Eskertish: Men bu maqalini 3-Iyul küni püttürgen bolup, Uyghur diyaridiki bir tonushum uni 5-Iyul küni tehrirlep bolghan idi. U tonushum bu yazmini wetendiki asasliq tor betlirige chiqirip qoyushqa teyyar bolghanda Urumchidiki 5-Iyul weqesi yüz bérip, héliqi Uyghurche tor betlirining hemmisi taqilip qaldi.  Men www.meripet.com tor bétini köreleydighan wetendashlarning paydilinip turishi üchün, Uyghur diyaridiki tor betlirining échilishini saqlap turmay, bu yazmini yene bir tonushumgha qayta tehrirlitip, www.meripet.com tor bétige chiqirip qoydum. --Aptordin.

Kona Yéziq Nusxisi: www.meripet.org

Dunyagha meshhur Fizika alimi Albért Éynishtiyin (In’glizchisi: Albert Einstein, yashighan waqti: 1879-1955 ) mundaq deydu: "Dunya bir xeterlik jay. Bundaq bolushini rezil ishlarni qilidighanlar keltürüp chiqarghan emes. Belki ashu rezil ishlarni körüp turup, süküt qilip kétiwiridighanlar keltürüp chiqarghan." Bu sözni özimizge tedbiqlisaq, uning menisi Uyghurlarning bügünki kündikidek nachar ehwalgha chüshüp qélishini bashqilarning rezil ishliri keltürüp chiqarghan bolmastin, özimizning ashu rezil ishlarni körüp turup, ulargha süküt qilip kétiwerginimiz keltürüp chiqarghan, dégen menani bilduridu. Heqiqetenmu eger biz Uyghurlarning 20-esir ichidiki ehwali, aldinqi 10-20 yilliq ehwali, hetta yéqinqi 4-5 yil ichidiki ehwaligha qarap baqidighan bolsaq, Éynishtiyin yoquriqi sözni xuddi biz Uyghurlargha qarita éytqandek bir hissyatqa kélimiz. Buning bir tipik misali Uyghur ana tilining hazirqidek bir teqdirge chüshüp qélishidur. Wetendiki Uyghurche tor betlirini arilap körüsh arqiliq, bizning bir qisim ot yürek qérindashlirimiz toxtimay izdinip, ziyalilarni öz rolini jari qildurushqa righbetlendüridighan, kishilerni hazirqi dewrge mas kélidighan yétekligüchilerdin bolushqa ündeydighan yaxshi yazmilarni teyyarlap intérnitte élan qiliwatqanlighini bildim. Mesilen, men yéqinda körgen yazmilardin Zulpiqar Baratning "Segek ziyalilargha yéngi yilliq ochuq xet", Abduréhim Abletxanning " Séssiq toqquzinchi we Uyghurlar" bilen "Qehriman bolidighan maylamchi bala ", Ilham Toxtining "Biyjing ayrdromidin Parij ayrdromighiche ", we Salam Dunyaning " Heqiqi qudret tépish digen nime? " dégen yazmiliri bar bolup (bu bir mukemmel tizimlik emes), bularning hemmisi Uyghurlar ichidiki bilim ehlilirini oyghitip, ilhamlandurup, qozghitip, ularni Uyghurlar ichide bir yétekchilik, bashlamchiliq rolini oynashqa ündeshni oxshimighan derijide mezmun qilghan, diyishke bolidu. (Men yoquriqi maqalilarning tor bet adrislirini mushu yazmining axirsigha yézip qoydum.) Méning hazirghiche körüsh imkaniyitim bolmighan, Uyghurche gézit- jornal, kitap we tor betliride élan qilin'ghan bashqa nadir témilarmu intayin köp bolishi mumkin. Men yoquriqidek ehwaldin intayin xoshal boldum, hemde ilhamlandim. Ularning otturigha qoyghini dewrning teqezzasi we dewrning chaqirighi bolup, men ashu yazmilarning türtkisi bilen öz-özümdin mundaq soallarni soridim: 

Men ushbu yazmamda yoquriqi üch soalgha jawab tépish yüzisidin igiligen bir qisim bilimlerni qisqiche tonushturup ötimen.  

1. Ziyaliylar 

Ziyaliy dégen bu nam kishilerge nahayiti tonushluq bolup, Uyghurlar öz ziyaliylirini hörmetlesh we qedirleshni özining muhim bir en'enisi qilip kelgen. Yéqinqi 5-10 yilning mabeynide Uyghur jem'iyitide zor we shiddetlik özgirishler bolup, Uyghur xelqi bir qisim yaman özgirishlerning yüz bérishidiki seweplerni chüshinish hemde ularni ünümlük tosup qélishta öz ümidini ziyaliylargha baghlap keldi. Uyghur xelqining kelgüsi toghrisidiki ümidini öz ziyaliylirigha baghlishi hazir tarixtiki eng yoquri pellige kötürüldi, diyish mumkin. Men ziyalilarning jem'iyet tereqqiyati we ijtimai özgirishlerdiki orni we rolini bir az chüshiniwilish meqsitide, yéqinda bir az izdinip, bir qisim matériyallarni toplidim we ularni körüp chiqtim. Bu yazmining ushbu qismida men aydinglashturiwalghan bir qisim uqumlarni qisqiche bayan qilip ötimen.  

(1) Ammiwiy Ziyaliylar 

Ammiwiy ziyaliylarning eng roshen alahidiligi ular hökümdarlar aldida heqiqetni sözlep, shu arqiliq hökümdarlarni insaniy xaraktérge ige qilduridu. Bu katigoriyige kiridighan ziyaliylar jem'iyetning oxshimighan derijidiki funkisiyesining hemmisini, yeni kolliktip, siyasiy, iqtisadiy we rohiy mesililerning hemmisini küzitidighan kishilerdin ibarettur. Yazghuchilar, shairlar, muzikantlar, léksiye bergüchiler we artistlarning hemmisi ammiwiy ziyaliylarning rolini oynighuchilar bolup hésaplinidu. Ular réalliqni öz chüshenchisi asasida küzitidu we chüshendürüp béridu. Buningdin kélip chiqidighan aqiwet bilen qilche hisaplashmaydu. Ularning roli dawamliq türde hoquqni qalaymiqan ishlitishke we hoquqdarlarning heddidin artuq nersilerni özining qiliwélishigha jeng élan qilish bolidu. Köp tereptin qarighanda, ammiwiy ziyaliylar özlirini insaniyetning uniwérsal qimmitige atighan bolidu.  

Gerche yoqarqi idiyiler asasiy heriketlendürgüchi küchler bolsimu, ammiwiy ziyaliylar basturush, iqtisadiy heqqaniyetsizlik we dunyawiylashturushning selbi tesiri qatarliqlargha nisbeten bir meydan tallaydu. Ular melum heriket yaki dewagha özini atighan bolup, bu herket yaki dewani teshkilligen partiye yaki hökümet üchün melum bir mejburiyetni öz üstige almaydu. Ular kishilik hoquq we heqqaniyetchilik dairiside ish élip baridu.  

Bu meqsetke yétish üchün ular heqqaniyetsizlikni eyiplesh yolida sözlesh we yézish iqtidarini ishqa salidu. Bu ammiwiy ziyaliylar adette siyaset yaki siyasiy partiyilerge baghlanmighan bolidu, dep qarilidu. Ular öz funkisiyesi bilen öz iqtidarini ammiwiy sorunlarda jari qilduridu.  

Ziyaliylar guruppisi bir jem'iyette intayin muhim rol oynaydu. Mesilen, ammiwiy pikirlerni retke chüshürüsh, hemde siyasiy, iqtisadiy, ijtimaiy we pelsepiwiy mesililerni tekshürüsh qatarliqlar. Bundaq funkisiyeni ada qilish üchün ziyalilar barliq ammiwiy herket-paaliyetlerge qatnishish we ular toghrisida teshebbuskarliq bilen izdinish iqtidarigha ige bolushi shert.  

(2) En'eniwiy we Organik Ziyaliylar   

1891-yilidin 1937-yilighiche yashighan italiyilik markisizimchi antoniyo Gramiski ( Antonio Gramsci) öz ömrining eng axirqi 11 yilini bir türmide ötküzgen bolup, ashu 11 yil jeryanida u 32 parche xatire deptirini yézip chiqqan. Bu xatiriler jem'i 3000 betlik bolup, ular xelq'arada "Gramiski türme xatirisi" dep atilidiken. Bu xatirilerning asasiy mezmuni tereqqiy qilghan kapitalizimgha mas kélidighan markisizm neziriyisi heqqide bolup, uning In’glizche nusxisi 1970-yili neshir qilin'ghan. Gramiski özining yoquriqi "türme xatirisi" de ziyalilargha yéngiche éniqlima bergen. Yazmamning ushbu qismida men Gramiski otturigha qoyghan ziyaliylar heqqidiki ashu yéngiche uqumlarni qisqiche tonushturup ötimen. Eslidiki neziriye kapitalizim tüzümidin sotsiyalizim tüzümige ötüsh jeryanigha qarita otturigha qoyulghan. Menmu bu yerde uni eynen chüshendürüp ötidighan bolup, oqurmenlerning bu mezmunlardin janliq halda paydilinishini ümit qilimen. Ishinimenki, bu yerde otturigha qoyulidighan neziriyiwiy bilimler hazirqi zaman Uyghur jem'iyitige nahayiti mas kélidu.  

Gramiski ziyaliylarni éqimgha qarshi ish élip baralaydighan bir halqiliq küch dep hésaplighan. U kapitalizmdin sotsiyalizimgha ötüsh jeryani pütün xelq ammisi qatnashqan bir heriket bolushi kérek ikenligini, sotsiyalizmni berpa qilish özining nime ish qiliwatqinini angliq halda chüshen'gen, noqul halda bir yétekchi partiyining rehberligide ish élip barmaydighan köp sanliq xelq ammisi arqiliq ishqa ashidighanlighini tonup yetken. Uning neziridiki ziyaliylar yalghuz akadimiyide ishleydighan, peqet özige oxshash ademlerla oquydighan yuquri sewiyilik maqalilerni yézish bilen kün otküzidighan kishilernila öz ichige alghan emes. Uning ziyalilargha bergen éniqlimisi yuqurqidin köp kengri dairilik bolghan. Uning qarishiche hemme adem ziyaliy bolalaydu, lékin jem'iyette hemme adem bir ziyaliyliq funkisiyesini ada qilmaydu. Mesilen, siz öz hayatingizda tamaq étip baqqan bolushingiz mumkin. Köynikingizning tügmisini tikip baqqan bolushingiz mumkin. Biraq sizning bir ashpez yaki bir kiyim tikküchi bolushingiz natayin. Mewjutluqqa qedem qoyghan her bir insan gorohi öz ichide bir yaki bir qanche qatlam ziyaliylarni berpa qilidu. Bu ziyaliylar ashu gorohqa mene béridu, hemde uning uyishishigha we normal xizmet qilishigha yardem qilidu. Bu ziyaliylar öz gorohi ichidiki bashqurghuchilar (manager), memuriy xadimlar, rahiblar, profissorlar, oqutquchilar, téxniklar, alimlar, adwukatlar we doxturlar bolushi mumkin. Mahiyet jehettin qarighanda, ular hökümran sinip bilen bille tereqqiy qilip yétiship chiqqan bolup, hökümran sinipning menpeeti üchün xizmet qilidu. Ziyaliylarni melum bir sinipqa tewe bolmighan bir alahide ijtimaiy katigoriyidiki ademler dep qarash bir kona we xata chüshenchidur.  

Gramiski özining yuquriqi "türme xatirisi" de ziyaliylarni yéngi ikki xil türge bölgen. Uning birsi "en'eniwiy ziyaliylar" bolup, yene birsi "organik ziyaliylar" din ibaret. En'eniwiy ziyaliylar özlirini bir musteqil tebiqe hésaplaydighan, hökümran orundiki ijtimai gorohqa béqinmaydighan, keng xelq ammisi teripidinmu hökümran sinipqa béqinmaydighan kishiler, dep qarilidighan ziyaliylarni öz ichige alidu. Qandaq ijtimai igiz-pesliklerning yüz bérishidin qet'iynezer, bu en'eniwiy ziyaliylar özliride bir tarixiy üzlüksizlikni saqlap qalghan bolidu. Bundaq ziyalilarning misalliridin qelemkeshler, peylasoplar we profissorlar qatarliqlar bar. Mana bular biz "ziyaliylar" dégende derhal ésimizge kélidighan kishilerdur. Gerche bu ziyaliylar özlirini hökümdarlargha béqinmaydighan kishiler, dep hésaplisimu, bu bir kona uqum we xata chüshenche bolup, eyni waqitta ular jem'iyettiki hökümdar gorohqa maslashqan we ularni yöleydighan kishilerge aylinip bolghan.  

Ikkinchi xildikisi organik ziyaliylardur. Ular organik halda hökümran sinip bilen bille tereqqiy qilip yétiship chiqqan, hemde ularning tepekkur qilghuchi we teshkilligüchi élménti bolghan bir gorohtin ibaret.  

Yuqurqi bayandin körüwalghinimizdek, hazirqi séstimini (yeni kapitalizim tüzümini) aghdurup tashlashni arzu qilidighanlargha qoyulghan telep bir qarshiliq küchini berpa qilish, hazir éqiwatqan ortaq pikirni buzup tashlaydighan we hazirqi pikir éqimigha qarshiliq körsiteleydighan bir usulni tépip chiqish. Undaqta buni qandaq emelge ashurush kérek?  

Gramiskining qarishiche, bu ishni emelge ashurush üchün körünerlik sandiki en'eniwiy ziyaliylar inqilawiy küreshke kirishi kérek. Shundaqla ishchilar sinipining herikiti özlirining organik ziyalilirini berpa qilishi kérek. Yuqirida bayan qilghinimizdek, hemme adem ziyaliy bolalaydu, lékin bir jem'iyette hemme adem bir ziyaliyliq rolini oynighan bolmaydu. Insanlarning hemme herkitige ziyaliylar qatnashqan bolidu, hemde her bir adem özining kespiy paaliyitining sirtida melum shekildiki ziyaliyliq paaliyiti bilen shughullan'ghan bolidu. Yeni, hemme ademlerning oylash we tepekkur qilish iqtidari we salahiyiti bolidu. Bu yerdiki gep qandaq qilip ashu iqtidar bilen salahiyetni ishqa sélishtin ibarettur.  

Gramiski özining bir roli emgekchiler qatlimi arisida organik ziyaliylarni barliqqa keltürüsh hemde imkanqeder köp sandiki en'eniwiy ziyaliylarni inqilap sepige kirgüzüsh ikenligini tonup yetken. Ijtimai özgirishni meqset qilghan idiologiye sahesidiki küreshning tüp meqsidi yalghuz kishilik angni östürüshnila öz ichige élip qalmastin, belki kona angni özgertish we yéngi angni wujutqa keltürüshnimu öz ichige élishi kérek. (men wetendiki tor betliridin "Uyghurlar qaytidin törilishi kérek" dégen'ge oxshash yazmilarni oqup baqtim, yuqiri qatlamdiki ziyalilarning beziliridin "Uyghurlar qaytidin yarilishi kérek" dégendek geplerni anglap baqtim. Méningche bu sözler yuqiriqi "kona angni özgertish we yéngi angni wujudqa keltürüsh" uqumi bilen oxshash.) bu kishilerge tangghili bolidighan nerse emes. U emiliy turmush jeryanida yétilip chiqishi kérek. Shunglashqa ziyalilar dairisi melum bir jewher goroh bilenla cheklinip qalmaslighi kérek. Uning eksiche ziyaliyliq kündilik turmush asasigha qurulghan bir nerse bolushi kérek. Emiliy turmushqa aktip halda chökken ishchilar sinipi ziyaliysini berpa qilish, burun mewjut bolup turghan ijtimai munasiwetlerni ajizlashturidighan bir qarshiliq küchining wujudqa kélishige yardem bérish Gramiskining neziriye bilen emilyetni birleshtüridighan bir peylasopning yétiship chiqishigha qoshqan töhpisidur.  

Ixtiyari maaripchilarning yerlik xelq arisidiki roli Gramiski otturigha qoyghan organik ziyaliylarning roli bilen oxshap kétidu. Yerlik jem'iyet we yerlik rayonlarda ongushluq ish élip bériwatqan maaripchilar ashu jem'iyet yaki rayon üchün melum mes'uliyetni öz üstige alghan bolidu. Ular bügün kélip ete kétidighanlardin emes. Ular ashu rayon we ashu jem'iyette uzun muddet yashighan bolup, yerlik xelq bilen qoyuq munasiwet ornatqan bolidu. Emilyette ular yerlik xelqning bir qismidur. Köpinche ehwalda bundaq ixtiyariy maaripchilarning meqsidi özi üchün shan-sherep qazinish emes, belki pütün xelq we jem'iyetni ronaq tapquzush bolidu.  

Yuquriqi en'eniwiy ziyaliy bilen organik ziyaliy toghrisidiki neziriyini Gramiski ependi bir siyasiy tüzümni özgertish jeryanigha töhpe qoshush meqsidide otturigha qoyghan. Hazir Uyghurlar duch kelgini bashqa bir xil mesile. Ularning duch kelgini xata tüs alghan "qosh tilliq maarip" siyasiti, yoqilip kétiwatqan qeshqerdiki kona öylerge oxshash milliy we tarixiy bayliq, milliy angning suslishishi, milliy roh, özlük we kimlikning ajizlap méngishi, waqit we maddiy turmushtiki israpchiliq, exlaq we diniy étiqad jehettiki chékindürülüsh, hemme sahelerdiki chirikchilik, perzent terbiyisidiki biperwaliq we ilmiysizlik, we ilim-pen'ge tutqan puzitsiyidiki susluq qatarliqlar. (bu bir mukemmel tizimlik emes; men bu yerde peqet hazir ésimge alalighan mesililernila tilgha aldim.) buning ichide milliy ang sus bolush, öz xelqining ishliri bilen qilche kari bolmay, peqet özi we öz ailisining yaxshi yashishi üchün ar-nomus, wijdan, milliy roh we insaniy ghoror qatarliq bashqa hemme nersidin waz kéchish qatarliq xahishlar bir qisim Uyghur ziyaliylirida intayin éghir derijide mewjut bolup turmaqta. Shunglashqa hazir Uyghur ziyaliliridin narazi boluwatqan kishilerning sani künsayin éship méngiwatqandek qilidu—men buni yéqinqi bir qanche yilning mabeynide weten ichi we sirtiki nurghun kishiler bilen paranglishish jeryanida his qildim. Roshenki, öz millitige hich qandaq payda yetküzmigen bir ziyaliyning ashu milletning ziyalisi bolup teriplinish salahiyti bolmaydu. Uyghurlargha nisbeten éytqanda, méningche hazir organik ziyaliylarning meydan'gha kélishide intayin xoshallinarliq ehwal bar bolup, nöwettiki Uyghur mesililirini hel qilishta organik ziyaliylarning roli en'eniwiy ziyaliylarningkige qarighanda köp yaxshi boluwatqandek qilidu. Xelqimiz tarixta öz ziyaliylirigha hazirqidek éhtiyajliq bolup baqqan emes. Ziyaliyliridin hazirqidek ümüt kütken emes. Hemme ziyaliylirining heriketke kélip, öz burchini jari qildurushigha hazirqidek teshna bolup baqqan emes.  

Ziyaliy toghrisidiki yuquriqi neziriyeni oqughan her bir adem öz kallisida mundaq bir uqumni choqum aydinglashturuwélishi kérek. U bolsimu, insanlarning hemmisi özi yashawatqan dunyani chüshinish we uni özgertish tughma talantigha ige. Bu talantni her bir insanning "ziyaliyliq qabilyiti" diyishkimu bolidu. Undaqta siz mushu peytning özidila öz-özingizdin mundaq soallarni sorap béqing: "men özümning ziyaliyliq qabiliyitimni ishqa sélip, hazirghiche millet üchün nime ishlarni qilip berdim? Hazir nime ishlarni qilip bériwatimen? Buningdin kéyin nime ishlarni qilip béreleymen we qilip bérimen?"  

2. Teshkilat 

Men ushbu yazmamning 3-qismida "yétekligüchiler" üstide toxtilimen. Yétekligüchiler öz rolini qandaq jari qilduridighanlighini chüshinish üchün, "teshkilat" dégen bir uqumni aydinglashturuwélishqa toghra kélidu. Emiliyette bu uqum hemme oqurmenlerge nahayiti tonush. Shundaq bolsimu men bu yerde stefén kowéy ("Stephen Covey") ependining "8-adet" dégen kitawidiki teshkilat heqqidiki bayanni qisqiche tonushturup otey. Men kéyinki qisimda tonushturidighan "yétekligüchiler" heqqidiki mezmunmu yuquriqi kitaptin élin'ghan.  

Yétekligüchiler rol oynaydighan sorun bir teshkilattin ibaret bolidu. Undaqta "teshkilat" dégen nime?  

(1) Eng bashlan'ghuch sewiyide turup qarighanda, bir teshkilat bir meqset üstige qurulghan munasiwettin bashqa nerse emes. Bu meqset bir yaki bir qanche ademning éhtiyajini qandurushni nishan qilghan bolidu. Eng addiy teshkilat bir oxshash nishanni közligen ikki kishidin terkip tapqan bolidu, mesilen bir igilik üchün hemkarlishidighan ikki kishi yaki bir jüp er-xotun.  

(2) Hemme kishiler melum bir xil teshkilatqa tewe bolghan bolidu.  

(3) Dunyadiki ishlarning köpinchisi birer teshkilatning ichide we birer teshkilat arqiliq emelge ashurulghan bolidu.  

(4) Her bir aile we her bir teshkilattiki eng chong qiyinchiliq uni muwapiq orunlashturush we bashqurushtin ibaret. Bu yerdiki muwapiq orunlashturush we bashqurush déginimiz mundaq mezmunni öz ichige alidu: uninggha tewe bolghan her bir ademge özining tughma qimmitini we uning özini bir ulughluq derijisige yetküzidighan yoshurun küchini tonutup, uning özige xas talantliri we yüksek qizghinlighini, teshkilatning nishanini we eng muhim wezipilirini emelge ashurushqa, prinsipni merkez qilghan asasta teqdim qildurush.  

Qisqartip éytqanda, bir teshkilat öz-ara munasiwet ornatqan we bir ortaq meqsedke ige shexslerdin teshkil tapqan bolidu.  

3. Yétekligüchiler 

In’glizchide "leader" dégen bir söz bar. Uning Yulghun loghitidiki menisi "dahi, rehber, bashlamchi" qatarliqlar bolup, In’glizche loghettiki menisi "yétekleydighan adem, bir armiye, heriket yaki siyasiy gorohning yol bashlamchisi" din ibaret iken. Dimek, bu söz bir resmiy rehbiriy orun'gha ige kishilergimu, xelq arisidiki yétekligüchi we bashlamchi kishilergimu ishlitilidighan bolup, hazir weten ichi we sirtidiki bir qisim Uyghurlar bu sözni Uyghurche "lidér" depmu éliwatidu. Men chüshenchide éniqsizliq keltürüp chiqarmasliq üchün ushbu yazmining mawzulirida "yétekligüchi" dégen sözni ishletken bolup, hazirdin bashlap "lidér" ni ishlitimen. In’glizchide "dahi" dégenni "ulugh lidér" , yeni "great leader" dep alidu. Töwende lidérlerde bolushqa tégishlik süpetlerni qisqiche tonushturup ötimen.  

Eng addiy söz bilen éytqanda, "lidérliq" ning menisi kishilerge özining qimmiti we yoshurun qabiliyitini intayin éniq qilip tonutup, shu arqiliq ularni özining qimmiti we yoshurun qabilyitini öz aldigha chüshinidighan qilishtin ibaret. Siz kishilerge yardemliship, özining qimmiti we yoshurun qabiliyitini toluq tonutup qoysingiz, ular körüsh, ijra qilish we bir nerse bolush jeryanida bu qimmet we qabiliyetlerni toluq ishqa salalaydu. Bir chong dadining eng muhim roli özining baliliri, newriliri we chewrilirige özlirining qimmiti we yoshurun qabilyitini éniq tonutup, shu arqiliq ularni özliridiki qimmet we qabiliyetlerge ishinidighan qilish, hemde ashu ishench asasida ish élip baridighan qilishtin ibaret. Roshenki, eger mushundaq bir roh bizning mediniyitimiz we jem'iyitimizge toluq singip kiridighan bolsa, uning bizge béridighan ünümi cheksiz bolidu.  

Men yéqinda téléwizorda amérika los anjilis waskitbol etriti "lakers" ning eng axirqi memliketlik chimpyonluq musabiqisini kördüm. Musabiqe tügep, bu etret chémpyon bolghandin kéyin, bir muxbir Derek Fisher dégen waskitbolchidin: "sen özenglerning térinérige qandaq qaraysen?" dep sorighanda, dérék mundaq dep jawab berdi: "bu adem hergizmu her bir ishta bizni kontrol qilishqa urunmaydu. Uning eksiche, u bizge ishinip, bizni özimiz toghra tapqan usulda oynashqa qoyup béridu. Shunglashqa her birimiz öz iqtidarimizni eng yuqiri derijide ishqa sélip, topni yaxshi oynaymiz. U bir nahayiti ulugh adem."  

Lidérliq süpitige ige kishiler bashqilarning talant we qabilyitini mueyyenleshtüridu. Bir ortaq nishan astida hemme ademni ittipaqlashturush iqtidarigha ige bolup, shu arqiliq bashqilarni ilhamlanduridu we heriketke keltüridu. Bashqilarni kéreklik qoral we wasite menbesi bilen toluq teminlep, ulargha jawabkarliq we mes'uliyetlik hoquqini béridu. Meyli tutqan xizmet ornining yuqiri-töwenlik derijisi qandaq bolsun, teshkilatlarni ongushluq yéteklep mangalighan her bir lidérni yuqurqidek prinsiplar yéteklep mangghan bolidu. Lidérliq küchini prinsiplar idare qilidu. Eger siz ashu prinsiplarni merkez qilip yashaydikensiz, sizning tesiringiz we meniwiy nopozingiz künsayin küchiyip, téximu zor resmiy nopozgha érisheleysiz. Diniy telimatlar boyiche qarighandimu, eger siz özingizge ata qilin'ghan talantlarni qanche köp ishletsingiz we qanche zoraytsingiz, sizge téximu köp talant bérilidu. Eger siz özingizdiki talantlargha perwa qilmay, ularni kömüp qoyup tereqqiy qildurmaydikensiz we ishletmeydikensiz, siz ulardin tedriji halda quruq qalisiz. Allah u talantlarni bashqilargha béridu. Shuning bilen siz yalghuz talanttinla emes, tesir küchi we pursetlerdinmu mehrum bolisiz.  

Lidérliq bir eng yuqiri derijilik sen'et bolup, u bashqa barliq sen'et we kesiplerning normal yürüshishini imkaniyetke ige qilidu. Bu bir aile üchün téximu shundaq. Lidérliq bilen bashqurush otturisida, yaki lidér bilen bashliq yaki bashqurghuchi otturisida xéli zor perq bar. Men lidér we dahiylarning qandaq yétiship chiqidighanlighi toghrisida kéyinki yazmilirimda ayrim toxtilishim mumkin. Bu yerde lidér bilen bashqurghuchi (yaki bashliq) otturisidiki perqtin bir qanchisini körsitip ötey:  

• Lidérler toghra ishni qilghuchilar, bashqurghuchilar bolsa ishni toghra qilghuchilar. 
• Lidérler özgirishni wujutqa chiqiridu, bashqurghuchilar bolsa murekkeplikni bir terep qilidu. 
• Lidérler ishlargha bir heriket tuyghusi bilen qaraydu, bashqurghuchilar bolsa tertiplesh, teshkillesh we bashqurush qatarliq ishlarning höddisidin chiqidu. 
• Lidérler nersilerning kishilerge bildüridighan menisige ehmiyet béridu, bashqurghuchilar bolsa qandaq qilip bir ishni wujudqa chiqirishqa ehmiyet béridu. 
• Lidérler bina lahiyiligüchilerge oxshaydu, bashqurghuchilar bolsa bina yasighuchilargha oxshaydu. 
• Lidérler öz zéhnini yiraqni körüsh iqtidarigha asaslan'ghan ortaq nishanni berpa qilishqa merkezleshtüridu, bashqurghuchilar bolsa öz zéhnini konkirt ishlarni pilanlash we kontrol qilishqa merkezleshtüridu.  

