bar. Mesilen, asasiy pirinsiplar we Islam qanunliri. Shundaqla özgertip, hazirqi zaman’gha maslashturmisa bolmaydighan nersilermu bar. Mesilen, meschitlerde zamaniwi éléktronluq nersilerni ishlitishi we Musulmanlarning kiyinishi qatarliqlar. Eger Allah dinning bezi tereplirining azraq özgertilishige yol qoymighan bolsa, Islam dini wujutqa kelgendin kéyin unchiwala téz tarqilip, Musulmanlarning sani tarixtikidek shiddet bilen köpeymigen bolatti.

Hazir qérindashlarning hemmisi mundaq bir pakitni obdan bilidu: Omumiylashturup éytqanda, hazir oqughanlar ichidiki bir qisim kishiler din’gha anche qiziqmaydu, yaki ularning diniy étiqadi anche küchlük emes. Étiqadi nahayiti küchlük, din’gha bek kiriship ketken kishilerning bir qismi bolsa oqushqa anche qiziqmaydu, yaki oqushning ehmiyitini dégendek chüshinip ketmeydu. Men özemning aldinqi qétimliq maqalisining 2-xildiki yashlargha bir az yardimi bolishini ümid qilimen. Nöwette Uyghur ziyaliliylirining aldigha qoyulghan bir wezipe, mushu 2 xil kishiler otturisidiki hangni tindürüp, ularning idiyisini bir-birsiningkige yéqinlashturup, ularni milletning ehwalini yaxshilash üchün öz-ara hemkarliship, ortaq tirishidighan bir weziyetni shekillendürüsh. Men mezkur maqalining özem ashu yolda alghan bir qedem bolup qélishini ümid qilimen.

Men maqalining hejmini bek chong qiliwetmeslik üchün, özemning aldinqi qétimliq «Musulmanlarning güllinishi we ajizlishishigha seweb bolghan muhim amillar» dégen maqalisida doktur Yasir Qazining «Musulman ümmetlirining güllinishi bilen chékinishi we basma xet» dégen témidiki In’glizche léksiyisining xulase qismini kirgüzmigen idim [1]. Men u qismini mezkur maqalida bayan qilimen. Yasir Qazi léksiyisining bu qismida Islam dini wujutqa kelgen deslepki 50 yil ichide uning bashqa zimin’gha qandaq tarqalghanliqini köp yerde tilgha alidu. Men ularni bu maqalige shu pétila kirgüzsem, nurghun oqurmenler néme ish boliwatqanqaliqini angqiriyalmay qélishi mumkin. Shunglashqa men aldi bilen Qur’an üstide azraq toxtulup, andin Islam dinining deslepki 50 yil ichidiki güllinish ehwalini qisqiche tonushturup ötimen. Uningdin kéyin Yasir Qazining yuqiriqi léksiyisining xulase qismini bayan qilimen. Eng axirida 2013-yili En’gliyining bir Musulmanlar téléwizor qanili Yasir Qazi bilen ötküzügen téléwizor söhbitining Islam dinini zamaniwiliq bilen qandaq maslashturush heqqidiki mezmunini tonushturimen.

1. Qur’an Heqqide

Men bu bölümni Islamdin anche bek xewiri yoq yashlar üchün qoshup qoydum.

Yasir Qazining déyishiche, Erebche Qur’anning tili süpet jehettin Ereb tiligha ölchem bolalaydiken. Yeni, hazirghiche yézilghan Ereb tilidiki edibiy eserler ichide ishlitilgen tilning süpiti jehettin Qur’anning aldigha ötidighan eser yoq iken. Méning hazirghiche chüshinishimche, hemme dinning muqeddes kitablirining tili nahayiti murekkep bolidu. Qur’anmu hem shundaq. Éhtimal Allah insanlardin özi ata qilghan eqilni ishqa sélip, Qur’an’gha yoshurunghan télimat, idiye we mojizilerning hemmisini özlirining bayqap chiqishi üchün shundaq qilghan bolishi mumkin.

Allah Qur’anni Muhemmet Eleyhissalamgha 609-yili 22-Dikabir küni chüshürüshke bashlighan. Bu chaghda Muhemmet Eleyhissalam 40 yashqa kirgen idi. Bu jeryan 632-yili Muhemmet Eleyhissalam wapat bolghanda axirlashti. Yeni, Allahning Qur’anni toluq chüshürüp bolishi üchün jemi 23 yil waqit ketti.

1-resim: Peyghenbirimiz ismining hösne xet bilen yézilishi [2].

2-resim: Allahdin Muhemmet Eleyhissalamgha 1-ayet chüshken jay – Mekkidiki Jabal al-Nur (Jabal al-Nour) téghining Hira öngküri.

Qur’andiki mezmunlar bezide shu zamanda yüz bergen weqelerge qarita chüshürülgen. Bezide Musulmanlar we Musulman emes kishiler Muhemmet peyghemberge mesile we qiyinchiliq tughdurup bergende, peyghemberge yardem qilish yüzisidin chüshürülgen. Qalghan waqitlarda bolsa Musulmanlarning ijtima’iy, iqtisadiy we siyasiy turmushlirini idare qilidighan qanun we tüzümlerni turghuzush yüzisidin chüshürülgen. Dini ziyaliylarning pikirige asaslan’ghanda, tunji qétim chüshürülgen süre Qur’andiki 96- süre, Eleqtin ibarettur [3]. Töwendiki 4-resimde körsitilgini sürilerning chüshüsh tertiwi bilen Qur’andiki tertipning munasiwiti, hemde her bir süridiki ayetlerning sani din ibaret [4].

3-resim: Sürilerning chüshüsh tertiwi bilen Qur’andiki tertiwining munasiwiti, hemde her bir süridiki ayetlerning sani. Mesilen, tunji qétim chüshkini Qur’andiki 96-süre, uningdin kéyin chüshkini Qur’andiki 68-süridur.

Muhemmet Eleyhissalam wapat bolghandin kéyin, uning hemraliri yézip qoyulghan we yadliniwélin’ghan süre we ayetlerni yighip, hazirqi Qur’anni wujutqa keltürdi [5]. Allah Qur’anni insanlarni bir pishqan, rawurus adem qilip özgertip chiqish üchün chüshürdi. Peyghember we uning jamaitining shu chaghdiki wezipisi, insanlar üchün bir eng mukemmel, eng ilghar we dinamik örnek tiklep bérip, kéyinki ewladlar üchün ustaz we yétekchi bolup béreleydighan sewiyige yetkiche tereqqiy qilishtin ibaret boldi. Qur’an üchün yüklen’gen wezipe insanlarning bir yaki ikki yaman aditini özgertish bolmastin, hemme nersilerni yéngiwashtin özgertish boldi. Yeni, insanlarning qandaq yashishi we ölüshi, toy qilishi, nersilerni sétishi we sétip élishi, ixtilaplarni bir terep qilishi, her bir insanning Allah bilen bolghan munasiwitini toghra chüshinishi, we bashqilarni mezmun qildi. Közlen’gen özgirishlerning ashundaq köplikidin, biz néme üchün Qur’anning 23 yil ichide nurghun böleklerge bölünüp chüshürülgenlikini bir az chüshinip yételeymiz.

Méning bu yerge bularni kirgüzüp qoyushtiki meqsidim, dinni yéngidin bashtin bashlap ögenmekchi bolghan ini-singillargha mundaq ikki nersini bildürüp qoyush: Biri, hazirqi bésilghan Qur’andiki süre we ayetlerning tertiwi ularning Allahdin chüshken tertiwi bilen oxshash emes. Yene biri bolsa, Qur’andiki xéli köp mezmunlar eyni waqitta Muhemmet Eleyhissalam duch kelgen emeliy mesililer we béshidin ötküzgen weqeler bilen munasiwetlik. Shundaq bolghachqa, méning bir qisim tonushlurumning déyishiche, aldi bilen Muhemmet Eleyhissalamning hayati bilen tonushup, andin Qur’anni Allahtin chüshken tertip boyiche oqusa, öginish ünümi köp yaxshi bolidiken. Méning tordashlardin ötünidighinim, Muhemmet Eleyhissalamnng hayaitini tonushturidighan qandaq matériyallar bar, hemde ularni nedin tapqili bolidu, dégen soallarning jawabini bilsenglar, ashu uchurlarni mushu yazmining keynige inkas sheklide yézip qoyghan bolsanglar. Rehmet!

2. Islam Dinining Deslepki 50 Yil Ichidiki Güllinishi

Men mezkur maqaligha «Din we zamaniwiliq» dégen témini qoydum. Islam dinigha étiqad qilishni zaman’gha maslashturup élip bérish hergizmu yéngi ish emes. Bundaq qilish Muhemmet Eleyhissalam zamanisidila bashlan’ghan. Allah périshte Jibril (Jibreel) arqiliq peyghembirimizge eng desliwide mundaq 5 ayetni chüshürdi: «Yaratqan perwerdigaringning ismi bilen oqughin. U insanni lexte qandin yaratti. Oqughin, perwerdigaring eng keremliktur. U qelem bilen (xet yézishni) ögetti. Insan’gha bilmigen nersilerni bildürdi (96-süre, 1-5-ayet).» Muhemmet Eleyhissalam peyghember bolup turghan deslepki 3 yil ichide, u dinni peqet özining ailisi we tughqanliri ichidila tarqatti [2]. Uningdin kéyin Allahdin uninggha dinni xelq arisida ashkara tarqitish toghruluq télim keldi. U chaghda Mekkidiki kishilerning köpünchisi budperesler bolup, ular peyghenberge qattiq achchiqlandi, hemde Musulmanlargha qattiq ziyankeshlik qilishqa bashlidi. U zamanda Musulman bolghanlarning sani intayin az bolsimu, ularning eqidisi intayin küchlük idi. Shunga ularning sani özlüksiz köpeydi. Budpereslerning ziyankeshliki bir chidighusiz derijige bérip yetkende, bir qisim Musulmanlar Abisiniye (Abysinnia) ge köchüp bérip, shu yerdiki bir Xristian padishahning panaliqigha érishti. Bu padishah xandanliqimu kéyinche Islam dinigha kirdi.

Mekkidiki Musulmanlar chidighusiz derijidiki zulumgha duch kelgendin kéyin, peyghenber ularni Medinige köchüp kétishke buyridi. Hemde Medinidiki kishilerning köpünchisimu Musulman boldi. Muhemmet Eleyhissalam peyghenber bolup 13 yil ötkendin kéyin, yeni 622-yili, özimu Medinige köchüp keldi. Bu weqe «Hijra» dep atilidighan bolup, Islam kalendari yaki «Hijri kaléndari» ene shu 622-yilidin bashlan’ghan.

Muhemmet Eleyhissalam özi yétekchilik qilip, Medinide bir Musulman döliti qurdi. Hemde Musulmanlargha dini paaliyetlerge öz ixtiyarliqi bilen qatnishish erkinlikini berdi. Mekkidiki dinsizlar buni yaqturmay, Islamni yoqitiwétish üchün Medinige qayta-qayta hujum qildi. Lékin her qétim Musulmanlar utüp chiqti. Eng axirida Mekkidiki dinsizlar bilen Medinidiki Musulmanlar bir tinchliq kélishimi tüzüp chiqti. Gerche bu kélishim dinsizlargha bekraq paydiliq bolsimu, dinsizlar kélishimni bikar qilip, bashqa dinsizlargha yardemliship, Musulman ziminigha hujum qildi. Bu chaghda Musulmanlar nahayiti küchiyip ketken bolup, nahayiti mexpiy teyyarliq qilghandin kéyin, Muhemmet Eleyhissalam egeshküchilirini bashlap, Mekkige hujum qildi, hemde Mekkidin ayrilghili 8 yil tolghan waqitta, Mekkini qolgha élip, pütün butlarni chéqip, Kebining ichini budsizlandurdi. Gerche Mekkilikler Musulmanlargha shunche uzun waqit zulum salghan bolup, Musulmanlar Mekkiliklerni asanla teltüküs yoqitiwételeydighan bolsimu, Muhemmet Eleyhissalam tinchliqperwer we méhriban bolghachqa, qol astidikilerge Mekkiliklerni ötlürmeslikni, peqet ular Musulmanlargha hujum qilghandila ulargha qayturma zerbe bérishni buyridi. Mekkiliklerge bolsa qorallirini tashlap, oylirining ichide jim turghanlargha héch qandaq zeyim-zexmet yetküzmeydighanliqini jakarlidi. Shuning bilen Musulmanlar Mekkige héch qandaq qarshiliq yoq halette urushsiz kirdi. Mekkige kirgendin kéyin, Muxemmet Eleyhissalam Mekkiliklerning öz ziminida tururiwérishi yaki bashqa jaylargha kétishini ularning öz ixtiyarliqigha qoydi. Shu küni Mekkilikler intayin tesirlinip, ularning mutleq köp qismi Musulman boldi.

