Yalghanchiliqqa Ait 12 Heqiqet

Erkin Sidiq

2014-yili 12-ayning 26-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-61490-1-1.html

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/PDF/20141226_yalghanchiliq.pdf

Amérikida Maykul Joséfson (Michael Josephson) isimlik bir exlaq mutexessisi bar. Uning «Joséfson Exlaq Instituti» dep atilidighan bir shirkiti bar bolup, u qilghan muhim ishlarning biri «Exlaq muhim» (Character Counts) dégen projékttin ibaret. U nurghun chong sorunlarda alahide teklip qilin’ghan mutexessis süpitide nutuq sözligen, hemde hökümet, shirket-karxana, ma’arip, tenterbiye, saqchi idariliri, axbarat orunliri, qanun, we herbiy orunlarning emeldarliri bolup jem’iy 100000 din artuq kishige meslihetchilik xizmiti qilip bergen. U Los An’zhélis rayonining «KNX-1070» dégen radi’osida «Exlaq muhim» dégen témida obzor sözligili 15 yildek bolghan bolup, menmu uning xéli köp obzorlirini anglighan, hemde uni shu arqiliq tonughan. U hazirghiche exlaq mesilirige a’it kitablardinmu xéli köp kitab chiqarghan bolup, töwendiki 2-resimde men uning 8 parche kitabining resimini körsitip qoydum. Méning undaq qilishtiki meqsitim, oqurmenlerge «Amérikida exlaq heqqide mundaq kitablarmu bar iken», dégenni bildürüp qoyushtur. Elwette bu peqet birla aptorning kitabliri bolup, buningdin exlaqni téma qilghan In’glizche kitablarning neqeder köplükini tesewwur qilish qiyin emes.

1-resim: Maykul Joséfsonning resimi

2-resim: Maykul Joséfson chiqarghan 8 parche kitabning resimi. Men bu kitablarni www.amazon.com dégen tor bettin taptim.

Yuqiridiki kitablarning mawzusining Uyghurchisi töwendikilerge yéqin kélidu:

(1) Ammiwi xizmet exlaqining besh prinsipi

(2) Salametlikte yaxshiraq bolush üchün aldi bilen késel bolushning hajiti yoq

(3) Exlaqiy qarar élish heqqide

(4) Yaxshi künler téxi aldingizda

(5) Ata-anilarning on nechche yashliq balisida yaxshi exlaq yétildürüshi

(6) Yaxshi exlaqning küchi

(7) Her xil türlerge pul ajritish we her xil türlerge pul élishtiki exlaq: Saxawetni yaxshilash

(8) Amérika mektepliridiki exlaqiy qimmet, exlaqiy pozitsiye we exlaqiy ipadiler

Men Maykul teyyarlighan yéngi nersiler manga élxet arqiliq aptomatik halda kélidighan qilip tizimlitip qoyghan idim, bir qanche künning aldida uningdin «Yalghanchiliqqa a’it 12 heqiqet» dégen bir tam gézitining tékisti keldi [1]. Men uni nahayiti yaxshi kördüm. Shuning bilen uning mezmunini Uyghur yashlargha tonushturup qoyush meqsitide mezkur yazmini teyyarlidim.

1. Yalghanchiliqqa A’it 12 Heqiqet

Maykul teyyarlighan «Yalghanchiliqqa a’it 12 heqiqet» dégen tam géziti töwendiki 3-resimde körsitildi. Men uni Uyghurchigha töwendikidek terjime qildim:

(1) Rastchilliq her qétim payda élip kelmesliki mumkin, emma yalghanchiliq her qétim ziyan élip kélidu.

(2) Bir ademge bolghan ishench tashlarni bir-birining üstige qoyup qopurulghan munar bolup, yalghanchiliq ashu tashlarni eng astidin bashlap sughurup élip kétidu.

(3) Mexpiylik sizni qoghdap qalalmaydu; pash bolup qalghan yalghanchiliq bolsa bir teyyar bolghan minagha oxshaydu.

(4) Yalghanchiliq özini qoghdash üchün yéngi yalghanchiliqlardin teshkil tapqan qoghdighuchilarni tughidu.

(5) Yalghanchiliq ashu yalghanchiliqni qilghan adem bilen ashu yalghanchiliqning obyékti bolghan ademge öz-ara qet’iy oxshashmaydighan shekilde körünidu.

(6) Bir yalghanchiliqqa seweb tépip bérish, uni aqlash, yaki uni kichiklitish üchün élip bérilghan ishlar peqet kishilerning ashu yalghanchigha bolghan ishenmeslikni téximu kücheytidu.

(7) Eger birsi bizge yalghan sözlise, biz «Bu adem burun manga yene qandaq yalghanchiliqlarni qilghan bolghiytti?» dep oylaymiz.

(8) Birla yalghanchiliq sizni bir «yalghanchi» qilip qoyidu, yaki sizni ashu yalghanchiliq qilghan kishige ishenmes qilip qoyidu.

(9) Yalghanchiliq qilip qoyup uning üchün epu sorisingiz, uning azraq paydisi bolidu, emma u epu sorash yarini saqaytalmaydu.

10. Yérim rastchilliq yaki süküt qilip turush bilen yalghanchiliqlarni niqabliyalmaysiz; yalghanchiliq dégen yenila bir yalghanchiliq.

11. Yalghanchiliq yalghuz saxtipezlikla emes; u yene hörmetsizlik.

12. Siz bashqa bir yalghanchigha yalghanchiliq qilsingiz, siz yenila bir yalghanchi bolup turuwérisiz.

3-resim: Maykul teyyarlighan «Yalghanchiliqqa a’it 12 heqiqet» dégen tam géziti.

2. Ishenchning Muhimliqi

Méning bilishimche Uyghurchida öz-özige bolghan ishench, özining ghayisige bolghan ishenchi, we özining iradisige bolghan ishechisi bilen özining bir dostigha bolghan ishenchi we u dostining özige bolghan ishenchi qatarliqlarning hemmisige «ishench» dégen birla söz ishlitilidu. Lékin, In’glizchida undaq emes. In’glizchida bir ademning aldinqi 3 nersige bolghan ishenchi «confidence» dep atilidu. Axirqi ikki nersige bolghan ishench bolsa «trust» dep atilidu. Yeni, «trust» dégen söz «ishinishke bolidighanliqi» ni ipadileydighan bolup, u asasen ademlerge ishlitilidu. Mezkur téma kishilerning rastchilliqi bilen yalghanchiliqi heqqide bolup, yuqiridiki ikkinchi kichik temidiki «ishench» dégen söz «öz-özige bolghan ishench» tiki söz bolmastin, belki «ishinishke bolidighanliqi» ni ipadileydighan «ishench» tur. In’glizchida bir ademning rastchilliqi, uning gépide turidighanliqi, we uninggha ishinishke bolidighanliqi toghrisidiki süpetlirini birleshtürüp ipadileydighan yene bir söz bar. U bolsimu «credibility» dégen söz bolup, men dawamliq bu sözge mas kélidighan Uyghurche sözni tépishta qiynilimen. Hazirmu shundaq boluwatimen. Yeni In’glizchida «trust, credibility» dégen sözni birla waqitta birla kishige ishletse boluwéridu. Uni Uyghurchida néme deymiz? Bu yerde «trust» dégen söz «ishinishke bolidighanliqi» ni körsitidu, «credibility» bolsa «bu ademning uzun muddetlik waqit ichide ispatlap bolghan ishinishke bolidighanliqi, gépide turidighanliqi, we rastchilliqi heqqidiki nami» dégenlerge wekillik qilidu. Töwende men «credibility» dégen sözni Uyghurche «rastchilliq nami» dep alimen.

Maykul yuqiridiki «Yalghanchiliqqa a’it 12 heqiqet» ni yézip chiqish bilen bille, 2014-yili 3-Dékabir küni kishiler otturisidiki ishenchning muhimliqi heqqide bir parche qisqa yazma élan qildi. Men töwende ashu yazmining mezmunini tonushturimen.

Rastchilliq her qétim payda élip kelmesliki mumkin, emma yalghanchiliq her qétim ziyan élip kélidu.

Inawet, ishinishke bolidighanliqi we rastchilliq nami bir teshkilat yoqitip qoysa qet’iy bolmaydighan intayin muhim bayliq bolup, ulardin ayrilip qélishning eng ishenchlik usuli yalghanchiliq qilishtin ibaret.

Ilawe: Bu yerde In’glizche «organization» dégen söz ishlitilgen bolup, uning Uyghurchidiki uttur menisi «teshkilat» tin ibaret. Emma In’glizchida idare, mektep, shirket, karxana, her xil teshkilatlar we hökümet orunliri qatarliq nersilerning hemmisining ortaq nami üchün «teshkilat» dégen söz ishlitilidu.

Bashqilarning özige bolghan ishenchini turghuzush xuddi tashlarni bir-birining üstige qoyup, bir munar yasighan’gha oxshaydu. Emma bu munar qanche égiz we qanchilik puxta körünsun, eger siz uning eng astidiki bir dane tashni éliwetsingiz, bu munar choqum orulup chüshidu. Yalghanchiliq keltürüp chiqiridighan aqiwetmu shuninggha oxshash. U kishilerning sizge bolghan ishenchisining asasini yoq qiliwétidu.

Yalghanchiliq qisqa muddet ichide bizni bezi paydiliq shara’it bilen teminleydu, hemde pash bolup qalmighan yalghanchiliq bizge bezi qisqa-muddetlik paydilarnimu élip kéleleydu. Emma yalghanchiliqni menggü mexpiy saqlap qalghili bolmaydu. Pash bolup qalmighan her bir yalghanchiliq, meyli u qanchilik kichik bolsun, kishilerning özingizge bolghan ishenchini weyran qiliwételeydighan bir minagha oxshaydu.

