Öydin Ayrilip Oquydighan Yashlargha Bir Qanche Tewsiye

Erkin Sidiq

2014-yili 9-ayning 19-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.misranim.com/thread-129493-1-1.html

Yéqinda nurghunlighan yash-ösmürler öydin ayrilip, yiraq jaylargha bérip, toluqsiz ottura mektep, toluq ottura mektep, we aliy mektep hayatini yéngidin bashliwetti.  Ashu yash-ösmürler üchün bu tunji qétim ata-anisining qéshidin ayrilip yashash, bir yéngi turmush muhitige kirish, we bir yéngi oqush sharaitida oqushtin dérek béridu.  Men 2008-yili «Mektep hayatidin muwapiq paydilinish toghrisida qisqiche tewsiye» [1] dégen témida bir parche maqale yézip, mendin aliy mektep hayatini qandaq ötküzüsh heqqide meslihet sorighan oqughuchilarning soaligha jawab bergen idim.   Men bu yerde u maqalini téxi oqup baqmighan ukilargha uni bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen.  Men buningdin birer yil ilgiri Amérikidiki  Sköt Rakér (Scott Raecker) isimlik bir kishining yéngidin aliy mektepke ötüp, öydin ayrilip yiraqta oqushqa mangghan qizigha yazghan bir parche xétini uchratqan idim [2].  Bu xette köpligen qimmetlik tejribe-sawaqlar we hékmetler bar bolup, Uyghur diyaridiki yéngidin öydin ayrilip, ottura we aliy mektepte oqushni bashlighan ukilargha paydisi bolsun üchün, men mezkur maqalida ashu xetning mezmunini tonushturimen.  Ishinimenki, hazir oqughuchi emes qérindashlarmu bu yerdiki mezmunlardin bir qisim qimmetlik bilimlerge ige bolalaydu.

Men özemning «Yehudilarning küchlük bolalishidiki muhim amillar» dégen maqalisida mundaq dégen idim [3]: «Nurghun Yehudi aililirining mundaq bir en’eniwiy aditi bar: Ata-anilar öz hayatining tejribe-sawaqlirini bir «exlaqiy wesiyetname» sheklide yézip chiqip, uni balilirigha ötküzüp bérish.  Bu wesiyetname bir xetning sheklide yézilghan, bir rohiy (spiritual) we eqliy (intellectual) terjimhalgha oxshap kétidighan höjjet bolup, kéyinki ewlatlar üchün bir qimmetlik xatire böyum bolup qalidu.  Uningdin bashqa, nurghun ishlarni bashtin kechürüp ige bolghan eqil-parasetlerning göherlirini söz arqiliq ipadilep yézip chiqish jeryanining özimu ata-anilarning rohini urghutidu we ularni memnun qilidu.  Bu wesiyetnamining bir alahide shekli mewjut emes bolup, u “Men mundaq bir ishni biliwaldim: ------.  Men mundaq bir ishni chüshinip yettim: ----“ dep bashlinidu.»  Men Sköt Rakérning millitini tekshürüp baqmidim.  Emma uning qizigha yazghan xéti yuqirida tilgha élin’ghan «Exlaqiy Wesiyetname» ge oxshap kétidiken.

1-resim: Uyghur oqughuchilar

Töwendikisi Sköt Rakérning qizigha yazghan xétining asasiy mezmuni.

1. Sköt Rakérning Qizigha Yazghan Tewsiye Xéti

Söyümlük qizim,

Men apingizning sizge hamildar bolghanliqini bilgen kündin bashlap méning hayatim özgerdi.  Shu kündin bashlap siz méning könglüm bilen méning yörikimdim bir künmu ayrilip baqmidingiz.  Apingiz sizni mushu dunya bilen yüz körüshtürüshtin ibaret eng qiyin ishni qilghan bolsimu, men héssiyat jehettin siz bilen her waqit bille boldum.  Siz tughulghan kün méning hayatimdiki eng zor xoshalliqlarning biri boldi.  Shu küni apingiz bilen ikkimizning «Allahgha köp rehmet» déginimiz hazirmu ésimde.

Méning ésimde xuddi hazirqi ishtek saqlinip kelgen bir ish siz tughulghanda apingiz bilen sizni mashinamgha chiqirip öyge yandurup kelgen waqittiki ehwaldur.  Men u chaghda söz bilen ipadilep bergili bolmaydighan derijide jiddiyliship ketkenidim.  Ikki qolumda rolni ching tutup, hemme eyneklerge toxtimastin tekshi qarayttim.  Könglümde peqet birla ish bar bolghan bolup, u bolsimu her qandaq bir kütülmigen ish sizge belgilik derijide zexme yetküzidighanliqidin ibaret idi. Sizni bu dunyaning xéyim-xetirige yoluqturmay öyge saq-salamet ekiliwélish méning kontrolluqum astidiki ish we méning mes’uliyitim idi.  U heqiqetenmu kishini dekke-dükkige salidighan bir ish idi—Bu hergizmu bir chaq-chaq emes.

Bu dunyadiki xéyim-xeterler hazirmu mewjut.  Men hazirghiche sizni qoghdash üchün nurghun nersilerdin waz kechtim.  Emeliyette siz hazir buningdin kéyin öz-özingizni idare qilip yashashqa toluq teyyarlinip boldingiz. 

Siz hazirdin bashlap aliy mektep hayatini bashlighandin kéyin sizning turmushingiz burunqigha zadila oxshimaydu.  Siz bilen bizning munasiwitimizmu hem shundaq.  Siz we bizning bu yéngi turmush bilen bu yéngi munasiwetke toluq könüp bolushimizgha belgilik waqit kétidu. Biz bu tengshéshni bille élip barimiz, hemde choqum uni yaxshi qilalaymiz.