Uningdin kéyin Muhemmet Eleyhissalam Medinege qaytip ketti. U Medinide turghan waqtida, nahayiti köp sandiki qebililer Medinige kélip, Musulman boldi. Medinige qaytip kélip 10 yil toshqan waqitta, peyghember Mekkige xoshlushush tawipi üchün bardi. Bu chaghda uninggha egiship 114 ming Musulmanlar uning bilen bille bardi. Shu qétim u Arafat tüzlenglikide bu yerge yighilghan barliq Musulmanlargha özining eng axirqi nesihitini yetküzdi. Bu ishtin kéyin u Medinige qaytip ketti. Bu chaghda pütün Erebistan xelqi Musulman bolup bolghan idi. Medinige köchüp barghinigha 11 yil bolghan waqitta, yeni 633-yili, Muhemmed Eleyhissalam aghrip qaldi. U jemi 13 kün késel bolup yétip, alemdin ötti. Bu waqitta u 63 yashqa kirgen idi.

Muhemmet Eleyhissalam wapat bolghandin kéyin, uning ornigha Abu Bakir (Abu Bakr, 632 - 634) warisliq qilip, xelipe boldi. U eng desliwide yoluqqan mesile bir qisim kishilerning zakat töleshni ret qilishi, we bezilerning özlirini «peyghember», dep atiwélishi boldi. Abu Bakir ulargha intayin keskin taqabil turup, ular üstidin ghalip keldi.

Abu Bakir dewride Périsiye Impériyisi Islamgha qarshi isyan kötergen xelqlerge yardem qilip, Musulmanlar üchün bir tehdit bolup qaldi. Shuning bilen u Parislargha qarshi urush bashlidi. Tunji qétimliq «Chains Urushi» (Battle of Chains) dep atalghan urushta Musulmanlar ghélibe qilip, Parislarning yüzini yerge qattiq tökti. Minglighan Parislarni ötlürdi we esirge aldi. Uningdin kéyin Musulmanlar Mazarda yene Parislargha qarshi urush qilip, ularnimu yengdi. Uningdin kéyin Musulmanlar Walaja we Ulleislardimu urush qilip, u urushlarda ghélibe qilip, Hira xanliqini özige boysundurdi. Musulmanlar Bizantin (Byzantines) liklerge qarshi Ajnadéyindimu urush qilip, ularni yengdi. Hemde Demeshqnimu igiliwalghan bolsimu, u yerdin Abu Bakir wapat bolghandin kéyin chiqip ketti.

Uningdin kéyin Ömer (Umar ibn al-Khattab, 634 - 644) xelipe boldi. Parislar Musulmanlargha qaratqan paragendichilikini toxtatmiqanliqi üchün, Ömer ulargha qarshi dawamliq urush qildi. Musulmanlar Namarraqtiki urushta ghélibe qildi, emma, Jasrdiki urushta yéngilip qaldi. Musulmanlar yene nurghunlighan urushta ghélibe qildi. Ularning ichide tarixtiki eng muhim urushlarning biri Nixawandiki urush bolup, Musulmanlarning bu urushtiki ghélibisi, ularning Périsiyige qaritilghan ishikini échip bérip, kéyinche Périsiye Impériyisini aghduriwétishni imkaniyetke ige qildi. Ömermu Bizantinliqlargha qarshi urush qilip, Yarmuk urushidin kéyin Süriyini igilep, andin Yérusalém bilen Misirni bésiwaldi. Rusiyide Musulmanlar Azérbayjan bilen Tabaristannimu bésiwaldi.

Musulmanlar Osman (Uthman ibn Affan, 644 - 656) we uningdin kéyin Ali (Ali ibn Abi Talib, 656 – 661) larning xelipliki astida turghan mezgilde, Périsiyilikler bilen Bizantinliqlar qözghilang qildi. Osman bu qözghilangchilargha qattiq zerbe bérip, ularning ziminliridiki hökümranliqini yenimu chingitti. Musulmanlargha Osman xelipilik qilghan mezgilde, Musulmanlar hazirqi Liwiye, Tuniziye, Algériye we Marakesh qatarliq yerlernimu öz ichige alghan pütün Jenubi Afriqini bésiwaldi. Osman hazirqi Iranning Qurasan (Khurasan) dégen yérige, hemde Arméniye bilen hazirqi Türkiyigimu esker iwertti.

Muawiyah (602 – 680) Umayyad qebilisidin bolghan 2-xelipe bolup, u xelipilerning Umayyad xandanliqini qurdi. U Musulmanlargha yétekchilik qilghan dewrde, Musulmanlar Tuniziyidiki Qairowan shehirini qurdi, Kabulni bésiwaldi, Rod (Rhodes) arilini bésiwaldi, hemde hazirqi Özbekistandiki Samarqan bilen Tirmizni qolgha chüshürdi. Hazirqi Iranning Qurasan ziminigha esker iwertti, hemde Özbekistandiki Buxarani özige qaratti.

Sünniler Abu Bakir, Ömer, Osman we Alilarni qoshup, «Rashidunlar» dep ataydighan bolup, uning menisi «toghra yéteklen’genler» din ibaret [6].

Musulmanlar özining impériyisini chaqmaq tézlikide kéngeytti. Muhemmet Eleyhissalam wapat bolghandin kéyinki yérim esirdek waqit ichide, 3 chong qit’e Musulmanlarning qoligha ötti, hemde ashu zamandiki Périsiye we Rimdin ibaret 2 chong impériye aghdurup tashlandi.

Musulmanlarni mushundaq adettin tashqiri muweppeqiyetlerge érishturgen nerse, ularning étiqadi, xaraktéri we jasaritidin ibarettur.

Men oqurmenlerdin yuqiridiki jümlini yene bir qétim oqup béqishni ötünimen. U jümle méning sözum emes. Men uni mezkur tarix bayan qilin’ghan In’glizche matériyaldin eyen aldim. Démek, u chaghdiki Musulmanlar men özemning aldinqi ikki parche maqalisida tonushturghan Yaponlar bilen asasen oxshash iken. Yuqirida tilgha alghan xelipe Ali Muhemmet Eleyhissalamning newre tughqini we küyöghli bolup, u yétekligen Musulmanlar hazirqi Yaponlarningki bilen oxshash derijidiki étiqadqa, oxshash derijidiki xaraktérgha, we samuraylarda bar bolghan jasaretke ige ikeniduq. Yeni, ashu dewrlerde Musulmanlar heqiqetenmu hazirqi Yaponlar ige bolghan süpetlerge ige ikeniduq.

Uningdin bashqa töwendiki amillarmu Musulmanlarning ashundaq güllinishke töhpe qoshti:

--Muhemmet Eleyhissalam bir qisim hemralirini nahayiti yaxshi terbiyilep qoydi. Musulmanlar Allah yolida élishiwatqanliqini bilip, bésiwalghan ziminlarni talan-taraj qilmidi, hemde u ziminlardiki xelqqe qattiq qolluq qilmidi. Ular hem batur, hem jasaretlik bolup, ölümdin qorqmidi.

--Ular nepsi yamanliq qilmidi, yaki bu dunyaning rahitini istimidi. Ular nahayiti mertliq qilip, daim bashqilarning éhtiyajini qamdap, özlirini zadila oylashmidi. Turmushta Périsiye Impériyisini aghduriwetken armiyining yuqiri derijilik qomandanliri adettiki eskerler bilen oxshash, nahayiti addiy yashidi. Adettikiche kiyinip, yimek-ichmek jehettimu qosughi aran toyidighan bir sewiyini saqlidi. Köpünche waqitlarda nechche künlep ach qosaq yürdi. Ular tapalighanda bir parche nan, azraq xoma we su bilen öre yürdi. Köp yerliri yamalghan kiyimlerni keydi.

--Xelipiler Périsiye we Rim Impériyiliring aqsöngekliridin nahayitimu perqliq bolup, ular adettiki puxralar bilen oxshash yashidi. Bashqa impériyining chongliri Musulmanlarning xelipisi bilen körüshkili kelgende, köpünche waqitta kimning xelipe ikenlikini perq itelmey qalatti. Xelipiler özlirige muhapizetchi ishletmidi, hemde özining kir-qatlirini özi yusimu, özining ayighini özi yamisimu, we xoshnisining öshkisini séghip bérishtek bashqilarning ishini qilip bersimu hergiz xorluq hés qilmidi.

--Musulmanlar bésiwalghan ziminlarning xelqige intayin yaxshi muamile qildi. Her bir ziminni bésiwalghanda, u yerdiki budxana yaki chérkawlarni buzmidi. Ular bésiwalghan ziminning xelqige adilliq qildi. Peqet bashqa tallash yoli qalmighandila ular yéngi ziminlarni urush bilen aldi. Köpünche waqitlarda yerlikler bilen kélishim tüzüp, yerliklerning bixeterlikige kapaletlik qildi. Musulmanlar yerliklerni qoghdap, uning tölimi üchün yerliklerdin az miqtardiki «Jizyah» dep atilidighan baj aldi. Ular yerliklerdin Zakat almidi, hemde yerliklerni esker bolushqimu mejburlimidi. 5-esirde yashighan Honlarning dunyagha dangliq dahiysi Attilamu ashundaq qilghan, 15-esirdin bashlap yashighan Osmanli Impériyisimu ashundaq qilghan idi.

Musulmanlarning yuqiriqidek xaraktérliri bésiwélin’ghan zimindiki yerliklerni nahayiti qattiq tesirlendürüp, yerlikler Musulmanlarning ashundaq alijanapliqini körgendin kéyin, özlikidin Musulman boldi. Héch qandaq adem mejburlashqa uchrimidi. Ular öz ixtiyarliqi bilen Musulman boldi.

Yuqiridiki ehwallarni yézip bolghandin kéyin, buningdin 10 nechche yilning aldida Afghanistandiki Talibanlarning nechche yüz yil burun yasalghan nahayiti chong budlarni chaqqanliq ishliri ésimge kélip qaldi. Yuqirida körginimizdek, Musulmanlar desliwide undaq emes ikeniduq.

3. Qeghez we Basma Xet Tarixi Musulmanlargha Némini Ögitidu?

Men aldinqi maqalida tilgha alghinimdek, 1800-yillirigha kelgiche adettiki Musulmanlarning hemmisi birer parche bésilghan kitabni körüp baqmidi. Sewebi, undaq qilish ölüm jazasigha élip baratti. Emma, Yawropa bolsa metbe’e jehettin intayin yuqiri derijide tereqqiy qilip ketti. Metbe’e bilimni ekeldi. Bilim bolsa küch-qudret we hökümranliq ornini wujutqa keltürdi. Shuning bilen Yawropa nahayiti téz sür’ette tereqqiy qilip ketti. Musulmanlar bolsa nahayitimu arqida qaldi.

Aldinqi maqalide sözlep ötkendek, Musulmanlarni arqida qaldurghan mundaq 2 asasiy seweb bar. Biri iman we teqwadarliq. Yene biri bolsa dunya. Hazirqi dunya. Bu 2-seweb burunqi en’enini saqlap qalghan asasta, zamaniwiliqni qobul qilish mesilisige bérip taqilidu. Musulmanlar burun qazan’ghan ghayet zor utuqliridin bek meghrurlinip kétip, éshikni pütünley taqap, özlirini zamaniwiliqtin yiraq tutqanliqi üchün, axiri zamaniwiliq qistap kélip, Musulmanlarni bir töwen orun’gha ittirip, patqaqqa patturup qoydi.