Yalghanchiliq özini qoghdash üchün bashqa yéngi yalghanchiliqlarni wujudqa keltüridu. En’gliyening dunyagha dangliq bash ministiri Winston Chérchil (Winston Churchill, 1874 – 1965) mundaq dégen idi: Her bir yalghanchiliq özini qoghdash üchün yalghanchiliqtin terkib tapqan bir qoghdighuchigha éhtiyajliq bolidu. Yaxshi niyet bilen wujudqa kelgen yalghanchiliqlarni biz «aq yalghanchiliqlar» (white lies) dep ataymiz. Ashundaq aq yalghanchiliqtin birsi pash bolup qalghan haman, bizning inawitimiz tökülidu. Yalghanchiliq qilghan kishining ashu yalghanchiliqqa bolghan qarishi yalghanchiliq qilin’ghan kishining qarishigha zadila oxshimaydu. «Men üchün paydiliq, dep qarighan waqtingizda siz manga yalghanchiliq qiliwéring» deydighan kishilerdin qanchisi bar?

Biz özimizning qobul qilishi asanraq bolsun üchün özimizning yalghanchiliqigha bahane tapsaq, özimizning yalghanchiliqini aqlisaq, yaki özimizning yalghanchiliqini kichikleshtürsek boluwéridu. Emma ashundaq özimizning yalghanchiliqini qoghdaydighan ish-heriketler yarimizni éghirlashturidu, hemde bashqilarning özimizge ishenmeslikini chongqurlashturidu. Siz bir «yalghanchi» dep atilip qélishtin burun yalghanchiliqtin qanchini qilalaysiz? Siz bashqa bir ademge ishenmes bolup qélishtin burun uning qanche qétimliq yalghanchiliqini qobul qilalaysiz? Biz bashqa bir ademning özimizge yalghanchiliq qilghanliqini bayqighan haman, biz uning bilen burun qilishqan paranglarni eslep, «U burun manga yene qandaq yalghan geplerni qilghan bolghiytti?» dep oylaymiz. Siz bashqa bir yalghanchigha yalghanchiliq qilip, özingiz bir «yalghanchi» bolup qélishtin saqlinalamsiz?

Biz sadir qilghan yalghanchiliqimizgha bashqilardin epu sorishimiz, özimizni kechürüwétishni ötünüshimiz, hemde ikkinchi yalghan sözlimeydighanliqimiz toghruluq uninggha wede bérishimiz mumkin. Emma biz bu arqiliq özimizning burunqi yalghanchiliqi keltürüp chiqarghan tartuqni özgertelmeymiz, yaki bolmisa peyda qilghan yarini toluq saqaytalmaymiz.

Biz yérim rastchilliq qilish yaki pütünley yoshurush arqiliq özimizning yalghanchiliqini niqablashqa urunushimiz mumkin. Ashundaq qiliqimizni teswirlesh üchün biz gollash, sheklini özgertish, xata ipadilep qoyush, we yasalmiliq qilish dégendek sözlerni ishlitishimiz mumkin. Emma bizning qandaq sözni ishlitishimiz muhim emes. Uning tüp yiltizidin qarighanda, yalghanchiliq meqsetlik halda semimiyetsizlik qilish, we bir ademni rast emes bir nersige qesten ishendürüshtin ibaret bolidu. Shunglashqa u yalghuz semimiyetsizlikla emes, belki edepsizlik yaki hörmetsizlikmu bolup hésablinidu.

Maykulning qisqa yazmisining mezmuni mushu yerde axirlashti.

3. Rastchilliq we Yalghanchiliq Heqqidiki Diniy Qarashlar

Yasir Qazi özining «Muhemmed Peyghembirimizning Terjimihali» (Seerah of Prophet Muhammad) dégen aliy mektep léksiyisining 86- we 87-qisimlirida «Tebuk Urushi» (Battle of Tabouk) ni sözlidi. Bu urush 630-yili Öktebir éyida Muhemmed Eleyhissalamning yétekchilikide Erebistanning gherbiy-shimaliy qismigha jaylashqan «Tebuk» dégen jayda Wizantiye (Byzantine) armiyisige qarshi élip bérilghan bolup, uninggha 30000 Musulmanlar qatnishidu [3]. Yasir Qazining déyishiche Qur’andiki süre Tewbe (9-süre) asasen ashu urush üchün wehiy qilin’ghan iken. Ashu ikki léksiyidin kéyin, yeni 88-léksiyide, Yasir Qazi Kab Malik (Ka'b b. Malik) hedisini sözlep, uningdin köpligen hékmetler (benefit) ni xulasileydu [4]. Men töwendiki qisqa mezmunni Yasir Qazining ashu 88-léksiyisidiki sözlirige asasen teyyarlidim.

Kab Malik hékayisidiki eng muhim mezmun rastchilliqning muhimliqidin ibaret bolup, bu nuqtini toluq chüshendürüsh kem dégende bir xutbe léksiyisini telep qilidu. Hedis Buxarida xatirilinishiche, Muhemmed peyghembirimiz sahabilerge mundaq dégen: Men silerni hemme waqitta rast gep qilishqa buyruymen. Chünki, heqiqetni sözlesh teqwadarliqqa wekillik qilidighan süpet (diety) bolup, bu süpet ademni jennetke bashlaydu. Hemde bir adem izchil türde heqiqetni sözleshni dawamlashtursa, we angliq halda heqiqetni sözlise, Allah eng axirida uni «Siddiq» dep tizimlaydu (And a man continues to speak the truth, consciously speaks the truth, until the Allah writes him as a Siddiq). «Siddiq» déginimiz rastchillar érisheleydighan eng üstün salahiyettur. Men silerni yalghan gep qilmasliqqa agahlandurimen. Chünki, yalghanchiliq rezillik (fujur) gha élip baridu. Andin rezillik ademni jehennemge bashlaydu. Démek, peyghembirimiz rastchilliqni biwasite jennetke baghlaydu, hemde yalghanchiliqni biwasite dozaxqa baghlaydu.

Ilawe: Méning chüshinishimche In’glizche we Erebchide «Siddiq» dep yézilidighan söz bilen Uyghurche «Sidiq» dep yézilidighan söz oxshash bir söz iken. Men taki yéqin’ghiche Uyghur isimlirigha ishlitilidighan «Sidiq» dégen sözning menisini bilmeyttim. Yasir Qazi léksiyilirini anglighandin kéyin uning menisini bildim. U Islamda bir qisim kishilerge bérilgen bir shereplik nam bolup, uning menisi «rastchil» iken. Bu nam ayallargha ishlitilgende «Siddiqah» dep yézilidiken. Bu isimni Muhemmed Eleyhissalammu bezi kishilerge shereplik nam süpitide bergen iken [5]. Ashu kishilerning biri tunji qétim xelipe bolghan hezriti Ebu Bekridur. Bu sözni Uyghurlardin bashqa milletlermu kishilerning ismi üchün ishlitemdu-yoq, men uni yaxshi bilmeydikenmen. Torlarni izdepmu bu heqte birer yaxshi uchur tapalmidim. Emma Uyghurlar isim qilip ishlitidighan ishlarning köp ikenlikini hemmimiz bilimiz. Mesilen, méning dadamning ismi Sidiq Memet bolup, méning Aqsu 1-otturidiki sinip mudirimning ismi Memet Sidiq (bu mu’ellim hazirmu hayat; Allah uning ömrini uzun qilghay).

Muhemmed Eleyhissalam rastchilliq jehettimu pütün insanlarning eng yaxshi ülgisi bolup, u chaq-chaq qilghandimu rast gep qilghan. Mesilen, hedistiki bir riwayette déyilishiche, bir momay Muhemmed Eleyhissalamning qéshigha kélip, «Allahtin méni jennetke kirgüzüp qoyushni tilep, manga bir du’a qilip qoyghan bolsingiz», deydu. Muhemmed Eleyhissalam bolsa «Chong ana, qéri momaylarning jennetke kirmeydighanliqini bilmemsiz?» dep uninggha chaq-chaq qilidu. Shuning bilen u momay «way Xuda, qandaq qilarmen» dep yighlashqa bashlaydu. Shuning bilen Muhemmed Eleyhissalam uninggha «Allah aldi bilen sizni bir yash qizgha aylandurup, andin jennetke kirgüzidu», deydu. Muhemmed Eleyhissalam öz ömride birer qétimmu yalghan gep qilip baqqan emes.

Hemme yerde rastchil bolush asan ish emes. Éqimgha egeshmey, rast gep qilish asan ish emes. Bu hedis bizge ashundaq qiyin peytlerde qandaq qilishni ögitidu.

Biz Kab Malikning hékayisidin bileleydighan yene bir hékmet shuki, eger bir adem sizge yalghan sözlep, andin sizge «men yalghan gep qilmidim» dése, siz uning sözini shu boyiche qobul qilip, uning könglige yoshurun’ghan nersilerni bir terep qilishni Allahqa qoyup bérisiz. Bolupmu eger birsi Allahning namini éghizigha élip turup «men undaq qilmidim» deydiken, siz u qilghan heqiqiy ish bilen uning ichige yoshurun’ghan nersilerni qandaq bir terep qilishni Allahqa qoyup bérisiz.

Eger bir adem yalghanchiliqta özi üchün bir yaman namni turghuzghan bolup, sizning könglingizde u kishige nisbeten bir qisim chüshenche shekillen’gen bolsa, siz peqet öz chüshenchingizni söz bilen ipadilep bashqilargha dep yürmisingizla, bu Islamgha xilapliq qilghanliq bolmaydu.

4. Chet Elde Netije Yaratqan Uyghurlar—Ekber Shérip, Mirshad Abduréhim

Men aldinqi 2 parche maqalemde jem’iy 5 neper qérindishimizni qisqiche tonushturdum. Méning undaq qilishtiki meqsitim, wetendikilerge xelq'ara sehnilerde muhim rol éliwatqan qérindashlarni qisqiche we eynen tonushturup, shu arqiliq wetendiki yash-ösmürlerni könglige chong-chong nishanlarni turghuzup, yaxshi oqushqa righbetlendürüsh, hemde bashqilar qilalighan ishni Uyghurlarningmu qilalaydighanliqigha emeliy misal keltürüp bérish. Men tonushturidighan qérindashlirimiz töwendiki 3 shertning kem dégende birini qana’etlendürgenler: (1) Chet elde oqup, bir yuqiri unwan’gha érishken. (2) Chet elde ishlep, bir muhim kespiy xizmet ornigha érishken. (3) Chet elde alahide netije qazan’ghan. Men bu qétim inimiz Ekber Shérip bilen Mirshad Abduréhimni qisqiche tonushturimen. Bu ikki ukilar hazir aililer boyiche biz turuwatqan Los Anzhélis rayonida yashaydu. Méning mölcherlishimche, chet ellerde yuqiridiki 3 shertning kem dégende birige chüshidighan qérindashlardin birer mingdin artuq adem bar. Eger siz yuqiridiki shertlerning kem dégende birsige chüshidighan qérindashlarni bilsingiz, manga shularning alaqilishish uchurini mangdurup bergen bolsingiz. Eger ularning qisqiche terjimihalini yézip mangdurup bersingiz, yaki uni özingiz biwasite torlargha chiqarsingiz téximu yaxshi. Uyghur diyaridiki qérindashlar mendin yuqiriqidek qérindashlarni imkanqeder tepsiliyrek tonushturushumni telep qiliwatidu. Shunglashqa bundaq terjimihal qanche tepsiliy bolsa shunche yaxshi. Men sizning yardimingiz we qollishingiz üchün sizge aldin’ala rehmet éytimen.

Men emdi yuqirida tilgha élin’ghan ikki inimizni tonushturushni bashlaymen.

(6) Ekber Shérip

4-resim: Ekber Shérip 2013-yilidin bashlap Loma Linda Uniwérsitéti Méditsina Institutining proféssori (Associate Professor) bolup ishligen bolup, bu resim ashu aliy mektepning 2014-yili 5-aydiki oqush püttürüsh murasimida tartilghan bir körünüsh.

Ekber Shérip hemmimizge tonushluq bolghan yazghuchi Islamjan Shérip Beshkéremi akimizning oghli. U baliliq hayatini Qeshqerde ötküzgen. U Qeshqer Uyghur toluq ottura mektipini 1988-yili püttürgendin kiyin, Shi’en Tébbiy Uniwérsitétigha qobul qilinghan. U Lanzhu shehiridiki Gherbiy Shimal Pédagogika institutining til we teyyarliq bölümide ikki yil oqughandin kéyin, 1990-yili Shi’en Tébbiy Uniwérsitétining Dawalash bölümige oqushqa kirgen, we 1995-yili Klinikiliq Méditsina kespidin baklavurluq unwanini alghan. Shu yili yurtigha qaytip, Ürümchide tashqi we ichki késellikler doxturi bolup ishligen. Shu jeryanda Amérikigha chiqip oqush teyyarliqini qilghan. 1999-yili Amérikigha kelgen, we oqushqa teyyarliq qilghan. U 2001-yili Los Anzhélistiki Kaliforniye Uniwérsitétning (UCLA) yuqumluq késellikler kespige magistir aspirant bolup qobul qilinghan. Oqush jeryanida u yétekchi proféssorning tetqiqat yardemchisi bolup ishligen. Netijisi yaxshi bolghanliqtin mektepning oqush mukapatigha we oqush xirajitini kötürüwétish pursitige na’il bolghan. 2003-yili oqush püttürüp, «Amérikadiki Néyssériye ménin’git késili ehwalidin doklat» namliq dissértatsiyisi bilen magistirliq unwani alghan. Uning mezkur ilmiy maqalisi tébbiy dawalash saheside dunyada aldinqi qatardin orun alghan «Balilardiki yuqumluq késellikler» zhurnilida élan qilinghan. U 2003-yil etiyazda Los Anzhélis nahiyilik tébbiy idarisining tarmiqidiki ötkür yuqumluq késelliklirini kontrol qilish bölümige yuqumluq kiselliklikler mutexessisi bolup qobul qilinghan (Amérikida memuriy rayonlar shtat, nahiye we sheher dep ayrilidighan bolup, Uyghur diyaridikidek «wilayet» mewjut emes. Yeni bir shtatta köpligen nahiyiler bar bolup, her bir nahiyide nechche on sheherler bar. Los Anzhélis nahiyisi nopusining köplükide peqet Nyu Yorktinla kéyin turidighan bolup, uning 15 milyon nopusi bar. Bu Kaliforniyening 35 milyon nopusining nahayiti yuqiri salmiqini igileydu). Shu yili, u Kaliforniye Uniwérsitéti (UCLA) yuqumluq késellikler kespining doktorluq oqushigha qobul qilinghan, we bir tereptin ishlep, yene bir tereptin ders élishqa bashlighan. 2004-yili qishta u Boston’gha yighin’gha bérish jeryanida dosti Qeyser Mijitning xanimi Rizwan’gülning dohturluqta muqim dohturluqqa (medical residency) ge ötkenlikidin tesirlen’gen, we burunqi qararini özgertip, özining esli kespi dohturluqqa qaytishqa irade baghlighan. U Los Anzhélisning tébbiy idariside ishlesh jeryanida sheherde yüz bergen sars, yuqumluq qush zukimi qatarliq késellerni tosush we bir terep qilish pa’aliyetlirige aktip qatnashqan. Ekber bu jeryanda bir yürüsh ilmiy maqalilerni élan qilghan, we xelq’araliq ilmiy tetqiqat yéghinlirida bir qanche qétim ilmiy doklat bergen. U yene bir tereptin ishlep, yene bir tereptin Amérikining doxturluq imtihanlirigha jiddiy teyyarliq qilghan. Bosh waqitlirida Jenubiy Kaliforniye Uniwérsitéti (USC) doxturxanisida praktika qilghan. U Amérikaning memliketlik töt chong doxturluq imtahanisidin muweppeqiyetlik ötkendin kéyin, 2009-yili Amérikaning nuqtiliq méditsina uniwérsitétliridin biri bolghan Loma Linda Uniwérsitétigha muqim doxtur (resident physician) bolup qobul qilinip, doktor-ashti terbiyisi (Postdoctorial-training) ni bashlighan. 2012-yili 3 yilliq doktor-ashti terbiyisini tügitip, toluq hoquqluq doxturluq salahiyitige érishken. Shu yili Amérikining eng chong kespi késellikler méditsina guruhi «US Health Works» ning tarmaq doxturxanisida mudir wrach yaki tébbiy diréktor (medical director) bolup ishligen, we shu tarmaq doxturxanisini bashqurush wezipisini ötigen. Ekber 2013-yildin bashlap Loma Linda Uniwérsitéti Méditsina Instituti (Loma Linda University School of Medicine) ning proféssori (Associate Professor) we kespi késellikler doxturi bolup ishlimekte (Amérikida proféssorlar 3 derijige ayrilidighan bolup, ular In’glizche «Assistant Professor», «Associate Professor» we «Full Professor» yaki «Professor» dep atilidu. «Associate Professor» 2-derijilik proféssor bolup, u peqet «Proféssor» dinla kéyin turidu. Hemde «Associate Professor» bolush üchün 5 yildek waqit dawamlishidighan «sinaq basquchi» ni bashtin ötküzüsh shert bolup, uningdin ötüp, «Associate Professor» bolghanlar «Ömürlük proféssor» bolup hésablinidu. Undaqlarni mektepler ishtin chiqiriwételmeydu). U hem shu mektepning kespiy késelliklerde muqim doxtur yétishtürüsh programmisining diréktori (residency director) wezipisinimu ötewatidu. Ekber kespiy késellikler we saqliq meditsinasidin ibaret ikki méditsina ilmining diplomluq mutexessisi. Uning kespiy hayatidiki köp waqitlar késel körüsh, yash doxturlarni terbiyilesh, ders sözlesh we tetqiqat élip bérish bilen ötidu.

5-resim: Ekber Shérip we uning a’ilisidikiler. 2012-yili küzde tartilghan.

Proféssor, doktor Ekber Shérip Amérikida oqush we ishlesh jeryanida etrapliq izdinish we tetqiqatlar bilen shughullinish arqiliq, «Balilar yuqumluq késellikliri» , «Késelliklerni közitishte tereqqiyatlar» qatarliq zhurnallarda «Amérikida néyssériye menin’git késili keltürüp chiqarghan ölüm heqqide omumi xulase», «Los An’zhélistiki aptomatlashqan késellik alametlirini közitish sistémisi», «2007-yili Öktebirde yüz bergen Los An’zhélistiki chong ot apitining shu yerdiki ahalilerning salametlikige körsetken tesirliri» qatarliq 15 parche ilmi maqalini élan qildi.

Ekber yene «Balilar yuqumluq késellikliri» we «Amérika Epidemiologiye Zhurnili» qatarliq gholluq zhurnallarning «bahalighuchi mutexessisi» (reviewer) bolup ishlewatidu. U hazir Amérika Doxturlar Birleshmisi (AMA) we Kaliforniye Doxturlar Birleshmisi (CMS) qatarliq bir yürüsh tébbiy teshkilatlarning ezasi.

Inimiz Ekber Amérikidiki layaqetlik bolush intayin qiyin bolghan doxturluq salahiyet imtihanliridin ötüp, resmiy kinishkiliq doxtur bolalighan bir qanche Uyghur ukilarning biri bolup, eger u özining hazirqidek bir orun’gha érishish üchün bésip ötken yollirini yazsa, u bir kitab bolushi mumkin. Méning uning bilen tonushup, uning bilen ariliship ötüwatqinimgha 15 yildek waqit bolghan bolup, u yashap baqqan bir qisim japaliq turmushlarni men öz közüm bilen körgen. Men uning polattek irade baghlap, bir ishni bashqa élip chiqish rohigha barikalla oquymen, hemde uning hazirqidek netijilerni qolgha keltürginidin nahayitimu pexirlinimen. Amérikida resmiy doxtur bolghan ukilarning hemmisini yéqinda inimiz Qeyser Mijit «Amérikidiki doxtur Uyghurlar» dégen yazmisida azraq tonushturdi [6].

Gerche hazir chet elde yashisimu, Ekber öz xelqige tébbiy sahede yardem qilishni nahayitimu ümid qilidu.

Ekber Kaliforniyening Rédlend (Redland) shehiride ayali Mihray we töt balisi bilen bille yashaydu. Töwendiki ulinishtin uning kespiy hayatidiki bir qisim muhim netijilirini bileleysiz.

http://lluoccmed.com

http://www.llu.edu/pages/faculty/directory/faculty.html?uid=asharip

http://lomalindahealth.org/doctors/profile/Sharip-Akbar.html

http://www.healthgrades.com/physician/dr-akbar-sharip-ghmx8

(7) Mirshad Abduréhim

6-resim: Mirshad Abduréhim. 2014-yili 18-Mart küni tartilghan.

Mirshad Abduréhim Shahabidin Ürümchide tughulup östi . 1990-yili Shinjang Pédagogika Uniwérsitétining fizika fakultétida baklawurliq unwanigha érishti. Oqush püttürgendin kéyin, Shinjang Pédagogika Uniwérsitétining Fizika fakultétida 10 yil oqutquchi bolup ishlidi. 2000-yili Awstriyening «Innsbruck University» gha oqushqa chiqip, Atom Fizikisi kespide ikki yil bilim ashurdi. 2002-yili Amérikigha kélip orunlashti. Amérikigha kelgendin kéyin deslepte In’gliz tili kespi mektepliride In’gliz tilini ögendi. 2004-yili Amérikining «Overhoff Technology Corporation» dep atilidighan bir yuqiri téxnologiyilik éléktronika shirkitide «Radi’aktipliq tekshürüsh eswablirini tetqiq qilish hem yasash inzhénéri» bolup ishlidi. Mirshad bu shirkette ishlesh jeryanida asasliqi Romaniyining yadro éléktr istansisi alahide zakaz qilghan nahayiti yuqiri derijilik radi’aktipliq bulghinishini sézish eswabini tetqiq qilish hem yasap chiqish qurulush guruppisida ishlidi.

2006-yili «Ronan» dep atilidighan radi’aktipliq nur téxnikisidin paydilinip sana’etni aptomatlashturush we bashqurush téxnikiliq üskünilirini ishlep chiqiridighan shirkitige almiship, radi’aktipliq nurdin qoghdinish bölümining nazaretchisi bolup ishlidi. U 2008-yili yenimu ilgiriligen halda xelq’ara we Amérikida aldinqi orunda turidighan «Rapiscan Systems» dep atidighan shirketke almiship kelgen bolup, shuningdin tartip mushu shirketning «radi’aktipliq nurdin qoghdinish hem yuqiri derijilik saqliqni-saqlash fizikisi» bölümining bash nazaretchisi bolup ishlewatidu. Bu shirket xelq’aradiki yuqiri derijilik gamma-nuri we éks-nuri (Rén’tgén nuri) bilen süret chiqirish arqiliq bixeterlikni tekshürüsh eswablirini ishlep chiqiridu. Bu shirketning eswabliri asasliqi Amérika dölet mudapi’e we bixeterlik ministirliqi üchün ishlitilinipla qalmastin, ular yene xelq’aradiki köp döletlerning dölet mudapi’e hem bixeterliki üchünmu ishlitilinidu.

7-resim: Mirshadning ziyanliq radi’atsiyini tekshürüwatqan bir körünüsh. 2013-yili 30-May küni tartilghan.

Qisqisi, inimiz Mirshad bashlan’ghuchtin tartip taki aliy mektepni püttürgüche hemme oqushni Uyghurche mekteplerde oqup tamamlighan bolsimu, özi qattiq tiriship, hazir Amérikidiki bir intayin muhim shirketning téxnikigha mes’ul yuqiri derijilik rehberlik ornigha érishti. Hazir Amérika we dunyaning bashqa nurghun jaylirining aydurumlirida ishlitiliwatqan, ayropilanlargha chiqishtin burun yoluchilarning bedini we ularning sanduqlirini tekshüridighan gamma-nuri we éks-nuri üskünilirining nurghunlirini Mirshad hazir ishlewatqan shirket ishlep chiqarghan bolup, inimiz Mirshad ashu üskünilerning bixeterlikige mes’ul bolushtek bir muhim xizmetni ötewatidu. Men inimiz Mirshadtin nahayitimu pexirlinimen.

5. Axirqi Söz

Manga xéli köp yash dada we yash anilar xet yézip, mendin balilarda yaxshi exlaq yétildürüshning usuli heqqide bir nerse yézip bérishimni telep qildi. Amérika we shuninggha oxshash tereqqiy tapqan ellerning hemmiside a’ile, jem’iyet we mekteplerning hemmisi balilarning exlaqigha yüksek derijide köngül bolidu. A’ile bilen mekteplerde balilarning exlaq terbiyisi nahayiti sistémiliq élip bérilidu. Bolupmu a’ililerde balilar anche-munche gep chüshinidighan bolghan waqittin bashlapla, ata-anilar balining her bir söz-herikitini inchikilik bilen közitip, baligha her bir kichik ishtin bashlap chong ishlarghiche némining toghra, némining xata ikenlikini, we medeniy exlaq-edeplerni ögitidu. Omumiylashturup éytqanda, jem’iyette chonglarning kichiklerni exlaqsizliq ishlirigha bashlaydighan ehwallar asasen yoq bolup, chonglar kichiklerning exlaqsizliq qilghanliqini körgende, uni her waqit we hemme yerde tosidu. Buningdin bashqa, bir qowmni nahayiti yuqiri süpetlik exlaqiy ölchemge yetküzüshte mundaq ikki nerse intayin muhim rol oynaydu. Biri qanun, yene biri din. Uyghurlar yashawatqan jem’iyette bu ikki nersining ehwali qandaq ikenliki hemmeylen’ge melum. Qanunda adaletsizlik yamrap ketken bir jem’iyette balilargha adaletperwerlikni ögitish anche asan ish emes. Emma a’ile ichidiki munasiwet we dostlirigha qandaq mu’amile qilishqa oxshash bir qisim ishlarda a’ile terbiyisi we diniy terbiye arqiliq balilargha nurghun güzel exlaqlarni ögetkili bolidu. Bolupmu Islam dinida güzel exlaq we Musulmanlar a’ilisidiki bala terbiyisi heqqide bir qatar ilghar we mukemmel idiyiler bar bolup, men u jehetlerde bir qisim yaxshi matériyallarni toplidim. Emma hazirqi weziyet undaq nersilerni yézishqa mas kelmeydighan bolghachqa, men undaq mezmunlarni yézip tonushturushni kéyin’ge qaldurdum. Allah xalisa men kéyinche ularnimu tonushturushqa tirishimen.

2015-yilini Uyghurlarning «kitab oqush yili» qilish teshebbusi astida kishini xushal qilidighan yene bir qisim yéngi idiyiler otturigha chiqiwatidu. Buning misalliri süpitide men tordashlargha töwendikilerni bir oqup béqishni tewsiye qilimen:

(1)2015-yili kitab oqush yili üchün bir qizning teklipi

http://bbs.bozqir.net/forum.php?mod=viewthread&tid=5860&extra=&page=1

(2) (Kitab oqush yili) Kitab top tarqitidighanlar barmu?

http://bbs.izdinix.com/forum.php?mod=viewthread&tid=61374#lastpost

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Twelve Truths About Lying

http://whatwillmatter.com/2014/12/p0ster-12-truths-lies/

[2] Importance of Trust and the Insidiousness of Lying in Business and Life

http://josephsoninstitute.org/business/blog/2014/12/importance-of-trust-and-the-insidiousness-of-lying-in-business-and-life/

[3] Battle of Tabouk

http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Tabouk

[4] Seerah of Prophet Muhammad 88 - Story of Ka'b b. Malik,  Dr. Yasir Qadhi.  3rd September 2014

https://www.youtube.com/watch?v=h8S98oEMDqY

[5] Siddiq

http://en.wikipedia.org/wiki/Siddiq

[6] Qeyser Mijit: «Amérikidiki doxtur Uyghurlar»

http://bbs.izdinix.com/thread-60964-1-1.html

Hemme Tordashlarning 2015-yili Yéngi Yil Bayrimigha Mubarek Bolsun!

8-resim: Buningdin bir yil burun bizning öydiki bir tashtek gül jansizlinip, bizge zadila échilip bermidi. Shuning bilen méning uni tashliwétishke közüm qiymay, uni öyimizning yénidiki bir kichik güllükke tikip qoydum. Bügün (yeni 2014-yili 23-Dékabir küni) qarisam, u gül shundaq chirayliq échilip qaptu. Shuning bilen uning resimini bu yerge chiqirip qoydum. Bu méning silerge sun’ghan yéngi yilliq sowghitim bolup qalsun.

9-resim: 2014-yili 21-Dékabir küni kechte bizning arqa hoylimizda turup tartiwalghan bir körünüsh.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair