Meripet: Uyghur Scholars Biography

Tilsimlar Dunyasida Nur Quchqan Alim --- Rishat Abbas

A glowing Uyghur star in the mystic realm of global scientific frontier
---- Dr. Rishat Abbas

(Edebiy Axbarat)
Aptori: Qeyser Mijit

Amet kelse qosh keptu déyishken iken konilar.

Rishat Abbasning japaliq tetqiqat arqisida qolghan keltürgen zor netijiliri uninggha qut yaghdurdi. Adette, kishiler köngüldikidek xizmetke érishish üchün köp ejir singdürüshidu. Yeni melum orunda özining kespige mas kélidighan sharait barmu yoq, bar bolsa u xizmetni élish üchün qandaq qilish kérek, néme shertlerni hazirlash kérek dégendek. Lékin Rishatqa undaq qilishning zörüriyiti qalmidi. Chong dora tetqiqat organliri, zor iqtisadiy asasqa ige yershari xaraktérlik tesirge ige dangliq shirketler uni qizghinliq bilen xizmetke teklip qilishti. Ularning Rishatqa bermekchi bolghan maash we bashqa teminatliri bir-biridin qélishmighudek derijide yaxshi idi.

Iqtisadshunasliq yene bir menidin éytqanda ademlerning heriket-qilmishlirini tetqiq qilidighan pen bolup, uningdiki bir ilmiy perez ---Idrakliq ademge köp xil tallash pursiti bérilgende, U elwette özini eng xosh qilidighan, ünümi chong bolidighan ishni tallaydu.

Rishatmu her xil amillarni oyliship axir 1996- yilining axirida hökümet qarmiqidiki tejribixanidin yötkilip xususilar igilikidiki bir dora tetqiq qilish idarisining "Yéngi Dorilarning bedende almashturulushi we bixeterlikini bahalash hemde tetqiq qilish bölümi" de tetqiqatchi bolup ishqa chüshti.

Mezkur idaride ishligen 4 yil jeryanida, u asasliqi yürek tiqilma késellikliri we Rohiy késellerni dawalashta ishlitilidighan yéngi dorilarni tetqiq qilish hem wujudqa keltürüsh bilen shughullandi we Amérika dora bashqurush idarisi teripidin testiqlinip xelq’ara bazargha sélin’ghan nerwa késellirige dawa dora Abilify ® and qan tomurlarda qanning uyushishining aldini alidighan dora PLETAL® dorilirining wujudqa kélishide körünerlik töhpe qoshti.

Bazar igilikidiki riqabet melum menidin éytqanda, ixtisasliqlar riqabiti.

Amérikining emgek bazirida ixtisasliqlarni talishish, özlirige tartish daim bolup turidighan ish. Chünki, halqiliq pen-téxnikigha qabiliyitige ige ixtisasliqlar karxanining hayat-mamatigha chong tesir körsitidu.

Rishat Abbas – 1999 yili küzde Italiyede ötküzülgen xelq’ara dora tetqiqat jem’iyitining ilmiy yighinida léksiye sözlep bolghandin kéyin, uning yénigha bireylen kélip qizghinliq bilen özini tonushturup ötkendin kéyin mundaq didi:

---Sizning tetqiqat téxnikiliringiz ve shuning bilen qazan’ghan bu netijiliringiz nahayiti yaxshi iken, bizning tetqiqat merkizimiz sizningkidek ozgiche tetqiqat uslublirigha qiziqimiz. . Sizning iqtidaringiz, we netijiliringiz méning bekmu diqqitimni tartti. Eger xalisingiz, men sizning bir purset chiqirip bizning tetqiqat merkizimizge kélip léksiye bérishingizge, bizning idaridiki bashqa tetqiqatchi doktorlar bilen körüshüp, tejribixanilarni közitip béqishqa teklip qilimen. Bizning tetqiqat merkizimizdiki tetqiqatchilar ishlewatqan témalirining biri, qen siyish késelini dawalaydighan insulin tablétkisini tetqiq qilish. Her ikkila terepke uyghun kélip qalsa, siz méninghche bizning merkizimizde choqum bir bösüsh hasil qilalaysiz.

Eslide u kishi shu idarining tetqiqatqa mes’ul muawin présidénti bolup ismi Robért iken.

-- Teklipingizge rehmet. Hazirqi idaremde qoldin chiqarmisam bolmaydighan bir téma bar, bu heqte idarige mes’uliyetchan bolmisam bolmaydu, shu tetqiqatim tügigendin kéyin teklipingizni oylinip baqay.

Robért isimlik bu kishi Rishatning jawabini muwapiq körüp, xoshalliq bilen uning isim kartisini soridi.

Yil örülüp 2000-yili baharning bir küni, yeni Rishatning qiliwatqan ishidin netije chiqip, bu heqte xewer dora tetqiqat saheside neshr qilinidighan ichki kespiy gézitke chiqip bir nechche kün ötken idi.

--- Jiring, jiring.

-- Yaxshimusiz, men Rishat Abbas, -- dédi Rishat téléfon’gha jawab berip.

- Xeyrlik seher, doktor Abbas ependim -- dédi, qarshi terep.

Rishatqa bu awaz tonushtek bilindi-yu, emma qarshi terepning kimlikini angqiralmidi.

--Men Robért bolimen, biz Italiyede körüshken -- dédi qarshi terep qizghinliq bilen.

-- Qandaq, yaxshimusiz?

---Héliqi teklipimni oylinip kördingizmu?

Eslide bu adem Rishatning tetqiqati heqqidiki xewerni körüp, uni özining idarisige kélip léksiye bérishke teklip qilghan iken.

Rishat Abbas, Robértning tetqiqat merkizige bérip, léksiye sözlep bérishni kemterlik bilen qobul qildi. Shuning bilen Rishat bu tetqiqat merkizige bérip, öz tejribe-sawaqlirini tonushturup, bashqa tetqiqatchilargha qayil qilarliq ilmiy asas we yekünler bilen tolghan malumatlarni berdi. Bu merkezning tetqiqat sharaiti we bashqa ehwalliri bilen tepsili tonushti.

Rishat Abbasning talantliq, ijtihatliq we mes’uliyetchan xaraktéridin razi bolghan tetqiqat merkizining présidénti ve muawin présidéntliri Rishat léksiye bérip qaytip kélip uzun ötmeyla, uning bilen yene alaqiliship, Rishatni öz tetqiqat merkizige kélip xizmet ishleshke teklip qildi.

Yashawatqan yéride tartishidighan el-yurt bolmighandin kéyin, uning üstige öz idariside wedisige wapa qilip qilidighan ishni köngüldikidek orunlighandin kéyin, bu yerdin ayrilsimu yüzi yoruq ayrilidighanliqini chüshen’gen Rishat bu tetqiqat merkizining teklipini qobul qildi.

Xizmetke teklip qilish xéti etisila uningha FEDEX arqiliq yetküzüldi.

Shuning bilen 2000- yili yazda u Robértning shirkitige Biologioyilik dorilar bölümining dréktori bolup yötkilip keldi.

Kishilerning saghlam halda süpetlik, uzun ömür körüshini qolgha keltürüshte ikki nerse nahayiti muhim. Buning birinchisi, aldini élish xaraktérlik tedbir bolup, buningda her xil késel peyda qilghuchi xeterlik amillar, mesilen, baktériyilerni yoq qilish, tertiplik we muwapiq bolghan turmush aditini yétildürüsh, su we muhitning bulghinishning aldini élish, shundaqla her xil yuqumluq késeliklerdin mudapie üchün waksina urush qatarliq tedbirler bolup, bu eng ela tedbirdur. Uning ikkinchisi, alliqachan késelge giriptar bolghan bimarlarni dawalash arqiliq saqaytish, azabini yenggillitish we ularning süpetlik halda uzunraq ömür körüshini qolgha keltürüsh. bu ikkilemchi tedbir, emma hayat-mamatqa bérip taqishidighan tedbirdur.

Qen siyish késili – uzun'gha sozulidighan késelliklerning bir xili bolup, uning tesiri yekke shexs nuqtisidin éytqanda bimarning ömrining süpitini töwenletse, jem’iyet nuqtisidin éytqanda, u iqtisadning tereqqiyatigha zor derijide eks tesr körsitidu. Adette bir ademning hayatida qen siyish késilige giriptar bolush- bolmasliqini biologiyilik we ijtimai amillar belgileydu.

Esletme -1:

Dunya Sehiye Teshkilati (WHO) ning yéqinqi statiskisigha qarighanda, 2000-yili dunyada 171 million qen siyish késilige giriptar bolghan bimar bar bolup, ular dunya nopusining 2.8% ini teshkil qilghan. WHO ning mölcherlishiche qen siyish késilige giriptar bolidighan bimarlarning sani 2030-yiligha barghanda tedriji éship, dunya nopusining 6.5% ini igilep 366 milyon'gha yétidiken. Kelgüsidiki bu éshishning köp qismi asasliqi tereqqi qiliwatqan dölet we rayonlarda bolup, ularning köpchiliki 45 yash bilen 64 yash ariliqidiki kishiler, yeni emgek iqtidari bar ademler bolidiken.

Kishilerning saghlam yashishigha tehdit salidighan herqandaq késelni yoqitish yaki xeterlik amilni tizginlesh --tébbiy sahesidikiler, jümlidin dora tetqiqat alimliri oylishidighan mesile.

Kichigidin "dorilarning möjizilik roligha" heyran bolup chong bolghan we bimarlarning azabini chüshinidighan Rishatning qen siyish késilige giriptar bolghanlarning azabini yenggillitidghan birer dora ijat qilishni oylap bu heqte izdinishke kirishkinige 1-2 yilche waqt bolghan idi. U barghan bu idare mexsus qen siyish kisellirige qarshi dora tetqiqati bilen shughullinidighan idare bolup, Rishat béripla mushu jehette bösüsh hasil qilish üchün tetqiqatqa kiriship ketti.

Yene shu özini béghishlash rohi, yeni shu eqil-parasetning julasi.

U bu yerdimu nahayiti tézla bösüsh hasil qilip, qen siyish késilige giriptar bolghanlarning "éghizdin istémal qilish"i üchün ünümi yaxshi hem qilche azabi yoq bir xil tablétkini tetqiq qilip hemde dunya dora tetqiqat saheside tunji bolup éghizdin istémal qilidighan Insulin tablétkisining tejribilirini layihilep we ademde sinaq qilghan tunji alim, yeni Uyghur pushtidin bolghan alim bolup qaldi, arqidinla hem bu tetqiqat boyiche patént hoquqigha érishti. Uning bu heqte yaratqan netijisi Amérikining kespiy axbarat wasitiliride teshwiq qilindi. U bu heqte radio we gézit ziyaretlirni qobul qildi we uning köz qarashliri munasiwetlik gézit-jurnallarda hemde ilmiy maqalilerde neqil keltürüldi. Bu tetqiqat toghrisidiki yézip chiqqan maqalisi 2001- yili San -Fransisko shehiride ötküzülgen "Qent Siyish Késilini Dawalash Téxnikisini Almashturush Ilmiy Yighini" da "Eng yaxshi maqale" mukapatigha érishti. Rishat Abbas yene bu tetqiqatining netijisi boyiche, 2002 Amérika Diabitlar (qen siyish késelliki) tetqiqat jem’iyitining teklipige binaen, San Fransiskoda échilghan dunyawi yilliq yighinida nechche yüzligen alim-mutexesislerge léksiye sözlidi.