Emdi biz waqit jehettin burunqi dewrge qaytip, yuqirida tonushturghan, Islam eng güllen’gen deslepki 50 yilgha qarap baqayli. Ashu zamandiki Saxabahlar [6], yaki Muhemmet Eleyhissalamning hemrah we ülpetliri, hergizmu shu zamandiki eng yuqiri sewiyigiche oqup baqqanlar emes idi. Ular shu waqittiki medeniyetlishish sewiyisi boyiche qarighanda, hergizmu bir yuqiri sewiyigiche oqup baqqanlar emesti. Emma ularning Imani tengdishi yoq derijide küchlük idi. Uninggha qoshup, ular yéngiliqni, zamaniwiliqni qobul qildi. Uningdin paydilandi. Ular bir yéngi ziminni bésiwalghanda, özlirini shu ziminning ehwaligha maslashturdi. Shu ziminning orup-adetlirini qobul qildi. Deslepki 50 yil ichide, bésiwélin’ghan nurghun ziminning xelqi Musulman bolmisimu, hökümetning barliq höjjetliri ashu Musulman emes yerlik milletlerning tilida yézildi. Musulmanlar yéngi ziminlarni qolgha chüshürüshke qadir bolsimu, nechche yüz, nechche ming kilométir yiraqlargha suzulghan ziminlarni idare qilishqa qadir bolmighachqa, ular u ziminlarni yerlik, Musulman emes kishilerge tayinip idare qildi. Deslepki Abbasidlarning chong-chong wezirlirining ichidimu Musulman emes kishiler bar idi. Umayyad xelipliklirining axirqi mezgilige kelgende [7], andin Ereb tili resmiy hökümet tili qilip békitildi. Özliri üchün ayrim pulmu chiqardi. Uningdin burun Rimliqlarning pulini, we Parislarning pulini ishlitiwergen idi. Din’gha bérip taqalmighanda, Musulmanlar Rimliqlarning bir qisim ish bijirish usullirini qobul qilip qolliniwergen idi. Yéngiliqa intilish dégen mana shu. Zamaniwiliqqa quchaq échish dégen mana shu. Musulmanlar eng desliwide qeghezni körgende, uni derhal qobul qildi. Shuning bilen qeghez Musulman dunyasini pütünley özgertti. Musulmanlar dunyasini tarixta misli körülüp baqmighan derijide tereqqiy qildurdi. Uningdin 1000 yil ötkende Musulmanlargha basma xet yaki metbe’e yétip kelse, «Yaq, yaq, bu Musulmanlar ijat qilghan nerse emes, shunga choqum uningda mesile bar, u choqum haram», dep, éshikni taqiwaldi. Mana shu chaghdiki rohiy halet yaki xaraktérning ziyinini Musulmanlar taki bügünki kün’giche tartiwatidu.

Uyghurlarchu? Bir qisim Uyghurlargha néme boldi? Némishqa ular üchün bügünki kün’ge kelgende qeghez pul haram bolup qaldi?

Musulmanlarning ehwali hazir özgiriwatidu. Yaxshiliqqa qarap méngiwatidu. Musulmanlarning kallisimu barghanseri yéngiliqni qobul qilalaydighan terepke qarap özgiriwatidu. Lékin, Musulmanlar arisida hazirmu ikki qutup mewjut. Uning biri, diniy jehette bir tereplime qarashqa ige, yéngiliqni qet’iy qobul qilalmaydighan, yéngi özgirishlerning hemmisini ret qilidighan, «Bizning ata-bowilirimiz Islamni qandaq élip barghan bolsa, Islam dégen ene shu» dep qaraydighan kishiler. Bundaq ademlerni biz hemmimiz bilimiz. Mushundaq petiwalarni biz hemmimiz bilimiz. Shimaliy Amérikida hazirghiche ayallarning meschitlerge kirip, namaz oqushini chekligen meschitler bar. Sewebi qedimqi Islamda ayallar meschitke kirmigen. Shimaliy Amérikida hazirmu Xudbah (Khutbah) namizini nahayitimu buzuq, otlurghan kishilerning héch qaysisi chüshenmeydighan Ereb tilida oquydighan meschitler bar. Uning sewebi bir qisim kishiler «Bizning ata-bowimiz namazni ashundaq oqughan, shunga bizmu shundaq oquymiz, namazni héch kim chüshenmisimu meyli», dep qaraydu. Hemde Erebche Qur’anni qoligha élip, bir bashtin oqushqa bashlaydu. Uni héch kimning chüshenmigenliki bilen kari yoq. Mikrofon yéngi keship qilin’ghanda, diniy ölimalar petiwa chiqirip, Musulmanlarning meschitte mikrofon ishlitishini cheklidi. Radi’o bilen téléwizor chiqqandimu Musulmanlar «Biz uni ishletmeymiz. Ular dégen rezil nersiler. Ular dégen haram nersiler» dep otturigha chiqti. Emma siz dunyawi özgirishlerge qarshi turup, uninggha taqabil turalmaysiz. Shunga ularni qobul qilmay ilajingiz yoq. Qisqisi, bu qutubtiki kishiler «Islamni ata-bowimiz qandaq élip mangghan bolsa, bizmu shundaq élip mangimiz. Hech némini özgertmeymiz. Heqiqiy Islam dégen ane shu», dep qaraydu.

Bizde yene bir qutubmu bar. Ular özlirini «ilghar idiyilik kishiler» dep qaraydu. Ularche bolsa burunqi nersilerning hemmisi yoq qiliwétilishi kérek. Jem’iyette néme eng taralghan bolsa, Islammu shuni qobul qilishi kérek.

Burunqidekla, heqiqet mushu ikki qutubning otturisighiraq bir yerge toghra kélidu. Bu heqiqetenmu hel qilish nahayiti qiyin bolghan bir sahe. Bu yerdiki mesilini hel qilish, hem diniy ziyaliyliqni (réligious scholarship), hem yéngi idiyige quchaq achidighan kallini telep qilidu. Ré’alliqqa qarap baqidighan bolsaq, nurghun diniy ziyaliylar yéngiliqni qobul qilish rohige ige emes. Nurghun ilghar pikirdikiler bolsa diniy ziyaliyliqqa ige emes, yaki yéterlik sewiyidiki Islamliqqa ige emes. Nurghun diniy ziyaliylar islahatchilarni yaqturmaydu. Nurghun islahatchilar bolsa, diniy ziyaliylarni yaqturmaydu. Shunglashqa bu ikki guruppa kishiler arisidiki küchlük derijidiki sürkülüsh we toqunush mewjut.

Burunqidekla, bizge kériki mushu 2 xil kishilerning birikmisidin wujutqa kelgen 3-xil kishilerdur. Yeni, Islamdiki yéngi özgirishlerge yéngi idiyilerni qobul qilalaydighan, qelbining ishikini ochuq tutidighan diniy ziyaliylar yétekchilik qilishi kérek. Ene ashundaq kishiler Islamdiki qaysi nersilerni özgertse bolidighanliqini, qaysi nersilerni özgertse bolmaydighanliqini belgilep bérishi kérek. Chégrini ene ashundaq kishiler sizip bérishi kérek. Hazir bezi kishiler «Eyni waqitta diniy ziyaliylar néme üchün basma xetni chekligen bolghuyti?» dep sorishi mumkin. Eméliyette qeqwe, radi’o we téléwizor qatarliq nersiler yéngi chiqqanda, dunyaning nurghun jayliridiki Musulmanlar onlighan, yüzligen petiwalarni chiqirip, ularni chekligen. Bularning ichide qeqwening hékayisi eng qizziq bolup, men uni yene bir qétim ayrim tonushturushum mumkin.

Yasir Qazi mundaq bir ishni oylawatqili nechche yil boluptu: Musulmanlar Xutbahni yalghuz yerlik tilda oqupla qalmay, yalghuz mikrofon ishlitipla qalmay, yene meschitning ichide chong ékranlarnimu ishlitip, Mikrosoft shirkitining PowerPoint yumshaq détalini ishlitip, Xutbah namizini bir tereptin oqup, bir tereptin uning mezmunini ashu chong ékranda körsitip turush. Xutbah oqushtin meqset uning mezmunigha diqqet qilip, uning mezmunini biliwélish. Ashundaq uchurlarni igiliwélishning eng yaxshi usuli körüsh qabiliyitige tayinishtin ibaret. Köz bilen körüp ögen’gende yaxshiraq we köpraq ögen’gili bolidu. Shunga buning némisi xata? Meschitte chong ékranlarni ishlitishning némisi xata? Eyni waqitta, basma xet peyda bolghanda kishiler «Hazir basma xetke yol qoysaq, kéyin néme ish yüz béridu?» dep ensirep, metbe’eni chekligen idi. Eger biz hazirla chong ékranni yolgha qoysaq, pütün dunyadiki Musulmanlar buninggha qarshi chiqishi mumkin. Beziliri «Hazir namaz tékistlirini ékranda körsek, kéyin imamnimu ékrandila körüp, Xutbahni yétekleydighan imam yoqla Xutbah oquymizmu?» déyishi mumkin. Shunglashqa bu ishlarni qilishta choqum diniy ziyaliylar bashlamchi bolishi, bundaq ishlar choqum shularning qollishi arqiliq wujutcha chiqirilishi kérek.

Sözlep mushu yerge kelgende, Yasir Qazi Amérikining Mémfis shehiridiki yéngidin séliniwatqan Islam merkizige ashundaq chong ékranlarning oruntulghanliqini tilgha aldi. Yasir Qazi xuddi eyni waqittiki Osmanli Impériyiside ministir bolup ishligen Ibrahim pashagha oxshash, bu qétim Mémfis Islam merkizining diréktorlar guruppisigha meschitte chong ékran ishlitish heqqidiki iltimasni özi yazidighanliqini otturigha qoydi. U yene mundaq dédi: Bundaq özgirishni choqum bir adem bashlishi kérek. Eger biz bashlimisaq bashqa birsi choqum bashlaydu. Eger bashqa birsi bu ishni diniy ziyaliylarning yétekchilikide emes, uni öz aldigha qilidighan bolsa, yene chékidin ashuriwétish ishliri kélip chiqishi mumkin. Shunglashqa yéngi özgirishlerge Islamning shertlirige ré’aye qilghan asasta diniy ziyaliylar yétekchilik qilishi kérek. Men her bir ademning din we yéngi dunyagha qelb ishikini échiwetishini, diniy ölimalar bilen ilgharlardin ibaret ikki sinipning öz aldigha mewjut bolup turghan cheklime we yétersizliklirini toluq chüshinishini ümid qilimen. Biz shuni choqum bilishimiz kérekki, Allah bu ulugh dinni chüshürgende, uni hemme zaman, hemme makan, we hemme orunlargha mas kélidighan qilip chüshürgen. Allah dinda bir qisim özgirishlerning yüz bérishige yol qoyghan. Eger Allah ashundaq özgirishklerge yol qoymighan bolsa, Islamning Alaska (Amérikining Kanadagha tutishidighan bir shtati) din Junggoghiche, u yerdin yene Awustraliyigiche tarqilip baralishi qet’iy mumkin bolmighan bolatti. Biz hazir duch kelgen muhim mesililerning biri, Musulmanlargha dinning qaysi qismini özgertse bolidighanliqi, qaysi qismini özgertse bolmaydighanliqini aydinglashturup bérishtin ibaret. Bu bir nahayiti sezgür mesile. Zor bir qisim Musulmanlar Islamdiki özgirish heqqide söz bolsila nahayiti rahetsizlinip kétidu. Yene bir qisim Musulmanlar bolsa dinning hemme saheside özgirish bolushni isteydu. En’eniwi nersilerning héch qaysisini saqlap qélishni xalimaydu. Bu ikki terepni tengpunglashturidighan bir ottura siziq bar. Hazir men ashu siziqning qayerge toghra kélidighanliqini tépish üchün tirishiwatimen.

Yuqiridiki mezmunlarni men asasen Yasir Qazining léksiyisidin eynen aldim [1].

4. Doktur Yasir Qazi Heqqide

Men özemning kéyinki bir qanche maqalilirida yene Yasir Qazining léksiyilirini tonushturimen. Shunga men Yasiq Qazi toghruluq mushu yerde bir az chüshenche bérip qoyushni muwapiq kördum.

Yasir Qazi (Abu Ammaar Yasir Qadhi) [8] ning ata-anisi Amérikigha Pakistandin köchmen bolup kelgen bolup, Yasir Amérikining Téksas shitatida tughulghan. U besh yashqa kirgen yili uning ata-anisi Seudi Erebistan’gha köchüp ketken. Yasir Qazi toluq otturini püttürgiche shu yerde oqughan bolup, özining alahide talanti bilen toluq otturini özining burunqi sawaqdashliridin ikki yil baldur püttürgen. Uningdin kéyin u Amérikigha qaytip kélip, Téksastiki Hyuston Uniwérsitétining xémiye injénérliki kespide baklawér unwani alghan, hemde Amérikining «Dow Xémiyesi» shirkiti (Dow Chemical) de bir mezgil ishligen. 1996-yili u Seudi Erebistan’gha qaytip bérip oqup, Medina Uniwérsitétining Hedis we Islam ilmi fakultétida Ereb tili bilen hedisning yene bir baklawrliq unwanini alghan. Hemde ashu mektepning Dawa Fakultétida Islam Téologiye we eqide kespining magistirliq unwanini alghan. 2005-yili u Amérikigha qaytip kelgen, hemde 2013-yili Yél Uniwérsitéti (Yale Uniwersity) ning Islam Tetqiqati kespide dokturluq unwanigha érishken. En’gliye «Dewr Aliy Maaripi» jornili tizip chiqqan, 2013-2014-yili dunya boyiche eng aldinqi orunda turidighan 50 aliy mektep tizimlikide, Yél Uniwérsitéti 11-orunda iken [9]. Yeni, Yasir Qazi Amérikidiki dunya boyiche eng dangliq aliy mekteplerning biride Islam Tetqiqati kespi boyiche dokturluq unwani alghan. U hazir nurghun aliy derijilik tetqiqat orunliri we aliy mekteplerde lidérliq we tetqiqatchiliq xizmiti bilen shughulliniwatidu. Uning xizmitining biri Amérika dölet bixeterlik ministirlikining meslihetchiliki iken. U Amérika, Kanada, En’gliye, Awustraliye we nurghun Musulman döletlirige bérip, Islam heqqide léksiye sözlewatqan bolup, uning léksiyisining sin höjjiti yutiyub (YouTube) ta keng türde tarqilip yürüwatidu.

Yasir Qazi toluq otturini püttürgendin kéyin, Ereb we gherb döletliride Islam kespi boyiche yene 20 yil oqughan birdin-bir adem bolup, u bu jehette intayin kem uchraydu. U toluq otturini 16 yéshida püttürgen bolup, shu chaghdin bashlap Xudbah bérishni bashlighan. Yéqinda Amérikining dunyagha dangliq «Nyu York Dewr Geziti» uninggha «Dunyadiki tesiri eng küchlük Musulman bayanatchilarning biri» dep nam berdi.

Yasir Qazining ashundaq oqush tarixi uning könglini gherb idiyisi bilen sherq idiyisining yughurilishidin hasil bolghan bir yéngi idiye bilen programmilap, uni bir alahide diniy ziyaliy qilip yétildürgen. Men burun «Oylashning 6 qalpighi» dégen témida bir parche maqale yazghan idim. Gherblikler bir ademlerning oxshimighan rollarni élishini «her xil qalpaqlarni kiyish» dep teswirleydu. Men mezkur maqalining kéyinki qismida tonushturidighan Yasir Qazi bilen ötküzülgen söhbette, soal sorighan Musulman qizmu «qalpaq» sözini köp yerde ishletti. Eger ashu uqum boyiche qarisaq, Yasir Qazi bir-birige oxshimaydighan nurghun muhitlargha maslishalaydu. Bir-birige oxshimaydighan nurghun qalpaqlarni kiyeleydu. U hazirghiche kiyip baqqan we hazirmu kiyiwatqan qalpaqlirining türi xéli köp bolup, ular töwendikilerni öz ichige alidu: Diniy ziyaliy, xelq’araliq bayanatchi we nutuqchi, proféssor, diniy telim bergüchi, akadémik, shéyix, imam, oxshimighan dinlar otturisidiki kélishtürgüchi (interfaith), döletlik hökümet dairilirige léksiye bergüchi.

Yasir Qazi hazir Amérikining Mémfis shehiridiki Rods Instituti (Rhodes College) ning yardemchi proféssori. U yene ashu Mémfis shehirige jaylashqan Almaghrib Instituti (Almaghrib Institute) ning Oqutquchilar Ishliri Bashqarmisining mudiri, we shu aliy mektepning oqutquchisi. Almaghrib Institutining Amérikidiki 21 chong sheherlerde shohbisi bar bolup, Shimaliy Amérikidiki Islam Tetqiqati kespi bar eng chong aliy mektep bolup hésablinidu. Amérikidin bashqa, bu mektepning Awustraliye, En’gliye, Kanada, we Hindistan qatarliq bashqa 9 ellerdimu shöhbe mektiwi bar iken [10].

Oqurmenlerning xewiride bolghunidek, hazir sherqte oqughan diniy zatlarning gherbke mas kelmesliki, gherbte oqughan diniy zatlarning bolsa sherqqe mas kelmeslikidek bir éghir ehwal mewjut. Her xil tarixiy we zamaniwi sewebler tüpeylidin, Uyghurlar bolsa hazir asasen diniy ziyaliyliri yoq bir xil halette turiwatidu. Sherq bilen gherbning her ikkiside teng terbiye körgen adem toghruluq gep échish téximu mumkin emes. Shunglashqa kelgüside chong-chong ishlarni qilip, millet ichidiki bir boshluqni toldurushni isteydighan uka we singillardin bezilirining Yasir Qazining izini bésishni oylushup béqishini ümid qilimen. Yasir Qazi hazir sherq bilen gherbning her ikkiside teng oqumay, peqet Amérikidila oqup, shu arqiliq özidek adem bolalaydighan kishilerni terbiyileydighan bir aliy mektep qurushni pilanlawétiptu. Eger ashundaq mektep qurulup qalsa, choqum bir qanche Uyghur oqughuchilar uning oqush mukapat puligha érishelishi mumkin. Xudayim buyrisa men Yasir Qazi qurmaqchi bolghan ashu mektepning ishigha dawamliq diqqet qilip turimen. Hazir sherqtiki Musulman elliride oquwatqan Uyghur yashlar xéli köp sanni igileydiken. Méning ulargha béridighan teklibim, eger imkaniyitingiz bolsa, hazirqi oqushni püttürup bolghandin kéyin, gherbtimu birer baklawrliq, magistérliq yaki dokturluq unwani élishnimu oylushup béqing. Eger ashundaq qilsingiz, siz sherq bilen gherbning her ikkisige mas kélidighan, hemde Uyghur Musulmanlirinimu obdan bilidighan bir heqiqiy diniy ziyaliy bolup yétiship chiqalaysiz.

5. Doktur Yasir Bilen Sohbet

Yeqinda En’gliyining bir Musulman téléwizor qanili Yasir Qazi bilen bir téléwizor söhbiti oyushturghan bolup, bu söhbetning filimi 2014-yili 17-Yanwar küni torlargha qoyuldi. Men maqalining mezkur qismida, ashu söhbettiki mushu maqalining témisigha mas kélidighan qismini tonushturup ötimen.

4-resim: En’gliye téléwizori Yasir Qazi bilen öktüzgen söhbet meydanining bir körinishi.

Soal: Siz yuqirida konsérwatip Musulmanlarning arzusi bilen ilghar pikirdiki Musulmanlarning telipini tengpunglashturidighan bir siziq bar dédingiz. U siziqni tépish némini telep qilidu?

Jawab: U siziqni tépish némining Islamdiki tüp prinsip we qanunlar ikenlikini, némining bolsa undaq emeslikini ayrip chiqishni telep qilidu. Tüp prinsip bilen qanunlar özgertilse bolmaydu. Emma dinning qalghan terepliri zamaniwiliqqa maslashturulghan halda özgertilse bolidu. Mesilen, hazir qarap baqidighan bolsaq, siz bir Musulman ayal mendin ibaret bir Musulman er bilen bir memliketlik téléwizorda söhbet öktüziwatisiz. Bundaq ish buningdin 100 burunqi waqitlarda zadila mumkin emes idi. Hazir pütün dunyadiki téléwizorlarda ayallarmu sözleydu. Mana Musulman ayallarmu shundaq qilidighan boldi. Buning héch yéri xata emes. Bu dunyagha Islam dinining bir ulugh din ikenlikini namayan qilidu.

Soal: Sizning oqush tarixingiz nahayitimu bashqiche. Shunga siz ashundaq oqup toplighan bilimlerni hazirqi zaman Musulmanlirigha yetküzüshni özingizning mejburiyiti dep qaramsiz?

Jawab: Shundaq. Men uni yalghuz méning üstümgila yüklen’gen mejburiyet dep qaraymen. Buning sewebi gherbning ilim-penlirini ögen’gen ölimalar asasen yoq. Gherbte Islam tetqiqati boyiche dokturluqta oquwatqan oqughuchilar Musulmanlarning en’eniwi bilimliridin asasen xewersiz. Gherbtiki Islam tetqiqati bilen shughulliniwatqan proféssorlarning mutleq köp qismi Musulmanlarning en’enisige anche sadiq emes. Men bir adem Musulmanlarning en’enisige nahayiti sadiq bolup turup, yene Islam tetqiqati bilenmu shughullunup mangalaydu, dep oylaymen. Buning eksiche, shéyix we ölimalarning mutleq köp qismi hazirqi zaman ilim-penlirini öginip baqmighan. Shunglashqa ular hazirqi zamandiki Musulmanlar arisida mewjut bolup turiwatqan bir qisim mesililer bilen hepilishelmeydu. Mesilen, téxi aldinqi hepte bir 20 nechche yashlardiki yash oqughuchi manga nahayiti uzun xettin birni yézip, özining Islam heqqidiki gumanlirini bayan qiliptu. Bu Islam té’ologiyisige bérip taqilidighan mesile. Méning Islam té’ologiyisi kespi boyiche bir magistérliq unwanim bar. Sherqtiki aliy mekteplerde oqughan té’ologiye ilmi bu yash bala sorighan soallargha jawab bérelmeydu. Mesilen, Medine, Ezher qatarliq Musulman döletliridiki dangliq aliy mekteplerning insanperwerlik we dinsizliq dégen’ge oxshash témilar üstide ders bérishke salahiti toshmaydu. Shunga ularning dersliride sözlinidighini buningdin 500 yil burun, yaki buningdin 1000 yil burun yüz bergen, Islamda talash-tartish qilin’ghan mesililer. Mawu gurup mundaq dégen, awu gurup undaq dégen, dégendek mezmunlar. Men bu mezmunlarni pütünley qimmiti yoq bir nersige chiqarmaqchi emesmen. Ularningmu özlirige chushluq orni, özlirige chushluq qimmiti bar. Méning démekchi bolghunum, Amérikida, En’gliyide, Kanadada, yaki Awustraliyide tughulup ösken yuqiriqidek bir bala buningdin 1000 yil burun mewjut bolup baqqan oxshimighan guruppilargha azraqmu qiziqmaydu. Uning köngül bolidighini, «Manga hazir biologiye derside Darwinizmliqni ötiwatidu. Biologiye dersi bizni burunqi hayatliqlarning sheklidin tereqqiy qilip bügünkidek haletke kelgen, deydu. Buni qandaq chüshinish kérek?» dégen’ge oxshash mesililer. Tedriji tereqqiyat ilmi bashqa hemme penlerge oxshash bir nahayiti mukemmel pen. Emma, Qur’anda «Adam bilen Hawa (Eve) jennettin chüshken» déyilidu. Shunga héliqi yash bala özining bu ikki gepning qaysisigha ishinishini bilelmigenlikini éytiptu. Hazirqi zaman ilim-penlirini öginip baqmighan bir diniy zat üchün bundaq soallargha jawab bérish bir asan ish emes. Shexsen men özem Darwinizm hazirghiche élip bérilghan tetqiqatlardinmu jiq köp bolghan tetqiqatlarni élip bérishni telep qilidu, dep oylaymen.

Soal: Siz mushundaq soallargha jawab bergende, béshingizgha her xil qalpaqlarning ichidiki birini kiyishke mejburi bolamsiz?

Jawab: Elwette. Yuqiriqidek xetke jawab bérish mendin özemde bar bolghan qalpaqlarning hemmsini teng kiyishni telep qilidu. Mendin özem bilidighan hemme nersilerdin paydilinishni telep qilidu. Héliqi yash bala duch kelgen mesile iman bilen Allahgha ishenmeslik (kufr) mesilisidur. Shunga u bu mesilini özi hel qilalmay, bashqilardin yardem sorash meqsitide manga xet yazghan gep. Eger bu balining chin könglide dindin ayrilmasliq meqsidi bolmighan bolsa, u manga undaq xetni yazmaytti. Men uninggha nahayiti uzun jawabtin birni yazdim. Uningdin téxi jawab kelmidi. Bu méningche bir yaxshi ishning bishariti bolishi, u hazir nahayiti estayidilliq bilen oyliniwatqan bolishi mumkin.

Soal: Mushundaq xetlerni tapshurup alghanda, siz melum derijide bésim hés qilamsiz?

Jawab: Méning qiliwatqan ishlirim bek köp bolghachqa, manga oxshimighan ishlardin oxshimighan derijidiki bésimlar kélidu. Ötken yili bir guruppa «Chay Partiyisi» dep atilidighan ongchi Amérikiliqlar manga qarshi heriket élip bérip, méni «jihad we radikal Islamni terghip qiliwatidu» dep qarlap, méni hazir özem oqutquchiliq qiliwatqan aliy mekteptiki xizmitimdin chiqiriwetishke urunup baqti. Heqiqiy radikal Islamchilar bolsa manga «xain» dep hujum qiliwatidu. Sewebi men ulargha rediye bérip turimen. Heqiqiy ilghar pikirdiki Musulmanlar méni «bek konsérwatip bolup ketti», dep éyiplaydu. Konsérwatip Musulmanlar bolsa méni «dindin bek chetnep ketti», dep éyiplaydu. Men bundaq ehwalgha bek narazi bolup ketmeymen. Sewebi, men Allahni razi qilish üchün mushundaq ishlarni qilip yashash yolini tallighan bir adem bolush süpitim bilen, yuqiriqidek ishlarning yüz béridighanliqini aldin perez qilip kéliwatimen.

Soal: Ashundaq tenqitlerge uchrighanda, siz ulargha qandaq taqabil turisiz?

Jawab: Eger men «Tenqiqler manga tesir körsitelmeydu» desem, men yalghanchiliq qilghan bolimen. Tenqitlerning manga bolghan zerbisi chong bolidu. Bu insanlarning tebiiti. Undaq emes, dégüchiler yalghanchilar bolup hésablinidu. Tenqitler Muhemmet Eleyhissalamghimu tesir qilghan. Shunga Qur’anda Allah Muhemmet Eleyhissalamgha «Ularning dégen gepliri séning yürikingni échishturiwatqanliqini bilimiz», dégen. Mushundaq ehwalda qandaq qilish kérek? Allah buningghimu jawab bérip: Sejde qilishni köpéytkin, hemde ölüp ketkiche Allahgha sejde qilghin, dégen. Shunga bir adem ashundaq tenqitlerning ziyinidin özini qoghdash üchün, Allahdin yardem sorishi kérek. Men tunji qétimliq Xutbahni 16 yash waqtimda bergen. Shuningdin bashlap men Islam toghruluq ders ötiwatqan we diniy télim bériwatqan bolup, bu ishni qiliwatqili hazir 20 yil boldi. Mushu jeryanda men mundaq bir heqiqetni biliwaldim: Bashqilarni tenqitlesh dunyada qilish eng asan bolghan ish. Her qandaq adem bashqilarni tenqit qilalaydu. Tenqitchi bolush héch qandaq salahiyet telep qilmaydu. Bir ghetlek üstide otluridighan méyip ademmu peqet aghzini échipla bashqilarni tenqitliyeleydu. Eng axirida utup chiqidighini bir ademning süpiti. Men öz ömrümde nurghun qétim körgen ish shuki, siz özingiz qiliwatqan ishni qilip méngiwersingiz, özingizdiki ésil süpetlerni namayan qilip kétiwersingiz, axirida kishiler sizge yenila qayil bolidu. Erebchide bir gep bar: «Itning qawishi bulutning méngishigha tesir körsitelmeydu». Shunga men tenqitlerni özem yashaydighan muhitning bir qismi, dep qaraymen. Eger siz semimiy bolsingiz, heqni sözlisingiz, kishiler eng axirida sizni toghra chüshinidu. Hemmidin muhimi siz qilghan ishtin Allah xosh we razi bolidu. Men Allahdin dawamliq manga semimiylik we kemterlik ada qilishini, méni toghra yolgha yéteklishini tilep turimen.

Soal: Islamni hazirqi zamangha maslashturush arqiliq, Musulmanlarning ailisi, turmush aditi, en’enisi we medeniyitige bir küchlük tesir körsitishni istemsiz?

Jawab: Men gherbtimu yashap baqqan, hem sherqtimu yashap baqqan bolghachqa, özemni jem’iyetning nurghun tarmaqliri bilen baghliyalaymen. Men 80- we 90-yilliri taza ösüwatqan mezgilde, özem hörmet qilghidek, özem qayil bolghidek diniy ziyaliylarning yoqlighini hés qildim. Islam dunyasida ashundaq bir boshluqning barlighini hés qildim. Sherqte yétilgen diniy ölimalarning gherbke zadila maslashmaydighanliqini köriwaldim. Méning aldimgha nurghun yashlar nurghunlighan, bir-birige peqetla oxshimaydighan soallar bilen keldi. Mesilen, manga kélip, «Méning özem bilen oxshash jinsidiki yashqa könglüm chüshüp qéliwatidu. Men qandaq qilsam bolidu?» dep sorighanlarmu bar. Sizche mushu yash bizning en’eniwi ölimalarimizning birersining aldigha bérip mushundaq diyelemdu? Undaq deydighan bolsa, ular «Estexpurulla! Allahdin qorq!» depla u yashni éyiplep kétishi mumkin. Ular méning mendin eqil ishlitip turup sorighan soallargha hörmet qilidighanliqimni bilgenliki üchün, ular méning aldimgha kélidu. Siz bir dini étiqadi bar yashqa «Allahdin qorq! Undaq, mundaq» désingiz bolidu. Emma bezi yashlarda étiqad téxi resmiy shekillinip bolalmighan bolup, ular téxi iman éytish yaki éytmasliqning chégrisida turiwatqan bolidu. Bundaq ehwalda siz ulargha bir mukemmel ilmiy asasqa ige, hem mukemmel rohiy yaki dini asasqa ige bolghan chüshenche we télimlerni bérishingiz kérek. Méning aldimgha ashundaq yashlar kelgende, men özemni bexitlik hés qilimen, hemde ulargha özlirige layiq hörmitimni bildürimen. Hergizmu «Sen qandaqmu Allahning mewjutliqini inkar qilishqa jür’et qilding? Sen qandaqmu Qur’anning heq ikenlikini inkar qilishqa jür’et qilding?» dep ularni biraqla ret qiliwetmeymen. Shunga ular méning aldimgha kélidu. Men ular bilen intérnétte paranglishish arqiliq, hazir téximu köp yashlarning Islamni resmiy kesip, resmiy akadémik süpitide öginishining zörürlikini hés qildim. Bu ishlarning hemmisige men özem yalghuz yétiship bolalmaymen. Shunga men köpligen ini-singillarning, bolupmu singillarning dinni öginip, özini diniy bilimler bilen qorallandurup, Musulman qizlar hazir duch kéliwatqan mesililerni özliri hel qilishini ümid qilimen. «Bilim küch démektur». Bu söz heqiqetenmu toghra. Eger sizde bilim bolidiken, sizde küch-qudret bolidu. Sizde ishench bolidu. Sizde bashqilar bilen ilmiy nezeriyilerge asaslinip turup munazirlishidighan iqtidar bar bolidu. Mana bu hemme bilimlerning asasi. Yashlargha ular üchün eng zörür bolghan diniy bilimlerni bérish méning hazirqi nishanim. Men hazir ashu ishni qiliwatimen.

Soal: Siz hazir Almaghrib Institutida yash oqughuchilargha dini derslerni bériwatisiz. Siz ashu ish bilen öz meqsidingizge yételemsiz?

Jawab: Men hazir bizge eng zörür bolghan nerse, klassik en’enini zamaniwi örüp-adetke aylanduridighan, barliq en’enewi nersilerning hemmisini qaytidin qorashturup we qaytidin qachilap chiqip, bir 19 yashliq aliy mektep oqughuchisining aghzigha tétiydighan bir nersige aylandurup béreleydighan akadémiye yaki aliy mektepler, dep qaraymen. Hazirghiche bizning klassik en’enimiz bilen hazirqi zaman Musulmanlirining rohiy haliti otturisida zor perq mewjut bolup keldi. Shu sewebtin hazir bizde ikki qutup shekillinip qaldi. Uning biri ilghar idiyilik Musulmanlar bolup, ular hemme nersini halal hésablaydu. Yene biri bolsa heddidin tashqiri konsérwatip bolup, hemme ishlargha bir intayin tar nezer daire bilen qaraydu. Shunga bizge hazir lazim bolghini mushu ikki qutubning otturisighiraq toghra kélidighan nerse. Men özem en’enige nahayiti sadiq bolup, ashu nuqtida turup qarighanda, men özemni bir konsérwatip, dep hésablaymen. Emma, méning kiyinishim, ish qilish usulum, we gep-sözlirim bir konsérwatipqa oxshimaydu. Chünki, konsérwatipliq nezer dairisi tar bolush, dégenni körsetmeydu. Konsérwatipliq déginimiz en’enimizge we hayatimizgha sadiq bolup, hazirqi zamandiki mesililerni we murekkepliklerni chüshinip, ularni aktipliq we ré’alistik usulda bir terep qilish dégenni körsitidu. Men bizning dinimiz ré’alistik we eméliy ünümge ehmiyet béridighan (pragmatic) din, dep oylaymen. Bizning din bir nezeriyiwi fantaziye dini emes. Shunglashqa Islamni hazirqi zaman’gha maslashturush men üchün bashqa nurghun kishiler oylighinidin pütünley perqlinidighan derijidiki bir ré’alliq. Men Almaghrip Institutida té’ologiye, exlaq we qanun derslirini ötimen. Islam qanuni derside biz Qur’anni qolimizgha élip, uning bir qismini shu pétila sözlimeymiz. Biz melum bir uqumni ögitish üchün, Qur’anning oxshimighan yerliridiki mezmunlarni tallap élip, ularni birleshtürüp, shu arqiliq Qur’anda eslide ilgiri sürülgen idiyini sözleymiz. Nurghun kishiler «Biz sünnet boyiche Muhemmet Eleyhissalamningki bilen opmu-oxshash kiyinishimiz kérek», dep oylaydu. Men bolsam sünnet Musulmanlarning öz zamanigha mas kélidighan kiyimlerni kiyishni telep qilidu, dep qaraymen. Chünki, Muhemmet Eleyhissalam kiyim lahiyilesh inqilabi qozghap baqmighan. U peqet öz xelqiningki bilen oxshash kiyimlerni kiyip yashighan. Kiyimning birer tügmisi, birer yaqisini özgertip baqmighan. Shunga gerche dangliq dini alim Ibin Qéyum bir nahayiti konsérwatip kishi bolsimu, u «Musulmanlar özining shu waqittiki medeniyiti boyiche kiyinishi kérek», deydu. Bu yerdiki birdin-bir shert, kiygen kiyim bedenning Islamda belgilen’gen qismini yépip turushidin ibaret. Eger men yektek (thobe, shalwar kameez) din birni kiyip, Musulman emes ademler topining aldigha chiqip léksiye sözleydikenmen, men sünnetke xilapliq qilghan bolimen. Sünnet her bir ademdin özi rahet hés qilidighan halette kiyinishni telep qilidu. Muhemmet Eleyhissalamning Sünniti her bir ademning kiygen kiyimi shu adem yashawatqan dewrdiki bashqa kishilerge bir xil hörmet tuyghisi béreleydighan bolushni telep qilidu. Bezi ademler manga Muhemmet Eleyhissalamgha hörmet bildürüsh yüzisidin u kiygen kiyimge oxshash kiyimlerni kiyidighanliqini éytti. Men ulargha deymenki, siz u yigen tamaqni yimeysiz. Uningki bilen oxshash öyde yashimaysiz. U kiygen keshni siz kiymeysiz. Néme üchün peqet birla nersini tallap, shuni Sünnet dep atap, qalghan nersilerni étiwargha almaysiz? Némishqa hazirqi zaman qatnash qorallirini étiwargha almaysiz? (Muhemmet Eleyhissalam birer qétim mashinida otlurup baqqan emes). Bashqa hemme nersilerni étiwargha almaysiz? Némishqa Muhemmet Eleyhissalam yigen yémekliklerni qayta yasap béqishqa urunup baqmaysiz? Muhemmet peyghember birer qétimmu gürüch tamiqi yep baqqan emes. Sewebi gürüch Mekkige Saxabah dewrige kelgende andin kirgen. Muhemmet Eleyhissalam intayin qattiq qétip ketken nanlarni yep yürgen. Siz hazir ashundaq nanni yep, uni Sünnet dep atamsiz? Shunglashqa méning we bashqa ziyaliylarning bir wezipisi, en’enige sadiq bolghan halda Islamni hazirqi ré’alliqqa uyghun qilishtur.

Musulman ziyaliylar arisida Islamda néme özgerse bolidu, néme özgerse bolmaydu, dégen mesilide izchil türde talash-tartish bolup keldi. Mesilen, Saxabah dewride dini ölimalarning hemmisi Qur’anni pulgha sétishni cheklidi. Ular Qur’anni qol bilen köchürüp, bashqilargha bikargha berseng bolidu, emma satsang bolmaydu, dédi. Sewebi, ular mushu boyiche Qur’an’gha hörmet bildürmekchi boldi. Démek, hörmet nuqtisidin mushundaq bir petiwaning chiqirilghini eqilge muwapiq. Emma, u chaghda nurghun kishiler Qur’anni qol bilen köchürup jan baqidighan bolghachqa, ular üchün Qur’anni bashqilargha bikargha bériwetish ré’alliqqa uyghun emes idi. Qur’anni köchürup köpéytish ular üchün bir jan béqish wastisi idi. Shunglashqa desliwide Qur’anni sétishni men’iy qilish toghrusidiki petiwagha hemme adem birdekla qoshulghan bolsimu, kéyinche bu petiwa pütünley bikar qilindi. Démek, her bir yéngi dewrde, bir qisim yéngi talash-tartishlar, yéngi sürkülüshler meydan’gha chiqip turdi. Mesilen, mikrofon toghruluq, we bashqa yéngi téxnikilar toghruluq shundaq boldi. Shunga némini özgertse bolidu, némini özgertse bolmaydu, dégenni belgilesh dini ziyaliylarning wezipisi.

Soal: Undaqta bundaq özgirish nege bérip toxtaydu?

Jawab: Té’ologiye özgerse bolmaydu. Islam qanunliri özgerse bolmaydu. Emma, keltürüp chiqarghan (derived) qanunlar özgertilse boliwéridu. Mesilen, Qur’an bilen hediste «Qur’anni qol bilen köchürup, uni satsang bolmaydu» deydighan bir ayet yoq. Desliwide kishiler mushundaq qilishni chekleydighan petiwa chiqardi. Kéyin bolsa uni bikar qildi. Mikrofon mesilisidimu shundaq boldi. Hazir Amérikida yéngi ay chiqqan-chiqmighanliqini bilishte astronomiyige tayansa bolamdu-yoq, dégen mesilide nurghun talash-tartishlar boliwatidu. Méningche yérim esir yaki bir esirdin kéyin dini ziyaliylar bu mesile üstidimu birlikke kélip, bir qarar élishi mumkin.

Soal: Ashundaq ishlargha qarita qarar élishta, qandaq qedem-basquchlarni bésip ötüsh zörür bolidu? Uning 1-qedimi néme?

Jawab: Uning 1-qedimi mesilini chüshinish. Birinchi qedem heqiqiy mesilining néme ikenlikini analiz qilish. Mesilen, astronomiyilik hésablash dégen néme? U hésablashni kim élip baridu? Hésablash netijisining toghruluq derijisi qanchilik? Ikkinchi qedem bolsa, shériyide néme déyilgenlikige qarap béqish. Bizning diniy ziyaliylirimiz melum bir ish üchün bir höküm chiqirish ashu ishni toluq chüshinip bolghandin kéyin andin élip bérilidu, deydu. Astronomiye «Bügün yéngi ay téxi chiqmidi» dep, bir adem «Men bügün yéngi ayni kördüm» dése, choqum ashu adem xataliship qalghan bolushi mumkin. Mesilen, ayni emes, bashqa bir nersini körüp qalghan bolushi mumkin. Mushuninggha asaslinip turup, bir ademning yéngi ayni körgenlikini inkar qilish mumkin.

Soal: Sizning kelgüsi toghrisida qandaq pilaningiz bar?

Jawab: Méning bir uzun muddetlik pilanim bar. U bolsimu men sherq bilen gherbte oqub qolgha keltürgen bilimlerni yéngi ewladlargha ötküzüp bérish. Méning uzun muddetlik pilanim sherqnimu we gherbnimu tengla chüshinidighan yéngi bir ewlad dini ziyaliylirini terbiyilep yétishtüridighan bir dini mektep qurush. Men shuninggha qet’iy ishinimenki, eger dinimizni özimiz yashawatqan makanda güllensun, deydikenmiz, biz dini ziyaliylirimizni özimizning makanida terbiyilep yétishtürishimiz kérek. Biz dawamliq türde import qilin’ghan dini ziyaliylargha tayansaq bolmaydu. Eger biz dini ziyaliylarni sirttin kirgüzsek, ular dawamliq bizge éhtiyajliq emes nersiler qachilan’ghan xujundin birini özi bilen bille élip kélidu. Biz peqet özimizning ademlirini özimiz terbiyiligendila dinimiz bizning ziminimizda qaytidin güllinidu. Men Medinedimu oqup baqtim. Amérikidimu oqup baqtim. Medine we Ezher qatarliq sherqtiki aliy mekteplerning héch qaysisi gherbtiki imamliqni qandaq élip bérish kéreklikini ögetmeydu. Imamning 1-wezipisi özi yashawatqan jem’iyetke pop bolush. Yeni kishiler uchrighan pisxilogiyilik mesile, nikah mesilisi, yashlarning zeherlik chékimlikke öginip qélish mesilisi, we birsining özini ötlüriwalmaqchi bolghinigha oxshash mesililerni bir terep qilish. Sherqtiki Islam uniwérsitetlirining héch qaysisi mushundaq mesililerni qandaq bir terep qilishni ögetmeydu. Darwinizm mesilisige duch kelgen bir yashning mesilisimu shundaq. Sherqtiki aliy mektepler hergizmu Darwinizm mesiliside gherblikler mundaq deydu, biz mundaq deymiz, bu mesilini bir terep qilishning eng yaxshi usuli mawu mawu, dégen nersini ögetmeydu. Bir 17 yashliq yash Allahning mewjutluqidin gumanlinip, aldingizgha kelse, siz uninggha «Bérip Qur’anni oqu!», depla qoysingiz bolmaydu. Sizde bu yashning ashundaq gumani nedin peyda bolghanliqi, we u gumanni qandaq yoqutush kérekliki heqqidiki bilim bolishi kérek. Men quridighan aliy mektep bir yéngi ewlad ziyaliylirini, bizning hazirqi zamanimizdiki mesililerni bir terep qilidighan ziyaliylarni terbiyilep yétishtüridu. Men hazirqidek haletke kélish üchün sherq bilen gherbning her ikkiside oqup, nurgun egri-toqayliqlarni öz béshimdin ötküzdüm. Méning héliqidek bir aliy mektep qurushtiki meqsidim kéyinki ewladlarning ishini asanlashturup bérish. Men könglümge pükken mektepni püttürgen oqughuchilar oqush püttürüp, jem’iyetke chiqipla, shu jem’iyettiki mesililerni hel qilishqa töhpe qoshalaydu. Sherqtiki aliy mekteplerni püttürgen bir yashning gherbte yuqiriqidek ishlarni qilalaydighan bir sewiyige yétishi üchün yene kem dégen’de 10 yildek waqit kétidu. Méning arzuyum kéyinki 10-20 yil ichide ashundaq mekteptin birini qurup, 1-türküm oqughuchilarni qobul qilish. Bu ishta men közligen pelle xéli igiz. Emma nishanni igiz qilmisingiz, uninggha yételmeysiz. Men hazir bu yolda ishni bashlap boldum.

Yasiz Qazining jawabliridiki mezkur tema bilen munasiwetlik mezmunlar yuqiriqidin ibaret. Shunga men Yasir Qazi bilen ötküzülgen mezkur söhbetni tonushturushni mushu yerde axirlashturimen. Emeliyette men bu söhbetning intayin az bir qisminila ayrip qoydum.

6. Tenqit Heqqide

Biz yuqirida körginimizdek, Yasir Qazi mezkur söhbette tenqit üstide azraq toxtaldi. Menmu mushu pursettin paydilinip, özemning tenqit heqqide bilidighanliri we oylighanlirini qisqiche teswirlep ötimen.

Musulmanlar Muhemmet Eleyhissalamdin kéyin özining bir peyghembéri yoq halette yashap keldi. 1-dunya urushidin kéyin bolsa, özining bir xelipisi yoq halette yashap keldi. Biz Islam tarixigha qarisaqmu, yaki hazirqi Islam dunyasigha qarisaqmu, Qur’an, hedis, sünnettiki mezmun heqqide, shundaqla hazirqi zaman mesililiri heqqide Musulmanlar arisida intayin köp chüshenche ixtilapliri, we pikir ixtilapliri mewjut ikenlikini bayqaymiz. Diniy mesililerge bolghan chüshenche we köz-qarashtiki perqler Uyghurlar ichidimu intayin éghir. Buni biz men yazghan her bir témigha chüshken inkaslardinmu körüp turiwatimiz. Eméliyette arimizda bir mesilige nisbeten her xil köz-qarashlarning mewjut bolishi unchiwala azaplinarliq ish emes. Epsuslinalir ish emes. Chünki, Allah insanlarni eqil bilen, hemde bir-birige oxshimaydighan qilip yaratqan. Oxshimighan insanlargha oxshimighan yolni tallisa bolidighan qilip yaratqan. Shunglashqa chüshenchining her xil bolushini, we pikirning rengdar bolushini insanlarning tüp xususiyiti belgiligen bolup, biz ulardin xali bolalmaymiz. Bundaq bir ré’alliqqa qarita, mundaq bir soal tughulishi mumkin: Undaqta Musulmanlar buningdin kéyin duch kélidighan chong-chong mesililerni qandaq bir terep qilidu? Buningdin kéyin Muhemmet Eleyhissalam zamanisidikidek pütün Musulmanlar qobul qilishqa tegishlik birer nopuzluq petiwa yaki permanni wujutqa keltürush mumkin bolmasmu? Buning jawabi: bolidu. Allah Musulmanlar üchün ashundaq bir méxaynizimnimu yaritip qoyghan bolup, men uni kéyinchirek yazidighan bir maqalida bayan qilimen.

Yuqirida tilgha alghinimdek, insanlar bir-birige oxshimaydighan qilip yaritilghan bolghachqa, ularning idiyisini yüzde-yüz birlikke keltürüsh mumkin emes. Bu dégenlik, siz qanchilik derijide mukemellikke yetken bolushingizdin qet’iynezer, siz etirapingizdiki hemme ademni razi qilip bolalmaysiz. Hemme ademni xosh qilip bolalmaysiz. Shunglashqa hemme ademni tengla razi qilish, hemme ademni tengla xosh qilishqa orunushning özimu bir xil normalsizliq.

Men yuqirida Yasir Qazining tenqit heqqidiki köz-qarishini tonushturup öttüm. Menmu bashlan’ghuchtin bashlapla hem maxtilinish, hem tenqitlinish ichide yashap keldim. Tenqitke qandaq muamile qilish toghrisida nurghun tejribe-sawaqlarni topludum. Bu yerdiki eng muhim mesile normal bes-munazirilerni, ilmiy tenqitlerni, we yolluq pikirlerni normalsizliqlardin we hujumdin perqlendürüsh mesilisi. Aldinqisi biz üchün paydiliq. U bizning chongqurlap tepekkur qilishimizgha türtke bolidu, bilimimizni ashuridu, we bizni algha ilgirilitidu. Shuning bilen bille, kéyinkisidin saqlan’ghilimu bolmaydu. Men normalsizliq bilen hujumgha duch kelgende, gherbliklerning töwendiki hékmetlik sözliri boyiche ish körimen:

--Ajiz adem hujumchidin intiqam alidu.

--Küchlük adem hujumchini epu qilidu.

--Aqilane adem hujumchigha perwa qilmaydu.

Gherbliklerge yuqiridiki hékmet bek keng singip ketken bolup, Uyghurlar partilap kétidighan nurghun ishlargha ular qilchimu perwa qilip qoymaydu. Men buninggha bir misal keltürüp berey: Nechche yilning aldida bir Junggo dölet rehbiri Amérikigha ziyaretke keldi. Obama uning hörmitige bir ziyapet orunlashturdi. U ziyapette bir Junggoluq dangliq sen’etkar pi’ano chélishqa orunlashturuldi. Epsuski, bu sen’etkarning u ziyapette orunlighan muzikisi 50-yilliri Junggo Shimaliy Koriyige yardem bérip, Amérika jahan’girlikige qarshi urush qiliwatqan arqa körünishni mezmun qilghan bir muzika boldi. Bu ishtin kéyin Amérikidiki Junggoluqlardin nurghun kishiler bu ishqa intayin qattiq naraziliq bildürdi. Junggo rehbirini her xil set gepler bilenmu haqaretlidiki. Junggo tilidiki gézitlargha xéli köp maqalilarmu chiqti. Emma Amérika buninggha pütünley süküt qildi. Uninggha azraqmu perwa qilip qoymidi. Bu mesilide xelq’ara sehnide kimning inawiti ösüp, kimning chüshkenlikini öziningiz perez qiliwéling.

Eger siz nopuz, bilim we bashqa jehetlerde hujumchingizdin köp üstün bolsingiz, siz hujumchingiz bilen élishish üchün mundaq 2 qedemni bésishqa mejburi bolisiz: Birinchisi, igizdin peske chüshisiz, yeni hujumchingiz turghan yerge chüshisiz. Ikkinchisi, hujumchi bilen élishisiz. Sizning igizdin peske chüshkiningizning özila siz üchün bir qétimliq yéngilish bolidu. Chünki, siz özingizning orni, derijisi we abroyini qurban qildingiz. Özingiz bilen sélishturghanda bilim sewiyisi, orni we abroyi jehette sizdin jiq töwen turidighan, semimiyetliki yoq, adaletlik bilen kari yoq, yaki könglige bir gheyri meqsetni pükken kishi bilen munazirlishish xuddi bir choshqa bilen chélishishqa oxshash ish (Men adette bundaq qopal yaki set geplerni ishlitishtin özemni pütünley tartattim. Emma men üchün bu yerdiki ishni eng obrazliq teswirlep béridighini mushu «choshqa» dégen söz bolghachqa, men uni ishlitip saldim. Buning üchün oqurmenlerdin aldin ala epu soraymen). Choshqa sizni bésiwalsa, siz patqaqqa mölünisiz. Siz choshqini bésiwalsingiz, siz oxshashla patqaqqa mölünisiz. Shunga kim utidu?

Bu sahede élip bérilghan ilmiy tetqiqatlar bar. Eger birsi sizge torda qara chaplap, yüz-abroyingizni siz özingiz chidap turalmighudek derijide töküwetken bolsa, sizni tonuydighanlar torda sizge chaplan’ghan töhmetke ishenmeydu. Sizni tonumaydighanlar sizge chaplan’ghan töhmetke ishinemdu-yoq, u siz üchün muhim emes. Eng muhimi, hazirqi ilmiy tetqiqatlarning bayqishiche, bundaq qara chaplash jeryani peyda qilghan tesirler eng uzun bolsa bir ay ichide bashqa barliq kishilerning ésidin kötürülüp kétidu. Bundaq bolushtiki tüp seweb, bashqilarning kallisidiki barliq ishlarning ichide, sizning töhmetke uchrighanliq ishingizning muhimliq derijisi eng töwen bolup, bashqilar bu ishni este saqlash yolida héch qandaq tirishchanliq körsetmeydu. Shunglashqa bundaq ish sizning özingizni uprutishigha erzimeydighan bir ish bolup, siz uni qanche téz untulup ketsingiz siz üchün shunche yaxshi. Men yuqiriqidek ishlargha yuluqup, mendin meslihet sorighanlarning hemmisige ene shundaq meslihet bérip kéliwatimen. Sotqa erz qilmaqchi bolghan nechche kishining rayinimu mushu boyiche yanduriwettim.

Amérikining qurghuchisi Bénjamin Franklin (1706 – 1790) mundaq deydu: «Her qandaq exmeq tenqit qilalaydu, eyibliyeleydu, we naraziliq bildüreleydu -- Eméliyette köp sandiki exmeqler ene shundaq qilidu» (Any fool can criticize, condemn and complain – and most fools do).

Beshinchi esirde yashighan, hazirmu pütün dunyagha meshhur bolghan Honlarning dahiysi Attila mundaq deydu: «Eger bir ademning keynidin tarqalghan héch qandaq gepni tapqili bolmaydiken, bu adem choqum héch qandaq netije yaratmighan bolidu.» [11]

Sizge birsi tenqit bergende, siz aldi bilen u sizge diqqetsizliqtin bérilgen tenqitmu, körelmesliktin bérilgen tenqitmu, gheyri meqsette bérilgen tenqitmu, yaki orunluq tenqitmu, shuninggha diqqet qilishingiz kérek. Eger hemme adem sizni tengla éyiplaydiken, köpünche waqitlarda siz choqum bir ishni xata qilip qoyghan bolisiz. Bundaq waqitta sizni tenqiligüchilerning hemmisining birla waqitta xata qilip qoyushi asanliqche mumkin emes. Eger kishiler sizni melum bir ishtin tosmaqchi bolidiken, siz ularning gépige qolaq séling. Tenqitning sewebini éniqlap chüshününg. Siz anglighan we oqughan her bir tenqitni nahayiti estayidilliq bilen tehlil qiling. Tenqit bezide sizning yürikingizni échishturidu. Könglingizni zexmilendüridu. Shundaq bolsimu uninggha qulaq séling.

--Men qilghan ish mushundaq tenqitke uchrashqa munasipmu?

--Men choqum bir ishni xata qildimmu?

--U tenqit pikirdiki oxshimasliqtin kélip chiqqanmu?

--U bezilerning köngli taza jayida emes, yaki köngli yérim waqtida dégen gepimu?

Özingizge ene shundaq soallarni qoyup oylunung. Undaq qilmay, tenqitlerge nisbeten quluqingizni yupurup yürüwéridikensiz, u choqum sizni öz-özini weyran qilishqa élip bérishi mumkin. Shunga hemme tenqitlerni qarshi éling. Ularning bir qismini qobul qiling. Bir qismini ret qiling. Yene bir qismini bolsa özgertip yaki toghrulap qobul qiling. Emma, hergiz tenqittin özingizni qachurmang.

Bir adem qanche rezil bolghanséri, u özige shunche köp rezilliklerni jelb qilip ekilidu. Bir adem qanche yaxshi bolghanseri, u özige shunche köp yaxshiliqlarni jelb qilip ekilidu. Mana bu «Özige tartish qanuniyiti» ning bir misali. Men bu qanunni özemning «Ghayini ré’alliqqa aylandürüshning sirliq qanuniyiti» dégen maqalisida tonushturghan [12]. Uni téxiche oqup baqmighan qérindashlargha uni bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen.

Bir qisim qérindashlar manga chüshken bir qisim tenqit, we men yazghan maqaligha chüshken bir qisim tenqitlerge qarap, manga köp hésdashliq qildi. Hemde méni ayash nuqtisidin ashundaq tenqitlerni azaytishqa tirishti. Men mushu pursettin paydilinip, ashu qérindashlarning hemmisige chin könglümdin rehmet éytimen. Shuning bilen bille, men barliq qérindashlardin bundaq ishlargha qarita mendin qilchimu ensirimeslikini ümid qilimen. Men öz-özemni obdan chüshinimen. Özemning néme ish qiliwatqanliqini obdan bilimen. Men her qanche qilsammu tenqitlerdin xali bolalmaydighanliqimnimu obdan uqimen. Shunglashqa men qérindashlarning mendin xatirjem bolup, zéhnini témigha we bashqa muhim ishlargha merkezleshtürüshini ümid qilimen. Bezi tordashlar méni nachar tenqitlerning destidin buningdin kéyin maqale yazmay qalarmikin, dep ensirep qalghanliqi üchün, men ularni tézraq xatirjem qilish üchün, bu maqalini yéqinqi 10 künning mabeynide künige aran 3 saettin uxlap yürüp téz püttürdüm.

7. Oqurmenlerge Tewsiye Qilidighan Yéngi Matériyallar

Bir qisim ot yürek qérindashlirimiz töwendiki bir qanche In’glizche léksiye filimlirining tilini In’glizchidin Uyghurchigha terjime qilip teyyarlighan bolup, ashu qérindashlar mendin bu matériyallarni oqurmenlerge bildürüp qoyushumni ötündi. Men aldi bilen ashu ot yürek qérindashlirimizgha chin könglümdin köptin-köp rehmet éytimen. Men özem bu matériyallarni téxiche tepséliy körüp, ular üstide estayidil oylunup baqalmidim. Gerche méning bu matériyallarni hazirlighan qérindashlargha chongqur ishenchem bar bolsimu, men hazirche téxi u matériyallarni oqurmenlerge tewsiye qilidighan salahiyetke ige emes. Shunglashqa qérindashlarning xewerdar bolup qélishini soraymen.

-- Xalid Yasin Leksiyisi, «Özimizning ichidiki dushmenler», Uyghurchisi yazma shekilde:

http://www.koklem.biz/forum.php?mod=viewthread&tid=4539&extra=&page=2

-- Doktor Yasir Qazining «Erlerning ayalliri heqqide bilishke tégishlik ishliri» dégen léksiyining filimi, Tili In’glizche, astida Uyghurche xet bar:

http://v.youku.com/v_shöw/id_XNjcwNzMyNTky

--Sheyix Xalid Yasinning «Hayatning meqsidi nime?» dégen léksiyining filimi, Tili In’glizche, astida Uyghurche xet bar: http://v.youku.com/v_shöw/id_XNjg0ODgwMTQw.html?x&from=singlemessage&isappinstalled=0

8. Axirqi Söz

Men mezkur maqalida Islamdin hazirqi zamanda ünümlük paydilinish, we buningdin kéyin uni güllendürüsh üchün, en’enige sadiq bolghan halda din’gha bir qisim özgertishlerni kirgüzüshning muhimliqini, uni hazirqi zaman’gha maslashturushning muhimliqini chüshendürüp öttüm.

Men bezilerdin «Bu dunya bir ötkünche dunya, uning anche qimmiti yoq, hemme ishlar kéyinki dunyada bolidu», dégen sözlerni anglidim. Men yene «Allah bu dunyani peqet bizni sinash üchünla, peqet bizdin bir qétim imtihan élip béqish üchünla yaratqan» dégen geplernimu anglidim. Bu geplerni anglighandin kéyin, méning köz aldimgha mundaq bir ehwal keldi: Bezilerdin anglishimche, Yawropa elliridiki bezi Uyghur jem’iyetliri ichide, hökümettin yardem puli élip, qet’iy ishlimey, yaki qet’iy oqumay, saqalni uzun qoyup, her küni 5 waq namaz oqush we bashqa diniy ishlar bilen shughullinish bilenla yashawatqan qérindashlirimiz bar iken. Bezi jaylarda bundaq Uyghurlar xéli köp sanni teshkil qilidiken. Men mushundaq kishiler tutqan yashash yolini yuqiridiki sözler boyiche tehlil qilip, bu qérindashlirimiz ashundaq chüshenchilerning tesirige uchrap, hazir pütün wujudi bilen jennetke kirishning teyyarliqini qilishtek bir yolni tallap yashawatqan oxshaydu, dep oylap qaldim.

Emma, biz mezkur maqalining «Islamning deslepki 50 yil ichidiki güllinishi» dégen qismidin, bir qisim qérindashlirimizning Islam dini heqqidiki yuqiriqidek chüshenchilirining, hemde yuqiriqidek tallishining toghra emeslikini chüshiniwalalaymiz. Yeni, Muhemmet Eleyhissalamning bir newre tughqini we kuyöghli Alini öz ichige alghan bir guruppa xelipiler bu dunya otkünchi dunya, dep oylimighan. Özining qolidiki ziminnila tutup turup, bashqa ish qilmay, peqet özlirini puxta hazirlap, Allahning sinaqliridin obdan ötüp, jennetke özila bériwélishni oylimighan. Ular özliri üstide asasen oylashmighan. Peqet öz qewminila oylighan. Öz ziminini obdan qoghdighan. Musulmanlargha tehdit salghanlarning ziminigha hujum qilip bérip, ularni tazilighan. Hemde yéngi ziminlarni qolgha chüshürüp, yéngi ziminlarni igilep, u yerlerde Islamni tarqatqan.

Méning chüshinishimche, peqet özining jennetke kirishinila meqset qilip, öz yurtining ehwaligha, we öz qewmining ehwaligha héch qandaq köngül bolmey, ular üchün héch qandaq xizmettimu bolmay yashawatqan kishilerning kéyinki dunyada özliri ümid qilghandek teqdirge érishélishilishimu natayin. Chünki, hemmimiz bilimiz, Allah intayin méhriban, we intayin adil. Allah peqet özinila oylaydighan shexsiyetchiler bilen barliqini öz xelqige atighan ulughlargha perqlendürüp muamile qilishi mumkin. Men bir dangliq diniy zatning mundaq bir jümle sözni anglighan: Siz peqet özingiz üchünla Islamdiki perzlerni toluq ada qilip yashash arqiliq jennetning achquchigha érishelmeysiz.

Men özemning aldinqi 2-3 parche maqalisigha chüshken inkaslarni oqush arqiliq, hazir Uyghur diyarida Wahabizmning éléméntlirining mewjut ikenlikini, hemde undaq éléméntlar barghanséri küchiyish terepke tereqqiy qiliwatqanliqini bildim. Shuning bilen Wahabizm heqqide azraq izdinip baqtim. Bu izdinishimning netijisi méni qattiq échindurdi. Méni qattiq chöchütti. Buning sewebi mundaq: Sünni Islamning ichide «Salafi Islam herikiti» deydighan bir heriket bar bolup [8], u 19-esirning kéyinki yérimida wujutqa kelgen. Kéyinche u Sünni Islamning ichidiki yene bir heriket, «Wahabi herikiti», bilen birliship kétip, Wahabi Salafining bir qismigha aylinip qalghan [9]. Wahabi herikitini 1703-yilidin 1792-yilighiche yashighan Wahab (Muhammad Ibn Abd al-Wahhab) Seudi Erebistanda wujuqa keltürgen. Shuningdin bashlap Seudi hökümiti diniy ishlarni Wahabichilarning qoligha tutquzup kéliwatqan bolup, bu xil ehwal hazirghiche dawamliship kelmekte.

Undaqta men néme üchün chöchüp kettim?

Omumlashturup éytqanda, dunyadiki milletlerni mundaq 2 chong türge ayrish mumkin. Uning biri, ishlarni aqilane qilidighan, we aqilane ishlarni köprek qilidighan millet. Yene biri bolsa, ishlarni hamaqetlik bilen qilidighan, hemde hamaqetlik ishlarni köprek qilidighan millet. Bir milletning bu ikki türning qaysisigha kiridighanliqini ashu milletning hazirqi tereqqiyat ehwaligha qarap asanla biliwalghili bolidu. Yeni, eger biz tereqqiyat sewiyisini ölchem qilsaq, Yahudilar bilen Yaponlar 1-türdiki milletke tewe, dep éytalaymiz. Se’udidiki Erebler bolsa 2-türdiki milletke kiridu. Chünki u dunyadiki eng tereqqiy qilghan 50 döletning ichide yoq. Bu teripini «boptu» dep ötküziwetken teqdirdimu, Seudining yene pütün dunya musulmanlirining yüzini tökken, pütün dunya Musulmanlirigha ghayet zor nomuslarni ekelgen, we pütün dunya Musulmanlirini hazirqidek bir intayin qiyin ehwalgha chüshürüp qoyghan tereplirimu bar. Mesilen, Seudilar qulluq tüzümi heqqide «halal» dep petiwa chiqirip, qulluq tüzümini yolgha qoyghili nechche yüz yil bolghan bolup, téxi 1962-yilila ular «qulluq haram» dep yéngi bir petiwa chiqirip, qulluq tüzümini bikar qildi. Yeni, mushu maqalini oquwatqan bir qisim qérindashlar tughulup, talada yügürüp oynap yürgen waqitlarda (menmu shuning ichide), Mekkide ademlerni pulgha sétiwalidighan, we ademlerni pulgha satidighan ishlar bolup turiwatqan iken. Téxi qullarni élip-sétish ishliri dawamlishiwatqan idi. Seudi heqqidiki bundaq misallar nahayiti köp. Eger biz Musulmanlar ellirini tereqqiyat we diniy eqide ishlirini yaxshi qilalighan derijisi boyiche bir baldaqliq derijige tizip baqidighan bolsaq, Seudining nahayiti töwen orunda turidighanliqini bayqaymiz. Eger biz Islam dinidiki oxshimighan mezhep we guruhlarni tereqqiyat we diniy eqide ishlirini yaxshi qilalighan derijisi boyiche bir baldaqliq derijige tizip baqidighan bolsaq, Wahabining nahayiti töwen orunda turidighanliqini bayqaymiz. Emdi biz öz-özimizdin sorap baqayli: Uyghurlargha néme boldi? Sünni Islamning asasiy éqimidin azraq chetnep ketken teqdirdimu, néme üchün bashqa sel yaxshiraqidin birini tallimiduq? Biz zadi nege mangmaqchi? Men her bir wijdan igisi, her bir ghoror igisi we her bir eqil igisidin bu mesile üstide obdanraq oylinip béqishini ümid qilimen.

Hazir Uyghur jem’iyitide saqliniwatqan her xil ijtima’iy mesililer Seudi we Misirning ehwaligha azraqmu yéqin kelmeydu. Belki Amérika we bashqa gherb elliridiki Musulmanlarning ehwaligrha bekraq yéqin kélidu. Shundaq bolghachqa men mushundaq maqalilarni yézishta Yasir Qazini ustaz tutiwatimen. Biz pütün Uyghur xelqige shuni choqum bildürüshimiz kérekki, Uyghurlargha Wahabizm qet’iy mas kelmeydu.

Men eslide özemning kéyinki maqale témisi üchün Islam dinini zamaniwiliqqa maslashturush heqqidiki yene bir qisim yéngi mezmunlarni tallighan idim. Lékin yuqiriqidek ehwallarni chüshinip yetkendin kéyin, men u pilanimni özgerttim. Men kéyinki 2 maqalida Wahabi bilen Salafini ayrim-ayrin chüshendürüp ötimen. Méning undaq qilishimdiki seweb méning u 2 heriketlerni bek yaxshi körüp ketkinimdin emes. Belki, del uning eksiche bolghanliqidin. Méningche nöwette Uyghurlar üchün bularning qandaq nerse ikenlikini obdan chüshiniwélish, shu arqiliq Uyghur diyarida hazir yüz bériwatqan bir qisim ishlarning qandaq ish ikenliki, we ularning Uyghurlarning kelgüsi istiqbaligha qandaq tesir körsitidighanliqi heqqide bir mukemmel chüshenchige ige boliwélish nahayitimu zörür.

Uyghurlarning dini jehettiki nachar ehwalini özgertishning birdin-bir usuli, oqughan kishilirimiz din öginip, oqumighan mollilirimizni toghra yolgha yétekleshtur. Men buni aldinqi bir maqalemdimu tilgha aldim. Méning bu yerde közde tutqunum oqughan Uyghurlarning hemmisining diniy alim bolup yétiship chiqishi emes. Undaq bolsighu bek yaxshi bolatti. Lékin bizning hazir uninggha sharaitimiz yoq. Biz dini sahediki qérindashlirimizgha shu nersini bildürüshimiz kérekki, hazir biz üchün pütün xelqning birla éqimni, yeni asasiy éqimini boylap méngishi bekmu zörür. Her qandaq shekildiki bölünüsh yaki parchilinish bizni xarapliqqa élip baridu. Asasiy éqimgha tewe bolmighan bashqa her qandaq dini éqim Uyghurlar üchün xata éqimdur. Islamning tüp pirinsipliri we tüp qanunlirini eynen saqlap qalghan halda zamaniwiliqqa maslishish emes, qarghularche ötmüshke qaytish yönilishige qarap mangidighan her qandaq éqim Uyghurlar üchün xata éqimdur. Bu bir alliqachan ispatlinip bolghan heqiqet. Uyghurlar bir medeniyetlik millet. Bir medeniyet asasi intayin küchlük millet. Biz özimizning buningdin kéyinki dini ishlirini qandaq élip bérishta hazir hamaqetlik qiliwatqan Musulmanlarni emes, aqilane ish qiliwatqan Musulmanlarni dorishimiz kérek. Méningche bu jehette heqiqiy teqwadarliq bilen zamaniwilishish yolini teng tallighan Türkler bizge eng yaxshi ülge bolalaydu. Xuddi Yasir Qazi chüshendürüp ötkinidek, Uyghurlargha Ereb döletliridin import qilghan dini ziyaliylar unchiwala mas kélip ketmeydu. Biz özimizning dini ziyaliliylirini özimiz yétishtürishimiz, eger u mumkin emes yaki yéterlik emes bolup qalsa, dini ishlardiki ülgini özimizning qan qérindishi bolghan Türklerdin izdishimiz, hemde bir qisim yashlirimizni gherb elliridiki Islam tetqiqati institutlirida oqutishimiz kérek. Nöwette biz üchün eng yaxshi yol ene shu.

Bu maqalini héch kimdin sorimay, menbésini eskertip qoyup, bashqa her qandaq tor betlirige chiqarsingiz, bésip chiqirip tarqatsingiz, élkitab qilip tarqatsingiz, yaki uningdin bashqa bir shekilde paydilansingiz boliwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha tewe.

Paydilinish matériyalliri:

[1] The Rise & Fall of the Muslim Ummah and the Printing Press. Dr. Yasir Qadhi, January 4, 2012.

http://www.youtube.com/watch?v=4dEvEFBpVjg

[2] Muhammad

http://en.wikipedia.org/wiki/Muhammad

[3] Why the Qur'an Was Revealed Over 23 Years

http://www.onislam.net/english/shariah/quran/introduction-to-the-quran/447437-why-the-quran-was-revealed-over-23-years.html

[4] Revelation Order of the Qur'an

http://www.missionislam.com/quran/revealationorder.htm

[5] Quran

http://en.wikipedia.org/wiki/Quran

[6] The Rise of Islam During its First 50 Years