4. Bashqilarni Ilhamlandurush Usulliri 

Men yuqirida ziyaliy we lidérler heqqide qisqiche toxtaldim. Méning bu mezmunlarni yézishtiki meqsidim oqurmenlerni ziyaliy we lidérlar heqqide bir mukemmel chüshenchige ige qilish, shundaqla özliridiki ziyaliyliq we lidérliq élmintlirini, yoshurun talantlirini toluq qézip chiqishigha, öz-özini qaytidin toluq bayqishigha bir az yardem qilishtur. Ziyali we lidérlar oynaydighan muhim rollarning birsi bashqilarni ilhamlandurush. Oylap baqsam men bu ishni özemning hazirghiche bolghan ömrining hemmiside izchil türde qilip kelgen ikenmen. Lékin bashqilarni ilhamlandurushning usullirigha ait neziriye üstide zadila izdinip baqmaptikenmen. Bu qétim ushbu yazmini teyyarlash üchün bu sahede azraq izdinip baqtim. Töwende men biliwalghan uqumlarni qisqiche tonushturup ötimen.  

In’glizchide "ilhamlandurush" dégen menide eng köp ishlitilidighan sözdin mundaq ikkisi bar: "Encourage" we "Inspire" . "Inspire" ning yulghun loghitidiki menisi "ilhamlandurmaq, righbetlendürmek, rohlandurmaq" bolup, "Inspire" ning bolsa "ilhamlandurmaq, righbetlendürmek" iken. Lékin, In’glizche bu ikki sözning azraq perqi bar bolup, men yazmamning ushbu qisimda toxtilidighinim "Inspire" dégen sözdin ibaret. Men bu ikki In’glizche sözning perqini Uyghurchide eynen chüshendürüshke urunushning ornigha, "Inspire" dégen söz ishlitidighan bir qanche misallarni sözlep ötüshni muwapiq kördüm: 

• Uning gheyriti uning egeshküchilirini ilhamlandurdi (öz herikiti arqiliq ilhamlandurush). 
• Uning muweppeqiyiti bashqilarda ishench peyda qildi (peyda qilish). 
• Riqabet uning yenimu tirishishigha tesir körsetti (tesir körsitish). 
• Bir yaxshiraq istiqbalgha érishish ishenchisi ularni ilhamlandurdi (ilhamlandurush). 
• Bir inqilapni wujudqa keltürgen pelsepe (wujudqa keltürüsh).  

Emdi bashqilarni ilhamlandurush, yeni yuquriqidek "Inspire" qilishning usullirini bayan qilishni bashlaymen. (In’glizchidiki bu "Inspire" dégen söz Uyghurche oqughanda "insipayér" dep oqulidu.)  

(1) Özingiz eng yaxshi köridighan kesip bilen shughullining  

Eger siz melum bir ishqa yüksek derijide qiziqsingiz, hemde ashu ishni özingiz üchün kesip qilip tallighan bolsingiz, özingizning qanche qétim meghlup bolushigha qarimay qiliwatqan ishingizni üzüldürmey dawamlashturisiz. Kishiler sizdin guman qilsimu, sizning meghlubiyitingizni mesxire qilsimu, siz qiliwatqan ishingizni intayin yaxshi körgenligingiz üchün uni dawamlashturuwérisiz. Sizde melum bir ishqa nisbeten ashundaq chongqur muhebbet we yüksek qizghinliqning bolushi sizni yüz bérish éhtimalliqi bar bolghan nurghun meghlubiyettin saqlap qalidu. Siz öz meghlubiyitingizdin sawaq élip, téximu égiz pellige chiqisiz. Mushundaq qilish arqiliq siz bashqilarnimu ilhamlanduralaysiz. Bu mesile ustide men "muweppeqiyetning yéngi tenglimisi" we "ömürluk kesipni qandaq tallash kérek" dégen yazmilirimdimu bir az toxtalghan bolup, qiziqqan oqurmenlerning ashu ikki yazminimu oqup béqishini tewsiye qilimen.  

(2) Chong-chong we yéngi ishlarni nishan qiling  

Siz özingiz yüksek derijide qiziqidighan bir ish üchün belgilik asas salghandin kéyin, ashu sahede chong-chong ishlarni nishanlashqa bashlang. Özingizning kespiy bilimi we iqtidarini toluq ishqa sélip, imkanqeder köprek kishilerge ilham bérishke tirishing. Öz idiyingizni imkanqeder köprek kishiler bilen ortaqliship, ularda öz tesiringizni ulghaytip méngishini, shu arqiliq téximu köp kishilerge tesir körsitishni qolgha keltürüng. Chong-chong ishlarni nishan qilish arqiliq siz yalghuz  köpligen kishilerni ilhamlandurupla qalmastin, her bir kishige körsetken tesiringiznimu chongaytalaysiz. Hergiz bir kishining hayatida bir kichik özgirish peyda qilish bilenla qanaetlinip qalmang. Uning eksiche u kishini bir pütünley yéngi ademge özgertishke tirishing. Bashqilargha tesir körsitishte peqet bir yol bilenla cheklinip qalmay, köpligen yollarni tépishqa tirishing. Eger siz bir ademge tesir körsitish yolida 100 xil usulni sinap baqqan bolsingiz, u adem peqet birla usulni qobul qilghan bolsa, siz yenila uninggha yardem qilghan bolisiz.  

Bashqilargha tesir körsitishning yene bir paydiliq usuli kembeghel oqughuchilargha iqtisadiy yardem qilish we muhitni asrashqa oxshash bir ulughwar heriketke qatnishishtur. Bir ulughwar ishqa qatnishish arqiliq bashqilarning diqqitini qozghash, egeshküchilerge we yardemge érishishke köp asan bolup, bu xil ehwalgha özining shexsiy menpeetini chiqish qilghan birer ishqa qatnishish arqiliq érishkili bolmaydu. Shunglashqa tesiri chong ishlardin hergizmu bash tartmang.  

(3) Hésiyatliq sözlerni köprek ishliting  

Bashqilarni ilhamlandurushta siz teshebbus qiliwatqan ishqa nisbeten özingizning yüksek derijidiki qiziqishi bolushi we uni söz arqiliq ünümlük ipadilishingiz intayin muhim. Siz melum bir ishqa nisbeten intayin hayajanliniwatqanlighingizni hemde uninggha intayin qiziqiwatqanlighingizni söz arqiliq yaxshi ipadilesh arqiliqla siz bashqilargha xéli zor tesir körsiteleysiz. Siz söz bilen ipadiligen yüksek derijidiki qiziqish bashqilarda hewes qozghaydu. Bashqilar sizning ashu bir ishni nime üchün shunchiwala yaxshi köridighiningizni we pütün wujudingiz bilen qilidighingizni biliwélishqa intilidu. Shuning bilen ular tebii halda mexsus waqit ajritip sizning könglingizde chongqur orun alghan ashu ishni toluq chüshiniwélishqa tirishidu. Hésiyatliq sözlerni köprek ishlitishning paydisi toghrisida men özemning "ong ménge bilen sol ménge " dégen yazmamdimu azraq toxtalghan bolup, bu yazmini burun oqup baqmighan oqurmenlerge uni bir qétim oqup chiqishni teshebbus qilimen.  

(4) Bashqilargha teshebbus qilghan ishni aldi bilen özingiz qiling  

Kishiler siz digen geplerge qarighanda siz qilghan ishlargha bekrek diqqet qilidu. Shunga bashqilargha teshebbus qilghan ishni siz özingiz aldi bilen aktipliq bilen qilip, bashqilargha bir yaxshi ülge bolung. Bu bashqilargha tesir körsitishning aldinqi sherti. Yeni siz bashqilargha teshwiq qilghan ish sizning öz turmushingizning nahayiti muhim bir qismi bolsun. Siz bu ishta bir mutexessisliq derijisige yetmisingizmu bolidu, lékin u ish siz yüksek derijidiki qiziqish bilen shughulliniwatqan ishlarning birsi bolsun.  

(5) Hemme kishilerge keng quchaq bolung  

Sizning qanchilik bilimlik bolushingizdin qet'iynezer, sizning ulargha nahayiti köngül bölüwatqanlighingizni his qilmighiche, kishiler sizning bilimingizge anche perwa qilmaydu. Shuning üchün siz özingiz uchratqan hemme ademlerge keng quchaqliq qiling. Ularni özingiz biwaste qarshi éling, hemde ularning hal-derdini estayidilliq bilen anglang. Ular bilen bir qétim uchrashqandin kéyin, ular bilen bir kishidin yene bir kishige bolghan biwaste, yéqin we saghlam munasiwetni saqlang.  

(6) Bashqilarnimu yétekleng  

Bashqilargha tesir körsitishning yene bir eng yaxshi usuli, yalghuz özingizning ishighila qiziqip qalmay, özingizning egeshküchilirinimu toluq chüshinish we étirap qilish, hemde ularning tereqqiyati bilen özgirishinimu yéqindin küzitip turush. Ulargha özingizning shexsiy hékayilirini éytip béring. Ulargha öz hayatingizda ögen'gen ishlarni ögitip qoyung. Ulargha özingizning muweppeqiyiti bilen meghlubiyetlirini sözlep béring. Hemde ulardin özliride qandaq ilgirileshler bolghanlighini sorap turung. Ularning siz burun sadir qilghan xataliqlarni sadir qilmasliqigha yardem qiling, hemde ularning kelgüsi istiqbali toghrisida izchil halda bir ümidwar pozitsiyide bolung.  

(7) Qiliwatqan ishingizni bashtin-axir bir xil dawamlashturung  

Herikette, uchurda we exlaqiy ölchemde bashtin-axir bir xil bolushmu intayin muhim. Eger siz özingizning usulini, qiziqishini we qiliwatqan we bashqilarni qiziqturuwatqan ishingizni dawamliq özgertip tursingiz, bashqilarni ilhamlandurushta asasen muweppeqiyetlik bolalmaysiz. Kishiler sizning idiyingizni chüshinishni we uni bir ishenchlik pilan bilen baghlashni isteydu. Siz öz ishingizda bir izchilliqni saqlaydighanlighingizni öz emilyitingiz arqiliq ispatlishingiz kérek. Uning kam qalghan jaylirini bashqilargha ilham béghishlaydighan hékayiler bilen toluqlap ketsingizmu bolidu. Yeni hékaye sözlesh arqiliq burunqi muhim serguzeshtilerni bashqilarning köz aldida namayen qilip, shu arqiliq ularni yéteklisingiz we ulargha tesir körsetsingizmu bolidu. Mushundaq qilghanda siz sözleydighan hékayiler choqum sizning herikettiki izchilliqingizni mueyyenleshtürüp béreleydighan bolsun.  

(8) Ijabiy pozitsiyilik bolung  

Adette bashqilargha terbiye qilishni meqset qilghan söz we yazmilarda eyiplesh we chüshürüsh sel köprek bolidu. Bundaq ehwaldin saqlinish üchün, choqum ijabiy pozitsiyilik bolushingiz, hazirqi ehwalning qandaq bolushidin qet'iynezer, burunqi nachar ehwallarni tekitlewermey, kelgüsige bolghan ishench we ümidwar köz qarishingizni ochuq-ashkara ipadilishingiz kérek. Eger ötüp ketken ishlar üstide toxtalmaqchi bolsingiz, ularni burunqi xataliqlarni eyiplesh yaki burunqi yaxshi künler üstide qaytidin maxtinish üchün emes, burunqi tejribe-sawaqlarni yekünlep, ularni hazirqi nishan üchün xizmet qildurush meqsitide tilgha éling.  

Men burunmu dep otkinimdek, eger aldigha yérimighiche su bar istakandin birni qoyup, "siz nime kördingiz?" dep sorisingiz, selbi pozitsiyilik adem "yérimi quruq istakandin birni kördüm", dep jawab béridu. Ijabiy pozitsiyilik adem bolsa "yérimida su bar istakandin birni", dep jawab béridu. Selbiy pozitsiylik kishiler hergizmu bashqilarni ilhamlanduralmaydu. Gumanlinish bir nahayiti éghir yuqumluq késel bolup, eger siz melum bir ish üstide özingizning gumanini bildürüp qoysingiz, siz bir kishige burun körsetken ijabiy tesiringiznimu pütünley nabut qilisiz. Köp sandiki Uyghur nopusi hazir intayin qiyin bir sharaitta yashashqa mejbur boluwatidu. Shunglashqa eger sella diqqet qilmaydiken, adem asanla bir gumanlinish, ümitsizlinish we chüshkünlishish halitige pétip qalidu. Shuning üchün hazirdin bashlap Uyghurlar toghrisida söz qilghanda yaki bir nerse yazghanda, siz üchün choqum "istakanning yerimide su bar" bolsun. Selbiy ishlarnimu bir ijabiy we paydiliq yosunda otturigha qoyushqa pütün küchingiz bilen tirishing. Men bu ishni qanchilik tekitlisemmu yéterlik bolmaydu.  

Ikkinchi dunya urushi jeryanida, sabiq sowit ittipaqida jem'i 7 milyon puqra ölgen. Achliqtin ölüsh eng uchigha chiqqan mezgilde, kishiler yerge kömüwetken jesetlerni kolap chiqirp, uning ichidiki yéngiraqlirini tallap pishurup yep, shu arqiliq hayatini saqlashqa tirishqan. Bezilerning mölcherlishiche ikkinchi dunya urushida ölgen yehudiylarning sani 6 milyon'gha yétidiken. Hazir Uyghurlarning béshigha kelgen kün intayin échinishliq. Intayin xeterlik. Lékin bu dunyada buningdinmu köp nachar ehwallar köplep yüz bérip baqqan. Yuquriqilar shuning bir qanche misalliri. Men bu yerde sizge "shükri qiling, sewri qiling, süküt qiling" dimekchi emesmen. Belki sizge "chüshkünleshmeng, ümitsizlenmeng" dimekchi. Her qétim Uyghurlar heqqide birer yaman xewerlerni anglighinimda, méning közümmu issiq yash bilen liq tolidu. Lékin men her qétim ashu xewerdin kélip chiqqan biaramlighimni, nepritimni we gheziwimni küchke aylandurup, téximu qattiq ishleshke tirishimen. Bir statistika netijisige asaslan'ghanda, hazir amérikida her küni ottura hésap bilen 115 adem mashina weqeside ölidiken. Men her qétim birer chong ongushsizliqqa uchrighanda, bir ishta chong ziyan tartqanda, "méning ehwalim bügün mashina weqeside ölüp ketken ademningkidin köp yaxshi", dep oylaymen, hemde derhal ashu ongushsizliqni ongushluqqa aylandurush, ashu ziyanning ornini tolduruwélishning chariliri üstide oylinish we izdinishni bashlaymen. Kéyinki yolumni békitkendin kéyin, hich qandaq waqitni zaya qilmayla ish bashlaymen. Ishinimenki, men tutqan bundaq yollarni sizmu tutalaysiz. Eger undaq qilalmisingiz, hemde siz birer balining apisi yaki dadisi bolup qalsingiz, balingizgha hergiz özingizning chüshkünleshken qiyapitini körsetmeng. Özingizning ümitsizlen'gen halitini bilindürmeng. Kelgüsige bolghan selbiy köz-qarishingiz, we guman we ümitsizlik bilen tolghan mölcheringizni dimeng. Undaq qilmisingiz, ziyanliq yolgha siz özingizla kirip kétip qalmay, balingiznimu bille sörep kirip kétisiz. Özimizning qandaq yashishidin qet'iynezer, biz hemmimizning balilarni ijabiy puzitsiyelik we ümidwar qilip terbiyilesh mejburiyitimiz bar. Bundaq qilish milletning qudret tépishi üchün nahayiti muhim.  

(9) "Qaidisizlik" qiling  

Bashqilargha zor tesir körsiteleydighan kishiler burunqi qaidilerni buzup we burunqi adetlerni étibargha almay ish qilidighan kishilerdin terkip tapqan bolidu. Bundaq qilish en'enini saqlighuchilarni narazi qilishi mumkin, lékin u "bir yaxshiraq yol mewjut bolushi mumkin" dep qarighuchilargha yéngi ümid élip kélidu.  

(10) Kitabni köp oqung  

Kitabni köp oquydighan kishilerning hemmisi lidér bolalmaydu, lékin lidérlerning hemmisi kitabni köp oquydighan kishilerdin terkip tapidu. Shunga kitabni köp oqup, dawamliq türde yéngi bilimge ériship turung. Yéngi igiligen bilimliringizni bashqilar bilen ortaqliship turung. Sizge ilham bergen kitaplarni bashqilarghimu tonushturup qoyung. 

5. Chet eldiki Uyghurlargha bir qanche teklip  

Méning Uyghur diyaridiki ziyaliy we lidérlerdin kütüwatqan zor ümidlirim bar, hemde ularning men ümid qilghan ishlarni qilalaydighanlighigha zor ishenchemmu bar. Biraq men hazir chet elde yashawatqan bolghachqa, Uyghur diyaridiki ziyaliy we lidérlerge buningdin kéyin qandaq qilishi kérekligi toghrisidiki öz ümidimni otturigha qoysam anche muwapiq bolmaydu. Shunglashqa men bu yerde peqet chet elde oqup, oqushi putkendin kéyin chet elde turup qalghan Uyghurlar bilen özüm mushu peytning özide oylap yételigen, hemde ushbu yazmida otturigha qoyushqa muwapiq kelgen bir qisim ishlarda ortaqlishishni muwapiq kördüm. Méningche chet eldiki Uyghurlar yurtimiz we Uyghur diyaridiki xelqimiz üchün qilip béreleydighan ishlardin töwendikiliri bar:  

(1) Uyghur keshpiyatchilargha kesip we téxnika jehettin yardem qilish. Yéqinqi 2-3 yilning mabeynide men Uyghur diyarida bir nerse keship qilghan yaki yéngi ijadiyet sewiyisidiki bir idiyeni oylap chiqqan on nechche Uyghurlardin élxet tapshurup aldim. Ularning köpinchisige qolumdin kélishiche meslihet we yardem berdim. Lékin, waqit we zéhin jehettin yétishelmey, yaki kespim toghra kelmey, ularning bezilirige hich qandaq yardemde bolalmidim. Chet eldiki kespi toghra kélidighan Uyghurlar ashundaq qérindashlirimizning keshpiyatini tekshürüp, uni xelq'aradiki eng yoquri sewiye bilen sélishturup, shu asasta ulargha buningdin kéyin qandaq qilishi kérekligi toghrisida meslihet berse, yaki junggoda tépilmaydighan bezi nersilerni chet eldin tépip, uni sétiwélish usulini dep berse, buning ashu keshpiyatchilar we ijadkarlar üchün zor paydisi bolidu.  

(2) yéngi igilik tiklimekchi bolghan Uyghur yashlirigha kespiy we bashqurush jehette yardem qilish we meslihet bérish. Hazir Uyghur diyarida Uyghur yashlirining xususiy igilik tiklishi yuqiri dolqun'gha kötürülüptu. Bu Uyghur yashlirining buningdin kéyinki xizmet mesilisini hel qilishida nahayiti zor rol oynishi mumkin. Chet eldiki Uyghurlar ashundaq yashlargha nurghun yardemlerni qilalaydu.  

(3) Uyghur yashliri üchün chet elde heqsiz oqush pursitini tépish yaki hazirlash, hemde ularning chet eldiki mektepke ongushluq kirishige yardem qilish. Bu jehette hazir chet eldiki bir qisim qérindashlar nahayiti yaxshi we nahayiti köp ishlarni qiliwatidu. Menmu shularning ichidiki birsi. Lékin, bu sahede bizning küchimiz zadila yétishmeydighan bolup, men téximu köp kishilerning mushu sepke qoshulushini ümid qilimen.  

(4) wetendiki Uyghur oqughuchilargha iqtisadiy jehettin yardem qilish. Men yéqinda ürümchidiki bir aliy mektepning bu yil oqush püttüridighan bir sinip Uyghur oqughuchilirining oqush püttürüsh salahiyitini körüp qaldim. Uningda körsitilishiche, ashu siniptiki 15 pirsenttin artuq oqughuchilar mektepke 1000-12000 som dairisi ichide pul qerz bolup qalghan bolghachqa, oqush püttürüsh diplomini alalmaydiken. Bu pütün Uyghur oqughuchiliri arisidiki bir omumyüzlük ehwal iken. Oylap béqing, bir Uyghur oqughuchi bashlan'ghuch 1-sinipidin 12-sinipighiche qattiq tiriship, nurghun japalarni tartip andin bir aliy mektepke ötüp, yene 5-6 yil ata-anisining yölishi astida oqup, eng axirida bir nechche ming som junggo puli (bir qanche yüz amérika dolliri) bolmighanlighi üchün aliy mektep unwanigha érishelmise, ashu oqughuchi nime bolup kéter? Chet eldiki Uyghurlar arisida taki hazirghiche tayini bar maarip fondidin birsimu tesis qilinip baqmidi. Méningche bu sahede chet eldiki Uyghurlar qilalaydighan nurghun ishlar bar.  

(5) Uyghur diyaridikilerni chet elde asan tépilidighan, lékin yurtimizda asasen yoq bolghan yéngi uchur we bilim bilen teminlesh. Bir qisim Uyghurlar bu sahede uzundin buyan ish élip bériwatidu. Mesilen, her xil tor betlerni qurup, wetendikilerni uchur we bilim bilen teminlewatqanlar. Emma bu jehettiki ishlar yenila yéterlik emes. Chet elde oqughanning paydisini wetendikilerge yetküzüsh jehette qilin'ghan we qiliniwatqan ishlar nahayitimu yétersiz. Shunglashqa men bu qoshundiki kishilirimizning sanining hessilep köpiyishini ümit qilimen.  

Eger siz chet elde yashawatqan Uyghurlarning birsi bolup, yuqiriqi 5 türlük ishlarning birersi yaki bir qanchisida seyyare xizmet qilishni xalisingiz, men bilen élxet arqiliq alaqilashqan bolsingiz: erkinsidiq @ gmail.com 

Wetendiki qérindashlarning chet eldiki Uyghurlargha qarita yuqiriqidin bashqa telep-iltimasi bolsa, uni yézip, manga élxet arqiliq mangdurup bérishini ümid qilimen. Men wetendikler teklip yaki telep qilghan ishning hemmisini qilip yaki qildurup bérelmeslikim mumkin, biraq, özem muwapiq körgen ishlarni choqum chet eldiki Uyghurlargha teshebbus qilip béreleymen.  

Bir qanche künning aldida men wetendiki bir dostumdin mundaq bir élxet tapshurup aldim (bu yerge chiqirishqa muwapiq bolmighan jaylirining ornigha köp chikit qoyup qoydum): "Xétingizni oquwétip, közlirimge ixtiyarsiz halda yash keldi. Némilerni oylidim, némiler heqqide mulahize qildim.... bularni dep bolalmaymen. Biraq, bizlerning némiler heqqide oylaydighinimiz her birlirimizge kündek ayan. Chet`eldiki her bir Uyghur …qandaq yashashni bilgen, hich bolmisa, emdiraq bolsimu his qilghan bolsa idi... dep arman qilimen. … Emdi bizge lazimi shuki, her bir Uyghur balisi, shöhretlik zat bolushtin burun adem bolushi hem shuning bilen teng Uyghur bolushi lazim. Bizge kériki mushundaq roh. Dunyada Uyghurning orni bolmisa , bizning héchnimimiz bolmaydu. Her birimiz Uyghur atliq bina üchün birdin kések bolushimiz kérek. Uyghurning jarchisi, teshwiqatchisi, élanchisi... bolalisaq, armansiz yashar iduq. .... Déginingizdek, bir ademning qandaq yashashni bilishi, kim üchün yashashni bilishi, uning ömürlük bexti iken. Xéli köpler yazghuchi, alim we muellim bolalaptu-yu, téxiche adem bolalmaptu. …"  

6. Axirqi Söz  

Albért Énishtiyin yene mundaq deydu: "biz hazir duch kelgen nahayiti muhim we nahayiti qiyin mesililerni biz ularni keltürüp chiqarghan waqittiki bilen oxshash sewiyide turup tepekkur qilish arqiliq hel qilalmaymiz." eger biz Uyghurlarning yéqinqi bir qanche esir mabaynidiki tarixigha obdan sepsélip qarap baqidighan bolsaq, Uyghur diyari we Uyghur jem'iyitide yüz bergen chong-chong chékinishlerning xéli köplirige Uyghurlar özliri sewepchi bolghanlighini bayqaymiz. Buning eng yéqinqi bir misali süpitide hazir yolgha qoyuluwatqan, xata tüs alghan "qosh tilliq maarip programmisi" ni tilgha élish mumkin. Mushundaq chékinishlerning yüz bérishide Uyghurlar arisida yuqiri qabiliyetke ige lidérler we layaqetlik dahilarning kem bolushi, we Uyghur ziyalilirining sükütte turuwélishi nahayiti chong rol oynighan. Uyghurlar bir qudret tépish yönilishige qarap mangamdu yaki téximu chékinish yönilishige qarap mangamdu, Uyghurlar özining milliy kimlikini saqlap qalalamdu-yoq, dégenni Uyghurlarning buningdin kéyinki 5-10 yil ichide tutidighan yoli belgilishi mumkin. Xelqning toghra tallash qilalishi yaki qilalmaslighida Uyghurlar ichidiki ammiwiy, en'eniwiy we yéngi tiptiki (yeni öz aldigha musteqil ish köridighan) organik ziyalilar, shundaqla Uyghurlar ichidin chiqqan lidérlar nahayiti küchlük rol oyniyalaydu. Men ushbu yazmamning Uyghur qérindashlirimning, bolupmu Uyghur yashlirining özide bar bolghan ziyaliliq we lidérliq tughma talanti we yoshurun qabilyitini toluq tonuwélishi, Uyghur ziyalilirining öz burchi we tarixiy mes'ulyitini toghra chushiniwélishige bir az yardimi bolushini ümid qilimen. 

Men yéqinda yéshi hazir 70 ke yéqinlashqan, pütün ömrini az sanliq milletler üstidiki tetqiqatqa béghishlighan, junggo bilen Uyghurning ehwalini obdan bilidighan bir yawropaliq dangliq erbap bilen paranglashqan idim, u manga: "Uyghurning ehwalida bir chong yaxshilinish bolidu. U özgirishni men körelmesligim mumkin, lékin uni sen köreleysen", dédi. Nurghunlirimiz Uyghurlarning bashqilargha oxshash qudret tépip, parlaq istiqbalgha érisheleydighanlighidin bir künmu ümid üzüp baqqan emes. Bashqilar qilalighan ishni Uyghurningmu qilalaydighanliqidin anche gumanlinip baqqan emes. Lékin, u parlaq istiqbalning biz hemmimiz qolimizni qoshturup qarap tursaq, özligidin kelmeydighanlighinimu obdan bilimiz. Uyghurlar hazir öz ichidin layaqetlik yol bashlamchilar we yétekliguchilerning köplep chiqishigha nahayitimu éhtiyajliq. Shunglashqa men ushbu yazmini oqughan her bir oqurmenlerdin özidiki bir ziyali bolushqa we bir yétekligüchi bolushqa munasip kélidighan talant bilen iqtidarlarni bir qétim tekshürüp béqishini, ashu talant we iqtidarlarni ishqa sélip, milletke burun nime ish qilip bergenligi, hazir nime ish qilip bériwatqanlighi, we buningdin kéyin nime ish qilip béreleydighanlighi we qilip béridighanlighi üstide bir qétim estayidil oylinip béqishini ümit qilimen. Éynishtiyin yuqirida éytqinidek, Uyghurlar hazir duch kelgen mesililerni burunqi siziq boyiche oylash, burunqidek yol tutush arqiliq hel qilghili bolmaydu. Men yéngiche sewiyide oylash we yéngiche uslubta ish élip bérish üstide izdiniwatqan her bir ademdin mundaq bir nersini este ching tutushini soraymen: Uyghurlar siyasiy, iqtisadiy we ijtimay jehette qed kotürüsh üchün, aldi bilen maarip we ilim-pende qed kötürüshi shert.  

Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boliwéridu.  

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti  

Cell Phone Accessories