Men siz bilen quchaqliship, sizge «xeyr-xosh» dégende sizge töwendiki ishlarni dégüm keldi.  Emma ularni aghzimdin chiqiralmidim:

Men sizge köyimen.  Sizdin pexirlinimen.  Sizge ishinimen. Sizning ichingizmu we téshingizmu intayin güzel.

Men sizning hayatingizning kéyinki bir basquchigha teyyar bolup bolghanliqingizni bilimen.  Shundaqtimu töwendiki bir qanche ishta men siz bilen ortaqlishishni isteymen.  Bu ishlarni siz bilip bolghan bolushingizmu mumkin.  Shundaq bolsimu men ularni sizge yenila bir qétim dep qoyushni muwapiq kördüm:

(1)Apingiz bilen ikkimiz sizning bir özgiche adem bolup chong bolushingiz üchün hemme tirishchanliqlarni körsettuq.  Biz sizning öz aldingizgha qararlarni yaxshi alidighanliqingizgha ishinimiz. Shundaqla sizning öz hayatingizda bezi xataliqlarni sadir qilidighanliqingiznimu bilimiz. Siz ashundaq ehwallarning ichide téximu yaxshi yétiship chiqisiz.  Yaxshi qararlar bilen xataliqlarning aqiwetliridin hozorlinish bilen ulargha yolida taqabil turush sizning wezipingiz.

(2) Kéyinki 4 yil sizning hayatingizning qalghan qismigha wekillik qilmaydu.  Emma kéyinki 4 yil sizning qalghan hayatingizgha intayin zor derijide tesir körsitidu.  Siz bu 4 yil jeryanida bir dostlar alaqilishish torini wujutqa keltürisiz, we bir unwan’gha we bashqa salahiyetlerge érishisiz. Bular sizning buningdin kéyinki hayatingizgha yétekchilik qilidu.  Özingizning terjimhalini peqet siz özingizla yazalaysiz.  Siz bésip ötken deslepki 18 yil heqqidiki mezmun siz hazirdin bashlap  yazidighan  mezmun bilen sélishturghanda bir intayin qisqa «1-bap» tinla ibaret bolidu, xalas.

(3) Aliy mektepte oqush bir intayin qiyin ish.  Siz derske barisiz. Derslerge teyyarliq qilisiz. Öginish qilisiz. Oqutquchilar bilen munasiwet ornitisiz.  Paydilan’ghili bolidighan barliq menbelerdin yaxshi paydilining.  Dawamliq soal sorap turung – Soallarning hemmisi yaxshi soallardur.  Siz buningdin kéyin tosalghulargha yoluqisiz.  Sizning ulargha qandaq taqabil turushtiki puzutsiyingiz intayin muhim.  Tosalghular yaxshi nersidur.  Siz ularni yéngeleysiz, hemde shu arqiliq yéngi nersilerni öginiwalalaysiz.  Siz eqilliq, hem tirishchan.  Shunga siz eng küchlük kishiler bilen riqabetlisheleysiz.  Siz özingizdinmu eqilliqraq, sizdinmu bekraq tirishchan kelgen kishilerni uchritisiz.  Uningdin hergizmu ensirimeng.  Etrapingizgha yaxshi ademlerni toplang.  Hayatingizdiki yaman ehwallarni eng zor derijide azayting, hemde undaq ehwallarning ichige kirip qalmang.  Siz qatnishalaydighan ishlar bolsa ulargha qatnishing, hemde ulardin obdan paydilining.  Özingizning «rahet rayonliri» ning ichidin chiqip kéting. Sizning oqushingizning qandaq bolushi pütünley özingizge baghliq.

(4) Haraq ichishke oxshash bir qisim ishlarda sizge yéngi pursetler tughulidu.  Siz özingizning exlaqi we xaraktérige maslashturghan halda toghra qarar éling.  Shundaq qilsingiz hayatingizda siz burun mölcherlimigen tuyuq yollargha kirip qalmaysiz. Ijtima’iy mes’uliyetlermu sizning üstingizge yüklen’gen. 

(5) Kéyinki bir qanche yilning ichide siz öz hayatingizdiki eng yaxshi ehwallar bilen eng nachar ehwallarni öz béshingizdin ötküzisiz.  Bu sizni kéyinki hayat üchün teyyarlaydu.  Yaxshi ehwal bilen yaman ehwallargha öz yolida muamile qilip, ularni yaxshi tengpunglashturung.  Chongqur nepes élip, hergizmu jiddiyleshmeng.  Hemme ishlar yaxshi bolup kétidu.

(6) Siz bésim, ensiresh, hetta chüshkünlishish qatarliq bir qisim tebiiy rohiy haletlerni öz béshingizdin ötküzisiz.  Eger zörür bolidiken, özingiz yoluqqan mesililerni hel qilish üchün choqum muwapiq orunlar we muwapiq kishilerge muraji’et qiling.  Shu nerse ésingizde bolsunki, bashqa barliq ademlerning ichide apingiz bilen men siz üchün her waqit eng muwapiq kishiler bolup hésablinimiz.

(7) Méning perizimche sizmu méningki bilen oxshash bir qisim héssiyatlarning ichide turuwatisiz.  Yeni, siz bir tereptin hayajanlinip, yene bir tereptin jiddiyliship, bir tereptin ümidke tolup, yene bir tereptin endishe qiliwatisiz.  Bu bir xil normal ehwal bolup, undaq ish hemme ademlerning béshigha kélidu. 

(8) «Adem xaraktérining 6 tüwrüki » tamgha chaplap qoyidighan yaki yadliwalidighan sözlerla emes (Men «Adem xaraktérining 6 tüwrüki » heqqide bir parche maqale yazghan bolup, uning tor adrési töwendiki 4-menbede bérildi).  Ular bir adem her waqit emel qilishqa tégishlik prinsiplar bolup, özimizning hayatini qandaq yashishimiz kéreklikini körsitip béridighan bir xil alahide qoraldur.  Siz her xil qararlarni alidighanda ulardin bir xil yétekchi idiye süpitide paydilining.  Sizning hazirghiche ötken hayatingizdiki her qandaq bir waqit bilen sélishturghanda, héliqi adem xaraktérining 6 tüwrüki siz üchün hazir téximu muhim bolup qaldi.  Men bu geplerni özemning tejribe-sawaqlirigha asasen dewatimen.

(9) Her qandaq ishni qilghanda, uni eng yuqiri derijide yaxshi qilishqa tirishing.  Sanduqning téshigha chiqip oylang.  Muhim ishlarni tépip chiqing, hemde ularni muwapiq orunlashturung.  Bir xil saghlam turmush tengpungluqini saqlang.  Eng yuqiri pellige chiqishni özingizning nishani qiling. Bashqilar bilen ünümlük we ijabiy munasiwet orniting. Özingizdin chongraq bolghan bir dawa üchün xizmet qiling.  Özingizni we siz paydilinidighan exlaqiy ölchemlerni toluq chüshiniwéling.

(10) Bu dunyada héch kim sizni apingiz bilen mendek söymeydu. Bizning sizge bolghan köyünishimiz bir xil shertsiz köyünishtur. Buni menggü este ching saqlang, hemde uningdin obdan paydilining.  Siz yardem soraydighan’gha apingiz bilen men  ikkimizdin yaxshiraq adem tépilmaydu. 

(11) Biz eng zor tirishchanliqlarni körsitip, sizni hayatingizdiki mushundaq bir peyt üchün teyyar qilduq.  Emdi nöwet sizge keldi.  Buningdin kéyin uchraydighan pursetlerdin eng zor derijide toluq paydilining.  Shundaq qilsingiz, siz bu dunyada muqerrer halda bir közge körün’gen adem bolup yashiyalaysiz.

(12) Siz bir küchlük we barghanséri küchiyiwatqan étiqadqa ige kishisiz.  Sizning yenimu tereqqiy qilishingizgha yol qoyidighan daire ichide étiqadingizni buningdin kéyinmu üzüldürmey dawamlashturung.  Apingiz bilen men ikkimizning sizni qaysi derijide söyidighanliqimizni bilisiz.  Allah sizni bizdinmu bekraq söyidu—Buninggha ishining.

(13) Qatting tirishing.  Nishanni chong tikleng.  Yaxshi qararlarni éling.  Hemde turmushtin yaxshi hozorlinip yashang. 

Méning mushu peytlerde siz üchün neqeder xoshal ikenlikimni biling.  Men sizge köyimen.  Sizdin pexirlinimen. Sizdin buningdin kéyinmu menggü pexirlinimen.

Étiqadni saqlang.

Dadingiz. (Sköt Rakérning xéti mushu yerde axirlashti)

2. Burunqi Bir Parche Maqalem: « Chet el yashlirining özlüksiz öginish-izdinish rohi»

Ilawe: Men burun biliwal tor béti bilen ötküzgen bir qétimliq yazma söhbette oqushning qimmiti heqqide bir az toxtalghan idim.  U yerdiki mezmunlar mezkur maqalidiki mezmunlar bilen zich munasiwetlik bolghachqa, men burunqi ashu mezmunlarni bu yerge köchürüp qoydum.  Eslidiki söhbetning toluq mezmunigha qiziqidighan qérindashlar u söhbet xatirisining toluq tékistini töwendiki 5-menbedin tapalaydu. 

Chet el yashlirining özlüksiz öginish-izdinish rohi toghrisida söz échishtin burun, men aldi bilen Amérikining aliy derijilik maarip sistémisi, hemde oqush bilen kelgüsidiki xizmet, kirimning munasiwiti toghrisida qisqiche toxtilip ötey. Men Amérikigha kelgen 16 yildin buyan peqet Kaliforniyedila turghan bolghachqa, yuqiriqi ishlarda Kaliforniyening ehwalini sel yaxshiraq bilimen. Shunga men Kaliforniyeni misalgha élishni layiq kördüm. 

Amérikining nopusi 300 milyon etrapida bolup, uning ichide Kaliforniyening nopus sani uning 10 din bir qismigha, yeni 35 milyon’gha toghra kélidu. Lékin, Kaliforniyening yilliq iqtisadiy kirimi Amérikining dölet yilliq iqtisadiy kirimining 5 tin bir qismini teshkil qilidu. Amérikida 50 shitat bolghini bilen, peqet Kaliforniyela Amérika iqtisadiy kiriming 20 persenttin köpini yaritidu. Yeni, Kaliforniye Amérika boyiche aliy maarip we yuqiri téxnikiliq sanaet qatarliqlarning hemmiside memliket boyiche eng aldida turidu. 

Kaliforniyediki aliy mekteplerni jem’iy 4 türge ayrish mumkin: 

1) Kaliforniye Uniwérsitéti. Bu mektepning jem’iy 10 shöbisi bar bolup, her biride 20 ming etrapida oqughuchi bar. Bu mekteplerge ottura mektepni püttürgen oqughuchilarning ichidiki eng yaxshi oqughan 12.5 pirsent ademni alidu. Bakalawr, magistérliq we doktorluq unwanlirining hemmisini béreleydu. Ular tetqiqat bilen aliy derijilik téxnikiliq xadimlarni yétishtürüshni özining oqutush nishani qilghan mekteplerdindur. 

2) Kaliforniye Shitat Uniwérsitéti. Uning jem’iy 22 shöbisi bar bolup, her birining oqughuchi sani 30 ming etrapida. Eng yaxshi oqughan ottura mektep oqughuchilirining 33 pirsenti bu mekteplerge kireleydu. Bakalawr we magistérliq unwanlirini béreleydu. Ular oqutushni asas qilghan bolup, Kaliforniyening asasliq ottura we yuqiri derijilik téxnikiliq xadimlirini yétishtüridu. 

3) Jem’iyet Institutliri (In'glizche "Community College" dep atilidu). Uning jem’iy 106 shöbisi bar bolup, uningda oquyalighidek iqtidari bar, toluq otturini püttürgenlerning hemmisi bu mekteplerge kireleydu. Oqush mudditi 2 yil bolup, 2 yildin kéyin In'glizchide "Associate in Art" we "Associate in Science" dep atilidighan "Kandidat Bakalawr" unwani bilen oqush püttürsimu bolidu. Yaki bolmisa, Kaliforniye uniwérsitéti yaki Kaliforniye shitat uniwérsitétigha yötkilip, yene 2 yil oqup, bakalawr unwani alsimu bolidu. Her bir mekteptiki oqughuchining sani 15 ming etrapida bolup, oqush puli yuqiriqi qalghan 2 türge qarighanda köp erzan. Shunga iqtisadiy qiyinchiliqi bar nurghun oqughuchi deslepki 2 yilni mushu mekteplerning biride oqup, andin 4 yilliq aliy mektepke yötkilidu. 

4) Xususiy aliy mektepler. Bu iqtisadiy rasxodni shitat yaki dölettin almaydighan mektepler bolup, Kaliforniye xususiy aliy mektepliri birleshmisi qarimiqida 77 aliy mektep bar iken. Bu mekteplerning ichide dunyagha dangliq mekteplerdin Stanford, Caltech we Jenubiy Kaliforniye Uniwérsitéti (In'glizche "University of Southern California" dep atilidu) qatarliqlar bar. 

Men yuqirida tizghan mekteplerning sanini qoshqanda, u jem’iy 215 aliy mektep bolidu. Kaliforniyediki aliy mekteplerning emeliy sani buningdinmu yuqiri bolushi mumkin. 35 milyon nopusi bar bir shitatta 215 aliy mektepning barliqi, kishini heqiqetenmu heyran qalduridu. Dunyada buninggha yéqin kélidighan bashqa bir dölet yaki rayon bolmasliqi mümkin. Bu pakit hazir néme üchün Kaliforniyening dunyadiki barliq döletler we rayonlar ichidiki iqtisadiy kirimi 5-orunda turidighan bir rayon bolalighanliqini melum derijide chüshendürüp béreleydu. 

Amérikida oqughan bilen oqimighanlarning maashi intayin chong perqlinidu. Kaliforniye Amérika boyiche kirim we turmush sewiyisi eng yuqiri bolghan shitat bolup, bu shitattiki kishilerning maashimu yuqiri, nersilerning, bolupmu öyning bahasimu hemmidin yuqiri. Mesilen, yéqinqi bir doklatqa asaslan’ghanda, Los Angeles nahiyisidiki öyning otturiche bahasi 450 ming dollar etrapida iken. Bu dégenlik yéqinda Los Angeles nahiyiside sétilghan öylerning yérimining bahasi 450 ming dollardin töwen, qalghan yérimining bahasi 450 ming dollardin yuqiri dégenliktin iberet. Ijarige bérilidighan 2 xaniliq yataqning bir ayliq ijarisimu 1000-1800 dollar dairiside. Éléktir, yumshaq détal, méxanika, ximiye, we biologiye qatarliq sahediki aliy mektepte oqumighan téxniklar we aliy mektepte oqughan injinérlarning yéngi xizmetke kirgen waqtidiki otturiche saetlik maashini texminen mundaq dep éytish mumkin (Bu bir omumlashturup otturigha qoyghan mölcher bolup, ayrim shexslerning maashi buningdin köp perqlik bolushi pütünley mumkin): Aliy mektep püttürmigen téxniklar: 10 dollar; Bakalawrliq alghanlar: 20 dollar; Magistérliq alghanlar: 25 dollar; doktorluq alghanlar: 35 dollar we uningdin yuqiri. 

Men hazir silerge bir addiy hésab ishlep bérey. Bu hésab men töwende bayan qilmaqchi bolghan bir qisim nersilerni chüshinish üchün intayin paydiliq. 

Saitige 10 dollar alidighan, aliy mektepte oqumighan bir yash 10 yilda qanchilik pul tapidu? Her bir yilning ichide 52 hepte bar bolup, Amérikida bir heptide 5 kün, bir kün 8 saet ishleydighan bolghachqa, bir adem bir heptide 40 saet ishleydu. Shunga, 10 yilliq kirim = 10 dollar x 10 (yil) x 52 (hepte) x 40 (saet) = 208 ming dollar. 

Saitige 20 dollar alidighan, bakalawr unwani bar bir yash 10 yilda qanchilik pul tapidu? On yilliq kirim = yuqiriqi pulning ikki hessisi = 416 ming dollar. Lékin, bu yash bakalawr unwani élish üchün 4 yil ishliyelmeydu hemde bir yilliq kirimi 4 yilliq oqushi üchün kétidu dések, bu yashning deslepki 10 yilliq kirimimu 208 ming dollar bolidu. 

Normal oqughan bir yash, 22 yéshida bakalawr unwani élip bolidu. Buninggha yuqiriqi 5 yilni qoshsaq, yuqiriqi 10 yildin kéyin bu yashning yéshi 27 yash bolidu. Bu chaghda, bakalawr unwani bar yashning saetlik maashi 30 dollargha, aliy mektepte oqumighan yashning maashi 15 dollargha ösken bolushi mumkin (Amérikida bu pütünley mumkin. Kaliforniyening Silikon Jilghisida doktorluq unwani bar injinérlar ichide saetlik maashi 50-60 dollardin ashidighanlar kürming). Eger bu ikki yash 60 yashqiche ishlise (Amérikida 65 yashqiche ishleydighanlar intayin köp), bu yéngi maash bilen yene 33 yil ishliyeleydu. Ular bu 33 yilda qanchilik pul tapidu? Bakalawr unwani bar kishi 2 milyon 59 ming dollar, aliy mektepte oqumighan kishi 1 milyon 30 ming dollar tapidu.　Bulardin bashqa, oqumighan ademning yéngi nersilerni öginish, kesp jehette toxtimay ilgirilesh iqtidarimu töwenrek bolidighan bolghachqa, maashi ösüp melum bir sewiyege yetkendin kéyin toxtishimümkin. Oqughanlar üchün bolsa, kespte we iqtisadiy kirimde ömür boyi toxtimay ilgirilesh pursiti bolidu. 

　Oqughan bilen oqumighanning perqi yalghuz iqtisadiy kirimdila emes. Oqughanlarning qilidighini kesp we téxnika jehette bir az yuqiri derijilik xizmet bolghachqa, ularning jem'iyettiki orni, érishidighan hörmitimu yuqiri bolidu. 

Men bu hésabni néme üchün ishlidim? Chünki, bu Amérikidiki köp sanliq aq tenlikler ishleydighan hésab. U Yehudiylar, Yaponluqlar, Gérmanlar we Yawropadiki tereqqiy tapqan döletlerdiki nurghun kishiler öyide choqum ishlep köridighan hésab. Her qandaq bir tereqqiy tapqan eldin kélip chiqqan kishi bilen paranglashsingiz, siz shuni chongqur hés qilisizki, ular meyli bir igilik pilani toghrisida sözlisun, meyli turmushtiki birer addi ishlar toghrisida sözlisun, ularning sözliride sanliq melumatlar intayin köp. Ular hemme ishlarni hésablap turup qilidu. Tebi'iy pen, injinérliq we iqtisadla emes, ijtima'iy pen we siyasettimu shundaq. Bolupmu, men bir qeder chongqurraq ariliship baqqan Yaponluqlar we Yehudiylar ene shundaq. Bu tereqqiy tapqan ellerdiki "Ilmiy usul bilen ish qilish" dégen uqumni, "Hésablap turup ish qilish" dep addilashturup chüshensingiz, hergiz xatalashmaysiz. Yehudiy ata-anilar yuqiriqi hésabni bek yaxshi bilgechke, özliri qanchilik japa chékishidin, xarlinishishidin qet'iynezer, pütün küchi bilen balilirini oqutidu. Mektepning eng yaxshisida oqutidu. Eng qiyin kesplerde oqutidu. Shunglashqa, Amérikida kirimi eng yuquri bolghan doxturluq (meditsina) kespi, adwokatliq kespi, iqtisad kespi, altun-buyum, sen'et we kino ishlesh qatarliq kesplerde Yehudiylarning nisbiti ularning nopus sani bilen sélishturghanda intayin yuqiri. 

Amérikidiki köp sanliq yashlarning özlüksiz öginish-izdinish rohining kélip chiqishidiki eng muhim heriketlendürgüchi küch néme? Bu soalning jawabini yuqiriqi sanliq melumatlardin körüwélish tes emes. Yeni, omumlashturup éytqanda, yuqiriraq iqtisadiy kirim we shu arqiliq emelge ashidighan yaxshiraq turmushtin ibaret. Amérikidiki yashlarning köpinchisi kelgüside bashqilardin yaxshiraq yashash üchün oquydighanliqi hemde köpinchisi oqush pulini öz yanchuqidin töleydighanlighi üchün, ularni héchkim mejburlimisu, nahayiti tiriship oquydu. 

Amérikining maarip sistémisi 4 nomurluq sistéma bolup, ders netijiliri mundaq bérilidu: A=4, B=3, C=2, D=1, we F=0. Shunga hemme derslerde toluq nomur alghanlarning otturiche nomuri 4.0 bolup, bu otturiche nomur In'glizchide "Grade Point Average" yaki qisqartilip "GPA" dep atilidu (Ottura mektep oqughuchiliri arisidiki oqushta alahide yaxshi oqughuchilargha bir xil alahide katégoriye boyiche 4.0 din yuqiri nomurmu bérilidu). Men Kaliforniye shitat uniwérsitétining "Northridge" bilen "Sacramento" dégen shöbiside, Kaliforniye uniwérsitétining "Davis" dégen shöbiside oqutquchiliq qilip baqtim. Normal dersnimu we tejribe derslirinimu ötüp baqtim. Tejribe dersliride, derske kelmigen oqughuchining tejribe doklati yézip tapshurushigha yol qoymidim. Derske kélip, tejribe ishlep, uningdin doklat tapshurghanlarning doklatini tekshürüp nomur berdim. Dersxanida ötülidighan normal derske kelsek, méning kim derske keldi, kim kelmidi, uning bilen hergiz karim bolmidi. Emeliyette u ishlar bilen kari bolushning hergizmu hajiti yoq. Siniptiki oqughuchilarning köpinchisi heqiqiy bilim élish, heqiqiy iqtidar yétildürüsh üchün oquydighan bolghachqa, ular hemme waqitta köprek nerse öginiwélishqa tirishidu. Derske xuddi oqutquchida qerzi bardek kiridu: Men mektepke pul tölidim, shunga sen dersni yaxshi ötüshüng kérek. Ders sözlewatqanda kichikkine xataliq bolup qalsimu, ular derhal biliwélip, qolini kötürüp soal soraydu. Siz shu neq meydanda jawap bérisiz. Eger shu chaghning özidila jawab bérelmisingiz, oqughuchilargha dep qoyup, kéyinki derste jawab bérisiz. Mektep sizge bir dersni ötüshni tapshurghanda, sizge oqughuchilar mushu dersni oqup bolghandin kéyin némilerni bilishi kérek, shuni belgilep béridu. Qaysi kitabni ötisiz, qandaq tertip boyiche ötisiz, qanchilik tapshuruq bérisiz, qanche qétim imtihan alisiz, hemde eng axirqi ders netijisini qandaq bérisiz, bu pütünley özingizning hoquqi. Adette, bakalawr oqughuchilirigha ders netijisi mundaq bérilidu: Tapshuruq 30 pirsent, yérim mewsumluq imtihan 30 pirsent, mewsumluq imtihan 40 pirsent. Sinipning eng aldidiki 10-15 pirsent oqughuchigha "A", uningdin kéyinki 30 pirsent oqughuchigha "B", uningdin kéyin 30 pirsent oqughuchigha "C", qalghanlargha "D" bilen "F" bérilidu. Hergiz birer imtihanning netijisi shu boyiche oqughuchining ders netijisi bolup hésablanmaydu. Omumlashturup éytqanda, Amérikiliq oqughuchilar heqiqiy bilim igileshni 1-orun’gha, imtihanda yuqiri nomur élishni 2-orun’gha qoyidu. Men hazirghiche uchratqan Asiyaliqlar bolsa, buning qarmu-qarshisini qilidu. 

Mektep püttürüp bolup, xizmet tépishta, otturiche mektep netijisi 2.5 nomurdin yuqiri bolsa boliwéridu. Yéngi bir shirketke xizmetke kirgende, bakalawr unwani barlarning mektep netijisi tekshürülidu. Aliy mektepni 4.0 otturiche nomur bilen püttürgenlerge bezi shirketler "bir az chatiqi bar oxshaydu" dep qaraydiken. Magistérliq we doktorluq unwani barlarning netijisige anche qarap ketmeydu. Lékin, magistérliq we doktorluqta oqush üchün, bakalawr netijisi kem dégende 3.0, eng yaxshisi 3.5 din yuqiri bolushi kerek. 

Izahlap ötüp kétishke tégishlik bir ish shuki, bir kishining birer unwani bolushi, hergiz u kishining choqum birer xizmetke orunlishishi kapaletke ige, dégendin dérek bermeydu. Men yuqirida chüshendürgen her xil derijidiki maashni choqum alalaydu, dégendinmu dérek bermeydu. Bu amillar bir kishining unwani bilen uning heqiqiy bilimi we xizmet iqtidari bilen munasiwetlik. Her bir shirket sizni öz ixtiyarliqi bilen xizmetke alalighaniken, sizni yene öz ixtiyarliqi bilen shirkettin boshitalaydu. 2000-yilining axiri bizning "WaveSplitter" dégen shirketke Fuden uniwérsitétida bakalawr, Amérikining xéli dangliq bolghan xususiy mektep Purdue Uniwérsitétida doktorluq unwani alghan bir Xenzu qizni aldi. Lékin, u qiz ishni zadila yaxshi qilalmidi. Men birersi bilen téxnikiliq mesililer üstide paranglashsam, asta qéshimgha kélip oghriliqche anglaytti. Injinérlar yighinida peqet pikir qatnashturalmaytti. Méning u qizgha ichim aghrip, özüm shirket üchün teyyarlighan barliq téxnikiliq matériyallarni uninggha nusxilap berdim. "Her qandaq waqitta soaling bolsa, mendin tartinmay sora" dep turdum. Lékin, bu qiz xizmetni zadila qoligha alalmighandin kéyin, shirketke kirip 5 ay etrapida bolghanda, uni shirkettin boshatti. 2003-yili men "Nurluq tala xewerlishish" xelq'araliq yighinigha barghanda, bu qizni shu yighin zalining xizmet izdesh ornida uchritip qaldim. U qiz shu chaghqiche bashqa xizmet tapalmay yürüptu. Chingxuada bakalawrliq élip, Amérikidiki yene bir dangliq mektep bolghan Prinséton Uniwérsitétida doktorluq alghan yene bir Xenzu bala bar bolup, uning burun oqughini aktip optikiliq zapchaslar iken. Bizning shirkette qilidighini passip zapchaslar bolup, u bala injinérlar guruppisida zadila ishliyelmigendin kéyin, uni shirketning soda-sétiq bölümi (In'glizche "Sales and Marketing Deparment" deydu) ge yötkep qoydi. Lékin, u yerdimu yaxshi ishliyelmigechke, uzun ötmey unimu ishtin boshitiwetti. Men bu yerde hergiz Xenzu balilarning hemmisi yaxshi ishliyelmeydu, démekchi emesmen. Yuqiriqilar nahayiti dangliq mekteplerde unwan alalighan bolsimu, xizmet iqtidari töwen hemde yéngi shara'itqa téz maslishish qabiliyiti yoqlarning bir qanche misalliridinla ibaret. Amérikida yaxshi ishlep, öz künini yaxshi élip kétiwatqan Xenzular intayin köp. Özliri yuqiri téxnikiliq shirket qurghanlarmu xéli bar. Men buningdin bir qanche yil burun oqughan bir matériyalgha asaslan’ghanda, Kaliforniyening Silikon Jilghisida Junggo, Shanggang we Teywendin kelgen, yuqiri téxnikiliq shirkette ishleydighan Xenzu xadimlardin 50 mingdin köp adem bar iken. 

Amérikidiki shirketler heqiqiy iqtidari yoq, shirketning ishlirigha öz salahiyitige chushluq töhpe qoshalmaydighanlarni ishtin tézla boshitiwetken bilen, shirket üchün muhim kishilerni pütün küchi bilen qoghdaydu. Men buningdin bir qanche yil burun, Silikon Jilghisidiki yene bir shirketke téléfon qilip, uning asasliq téxnika xadimini izdidim. Ular manga Arizona shitatining bir téléfon nomurini bérip, shu yerge téléfon qilishimni éytti. Men "Silerning Arizonadimu birer shöbenglar barmu?" dep sorisam, ular "Yaq, Bizning shirket burun Arizonada bolup, kéyin Kaliforniyege yötkep kelgen. Lékin u kishi Kaliforniyege kelgili unimighachqa, uninggha Arizonada bir ayrim ishxahana échip berduq" dédi. Men 2003-yili Wave Splitterdin chiqip kétidighan'gha az qalghanda, özümning hemme tonushlirigha yéngi ish izdewatqanliqim toghrisida e-xéti yazdim. Méning burunqi Sandia dölet tejribixanisidiki ustazim, hazir Georgia Téxnikiliq Instituti fizika fakultétining mudiri méni öz mektipining tarmiqida emdila qurulghan, peqet bir reisi bilen bir muawin reisidin ibaret ikkila adimi bar, shirket üchün iqtisadiy mebleghni hel qilip bolghan bir shirketni tonushturup qoydi. Bu shirketning ishlep chiqarmaqchi bolghini, her xil dora we yémeklikler shirkiti dora bilen yémeklikte mikrop bar-yoqluqini tekshüridighan bir optikiliq apparat bolup, eslide u méning ustazimning bir qanche paténtigha asaslan’ghan bolup, méni shirketning bash téxniki qilip almaqchi boldi. Men Kaliforniyening yuqiri maashigha könüp qalghan bolghachqa, ularning manga bergen maashini az kördüm. Shuning bilen ular manga maash qoshup bergenidi, méning maashim qalghan 2 kishiningkidin yuqiri bolup ketti (Atlantaning turmush sewiyisi Kaliforniyeningkidin jiq töwen bolup, Kaliforniyede bir öy alghan pulgha u yerde kam dégende oxshash derijilik öydin 2 öy alghili bolidu). Manga shirketning 3 pirsentini bergenidi, unimu az kördüm. Shuning bilen uni 7 pirsentke kötürüp berdi. Eng axirida bizning öyni Georgia shitatining Atlanta shehirige yötkep bérishtin burun, men her 4 hepte Atlantada ishlep, 5-heptisi öyge qaytip kélip, öyde bir hepte ishleymen, dégen shertni qoydum. Ular buningghimu maqul boldi. Lékin, del shu chaghda, biz turuwatqan sheherning qéshidiki sheherge jaylashqan bir biologiye téxnikisi shirkitidin manga xizmet chiqip qaldi. Shuning bilen men Atlantadiki shirketke barmidim. Bundaq désem, beziler üchün men ajayip yüzsizdek toyulushum mumkin. Bu Amérikida intayin normal ish. Men bir shirket üchün ashundaq qilalaymen. Bir shirket men üchünmu ashundaq qilalaydu. 2001-yili ayalimning yumshaq détallar shirkiti azraq adem qobul qildi. Yéngi qobul qilin’ghanlarning ichidiki beziliri bu yéngi xizmetni bashlashtin burun, Yawropagha bérip, bir-ikki ay tamasha qilmaqchi bolup kétiptu. Del shu chaghda shirketning iqtisadiy ehwalida chong özgirish bolup, héliqi ishqa élip bolghan, emma téxi xizmet bashlimighanlardin bir qanchisini shirketke almasliqni qarar qiliptu. Shuning bilen shirket Yawropada tamasha qiliwatqanlargha "Sizni ishtin boshattuq. Emdi bizning shirketke kelmisingizmu bolidu" dep xet mangduruptu. Méning Atlantadiki burunqi ustazim bilen bolghan munasiwitim hazirmu intayin yaxshi. Yuqiriqi shirkettiki u ikki adem bilenmu héch qandaq yamanliship qalmidim. Men barmaydighanliqimni éytqanda, ular "Bizge birer adem körsitip berseng" dep iltimas qiliwédi, men Kaliforniye uniwérsitétidiki ustazimning oqush püttürüsh aldidiki bir oqughuchisini körsitip berdim. Kéyin uqsam, ular özlirining shirkitige Jenubiy Kaliforniye Uniwérsitétini yéngi püttürgen bir yashni éliptu. 

Men yuqirida Amérika toghrisida xéli köp sözlidim. Men teswirligen bu ishlarni bizning yurtqa qandaq tedbiqlash mumkin? 

Yurtimizda bu ishlar bilen alaqidar mundaq 3 terep bar. 1) Hökümet emeldarliri. 2) Oqutquchi we ata-anilar. 3) Ottura we aliy mektep oqughuchiliri. Amérikining bu dunyadiki nurghun talant igilirini özige jelp qilip, iqtisadiy jehette bu dunyadiki eng küchlük dölet bolup turalishidiki eng tüp seweblerning biri, Amérikida hemme adem üchün özi xalighan kespte, özining kudriti yétidighan eng yuqiri derijide bilim we iqtidar igileydighan, hemde bu bilim bilen iqtidarni eng yuqiri derijide ishliteleydighan purset bar. Yéqinqi bir qanche yillardin buyan, Shinjangdiki "xizmetni bir tutash teqsim qilish" digen siyaset, "xizmetni özi tépish" dégen yéngi bir siyasetke özgiriptu. Bu jem’iyet tereqqiyatining muqerrer yüzlinishidur. Amérikida eyni waqitta mushundaq bir ötkünchi dewr bolghanmu-yoq, méning bu jehettiki tarixtin hewirim yoq. Lékin, hazir Amérikida "Hemme adem, uning qaysi milletin bolushi, qaysi din’gha ishinishi, er yaki ayal bolushidin qet'iy nezer, xizmet pursiti aldida pütünley barawer" dégen intayin qattiq qanun bar. Xizmet tépishta bir adem azraq kemsitishke uchrap qalsa, u adem shirket üstidin erz qilalaydu. Eger shirketning adem kemsetkenliki rast bolup chiqsa, bu shirket intayin éghir jazagha tartilidu. Adem kemsitidighan ish-heriketler u yaqta tursun, gep-sözni qilishmu qattiq cheklen'gen. Eger Shinjangda "xizmetni özi tépish" tüzümi yolgha qoyulup, "xizmet pursiti we riqabet aldida hemme adem, hemme millet barawer" dégen birer qanun tüzüp chiqirilmisa hemde bu qanun qattiq ijra qilinmisa, xuddi hazirqidek, Shinjangdiki shu ikki toktok aliy mektepni püttürgen Uyghur yashliri xizmet tapalmaydu. Siz iqtidarliq kishilerni yétildürüp, ularning öz iqtidarini eng yuqiri derijide jariy qildurushigha shert-shara'it hazirlap bermisingiz, bu héch bolmighanda bir iqtisadiy ziyan we israpchiliq emesmu? 

Bu "Dunyaning ilghar téxnikiliq sewiyisige yétiwélish", "Maddiy we meniwiy medeniyet berpa qilish" we "Jem’iyet muqimliqini saqlash" dégendek shuarlarning emelge éshishigha zor derijide ziyanliq emesmu? 
Uyghur yashlirini özlükidin tiriship, heqiqiy bilim igilishige ündeshte oqutquchilar we ata-anilarning roli intayin chong bolidu. Buningdin 10 yil burun, Junggoda bügünkidek zor özgirishlerning bolushini köpinche ademler perez qilalmaytti. Buningdin kéyinki 10 yil, 20 yil, 30 yildin kéyin qandaq özgirishler bolidu? Siz oqughuchingizgha yaki perzentliringizge yol körsetkende, nezeringizni ashundaq kelgüside kélidighan bir dewrge séling. Héch bolmighanda, hazirqi weziyetke qarap, sizning rohingiz özingizning oqughuchisi yaki balingizningkidin bekraq chüshüp ketmisun. Özingizning rohi chüshüp ketse, yashlargha hergizmu yol körsitelmeysiz. 

Bir ademning ulughluqi, uning burun bolup ötüp ketken ishlar toghrisida toghra yekün chiqiralighanliqida emes. Bir ademning ulughluqi, uning kelgüside bolidighan ishlarni toghra mölcherliyelishide. 

Tereqqiy tapqan döletler jem’iyitining hemmisi xuddi bir parche göshni talishiwatqan böre-yolwaslarning uwisigha oxshaydu. Junggo jem’iyitimu hazir del ashundaq bir jem’iyet bolushqa qarap yüzliniwatidu. Eger siz hazir waqitni zaya qilmay, özingizde heqiqiy bilim bilen heqiqiy iqtidarni yétildürsingiz, kelgüside purset we riqabet aldida hemme adem barawer bolidighan bir jem’iyet shekillenmey qalghandimu, hech bolmighanda sizge héch qandaq ziyini bolmaydu. Eger purset we riqabet aldida hemme adem, hemme millet barawer bolidighan bir jem’iyet shekillinip qalsa, siz hazir igiligen bilim bilen iqtidar siz üchün bir bibaha göherge aylinidu. Ötüp ketken waqit xuddi bir ademning ölüp ketken tughqinigha oxshaydu. U bir ketkendin kéyin menggü qaytip kelmeydu. "Eger yene bir kün hayat bolghan bolsa, mawuni qilip bergen bolsam", "Eger yene bir ay hayat bolghan bolsa, awuni qilip bergen bolsam", bularning hemmisi mumkin emes. U chaghda siz ming yighlisingizmu, tughqiningiz tirilip bermeydu. Shunga, tughqiningiz hayat waqtida, siz qilip bérishke tégishlik we siz qilip béreleydighan ishlarning hemmini qilip béring. Hazirdin bashlap qilip bergech turung. Ashundaq qilsingiz, tughqiningiz ölüp ketkende héch qandaq yighlimisingizmu boliwéridu--Méningche, siz u chaghda peqetla yighlimisingizmu, tughqiningiz choqum sizdin razi boliwéridu.

3. Eskertish

Melum sewebler tüpeylidin men kéyinki bir qanche heptining Jüme künliri torlargha yéngi maqale yolliyalmaydighan bolup, Allah xalisa yéngi maqale chiqirishni 17-Öktebir küni yaki uningdin sel burunraq eslige keltürimen.  Qérindashlarning xewerdar bolup qélishini soraymen. Rehmet.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Bilimxumar: Mektep hayatidin muwapiq paydilinish toghrisida qisqiche tewsiye

http://bbs.misranim.com/thread-107181-1-1.html

[2] A Dad Sending His Daughter Off to College 736.1

http://whatwillmatter.com/2011/08/a_dad_sending_his_daughter_off/

[3] Bilimxumar: Yehudilarning küchlük bolalishidiki muhim amillar

http://bbs.izdinix.com/thread-55953-1-1.html

[4] Bilimxumar: Adem xaraktérining 6 tüwrüki 

http://bbs.izdinix.com/thread-59773-1-1.html

[5] Biliwal tor bétining Erkin Sidiq bilen ötküzgen yazma söhbitining 1-qismi

http://www.menzil.biz/ ge kirip, «élkitap ambéri»  ni chéking. Andin «maqalilar» gha kirip, «Erkin Sidiq» ni tallang.  Ashu sehipining 2-bétide « Erkin Sidiq bilen söhbet» dégen bir élkitap bar.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair