Meripet: Uyghur Scholars Biography

Tilsimlar Dunyasida Nur Quchqan Alim --- Rishat Abbas

A glowing Uyghur star in the mystic realm of global scientific frontier
---- Dr. Rishat Abbas

(Edebiy Axbarat)
Aptori: Qeyser Mijit

Rishat Abbasning kespi sahediki yüksilishi uning ilmiy tetqiqatta yaratqan netijilirige yarisha parallél halda teng sür'ette yandiship mangdi.

Ötken on yil ichide U- bir dora tetqiqatchisidin mes’ul tetqiqatchiliqqa we axir bash tetqiqatchiliqqa kötürüldi, yeni xelq'ara sewiyege ige alim bolup yétiship chiqti, mushu mezgilning özide yene idarilerde tégishlik bashqurush xizmitini üstige élip, adettiki bashqurghuchidin bash bashqurghichigha, yardemchi dréktorluqtin, dunyadiki 5 chong dora tetqiq qilish-yashash merkizining biri bolghan Wyeth tetqiqat merkizide mexsus rak késelliklirige alaqidar dorilarni tetqiq qilish-yasash tarmiqining mes’ul bash dréktori bolup östürüldi.

Altun Awghustning bir hepte axirida men uning bilen New Yorkta körüshtüm we uning bilen birlikte Hudson derya boyida chay ichkech söhbetleshtim:

--Bilmey yürüptuq, shunche köp netijilerni yartipsiz, tebrikleymen!. -- dédim men uni körüpla.

---Yoghsu uka. Téxi teleptin köp yiraq-- dédi u jawaben.

Men uninggha keyni-keynidin sual qoydum, sewebi uning hazirqi tetqiqat ehwali we kelgüside qilmaqchi bolghan ishliri toghrisida oqurmenlerni xewerdar qilmaqchi bolghan idim.

-- Mushu kemgiche bolghan hayatingizda sizni eng xush qilghan nerse néme, sizni epsuslanduridighan nersichu?

--Méning eng xosh bolidighinim- bala chéghimda körgen chüshümning kündin kün'ge réalliqqa aylinishi. Mana körüp turupsen, uzun yilliq oqush, öginish we tetqiqat arqiliq, men axir dorining qandaq yasilidighanliqi we bimarlargha qandaq shipa bolidighanliqining prinsiplirini chüshinip yettim. Her qétim bir yéngi dorini muweppiqiyetlik halda tetqiq qilip we sinaq qilip muweppiqiyet qazan'ghinimda késellik destidin azabliniwatqan hemme irqtin, her xil étiqad we oxshimighan medeniyet arqa körünishige ige bimarlarning azabi yénikleydighan boldi, dep oylaydighinim. Démisimu men tetqiq qilip yasap chiqqan dorilar Amérika Dora Bashqurush idarisining testiqidin ötüp bazargha sélin'ghandin kéyin, alemning hemme chétige yétip baridu.

--Bu siz arqiliq biz Uygurlarning insaniyetke qoshuwatqan töhpisi denga, démek buningdin bizmu xosh, --dédim men uning gépini testiqlap.

-- Undaqta, sizni epsuslanduridighan nerse barmu?

--- Elwette. Apamning bizdin waq-tsiz ayrilishi bek yürikimni tatilap biaram qilidu. Bezide kéchliri oylap kétimen, "hejep, oqudum, tetqiq qildim dep uzun yil hepilishiptimen, apamning késilige shipa bolidighan dorini tetqiq qilip chiqishqa ülgürelmidim,dep.

Shundaq dewétip, u béshini töwen saldi, uning közliride yash tamchilirining lighirlawatrqanliqini körüp, "apla, sorimisam boptiken" dep pushayman yep ülgürdüm we uningha teselli berdim:

--Uni emdi bende bolghandin kéyin Allahning iradisi deymiz.

---Insan bilmeydighan nerse bek köp iken ukam,-- dédi u béshini kötürüp, bu alemde tilsim dégen nahayiti köp iken. Bir adem ömride shunche küchisimu peqet azraq nersinila chüshineleydiken, kichikkinile sirni yésheleydiken .

-- Bu sizning kemterlikingiz --dédim men uningha. Mana menmu eqlimge kelgendin buyan oquwatimen, azraq nersini chüshenginim bilen sizge oxshash tilsim dunyasida at chépip baqqinim yoq.

-- Sen téxi yash tursang, -- u manga medet bermek boldi.

Bundin kéyinki tetqiqatingizda néme qilay deysiz? pilaningizdin xelqimizni xewerlendürsem bolamdu?

---Xelqimiz üchün shan -sherep keltürüsh -- bu méning intilishim we tirishishimdiki yene bir meqset, shundaqla gheyret-shijaitimning menbesi. Shunga qiliwatqan we qilmaqchi bolghan ishimdin ularni xewerlendürgining yaxshi ish. Chünki u men üchün hem medet hem türtke bolidu. Nöwette, insaniyet rak késellikining tehditige duch kelmekte, bu nijis késelge giriptar bolghan bimarlar hayatidin burunla ayrilip, uruq-tuqqanlirini hesrette qoyup ketmekte. Men bu yüzlinishke diqqet qilip kéliwatimen. Rak késellirining türi köp, emma hemmisi dégüdek ejellik. Qandaq qilghanda bu késelni tizginligili, eng idiyal shara'itta

qandaq qilip bu késelni yoq qilghili bolidu -- mana bu méditsina sahesi yéqindin buyan jiddi türde tetqiq qiliwatqan bir murekkep téma, ochuqini qilip éytqanda, yene bir tilsim.

--Bu tilsimning tégige yétey depsiz-de?

--- Emeliyette, men bu heqtiki tetqiqatmni alliqachan bashlidim.Lékin rak késellikliri tetqiqati pütün tetqiqatlarning ichide qiyinliq derijisi yuqiri bir tetqiqat, shunga köprek ter töküshumge toghra kélidu.

--- Bu heqte ishlewatqan tetqiqatliringizning yüzlinishi qandaq?

--- Sangimu melum bolghandek, rak késellikining türi kop, mesilen, ashqazan asti bézi raki, kökrek raki, jiger raki, öpke raki… wahakaza. Uzun yilliq méditsina we dora tetqiqati jehette qolgha keltürgen netijiler hem uniwérsal bilimimizning éship bérishigha egiship, biz rak késelliklirini peyda qilidighan xeterlik amillar heqqide melum chüshenchige érishtuq. Emma,oxshash türdiki rak késili bolghan ikki bimargha bir xil dorini bersek, körsitidighan ünümi oxshash bolmaywatidu. Shunga hazirqi bizning tetqiqatimiz mexsus nishanliq halda rak késelligige taqabil turidighan dorini tetqiq qilip wujudqa keltürüsh. Yeni yekke bimarning Gén jehettiki tüzilishige asasen dawalaydighan ünümlük dorini tetqiq qilip chiqish.

--- Bu jehette birer netije barmu?

--- Ötken nechche yillardin béri men muhim tetqiqatchilarning biri süpitide qatniship, tetqiq qilip, wujutqa keltürgen “TarcevaTM (Erlotinib)” dégen dora Amérika Dora Bashqurush idarisining testiqidin ötti. Yéqinda bazargha sélindi hazir dunyaning her qaysi jaylirigha tariliwatidu, u dora asasliqi “öpke raki” we Ashqazan asti bézi” rakigha giriptar bolghan bimarlargha shipa bolidu. Lékin, özüngge melum, tetqiqatning chéki yoq, haman bilidighinimizdin bilmeydighinimiz köp. Shunga ete téximu yaxshi nersini barliqqa keltürimen dep toxtimay tirishchanliq körsitishke toghra kélidu.

--Men wetendiki tereqqiwerwer kishilerning maqale yézip bérish heqqidiki teklipini tapshurup élip, "Uyghur Alimliri we Nobél Mukapati heqqide" téyiz bolsimu qisqiche toxtaldim. Maqalemde men Uyghur alimlirining pen-téxnika saheside Nobél Mukapatigha érishishidin ümit bar dep bisharet berdim. Biraq, men uning waqtigha chek qoymidim, chünki qoyalmidim. Belki u alimlirimizning süri'tige baghliq dep éyttim. Siz bilen bolghan söhbet tuyuqsiz manga Nobél mukapati heqqide eslitip qoydi. Chünki, siz we sizge oxshash yétiship chiqiwatqan alimlirimiz mushundaqla zor tirishchanliq körsetse, Uyghur alimlirining yéqin kelgüside Nobél mukapatigha érishishidin zor ümit bar. Uning üstige, Méditsina ilmi boyiche Nobél Mukapati tarqitilidu. Özingizni Nobél Mukapatigha érishipmu xiyal qilamsiz?

--- Nobél mukapati özüngge melum bolghandek, ilim-pende eng büyük choqqigha chiqqan kishilerge bérilidighan tartuq. Men bir chaghlarda bu heqte xéli oylan'ghan, arzu qilghan. Kéyin ilmiy tetqiqat bilen bolup kétip u xiyalni untup qaldim. Biraq, yéqindin buyan shughulliniwatqan tetqiqatim – manga qaytidin u otni tutashturdi.

Biz – bende. Biz seweb qilghuchi, qudriti ulugh igemdin tiligüchi. Men hayatimda héchqachan “mumkinchilik”ni ret qilip baqqan emes. Mubada bu mukapatqa érishsem – u bir katta ish bolghan bolidu, chünki u méning emes, xelqimning érihskini bolidu. Mubada érishelmisemmu, héch bolmidi dégende u xil otning yash alimlirimizgha tutishishigha paydisi bolidu.

Esletme-2: Oquwatqan kespimning sehiye iqtisadshunasliqi bolushi tüpeyli, insanlarning süpetlik halda saghlam yashishigha tesir körsitidighan xeterlik amillar we hazir duch kéliwatqan yuqumluq we sozulma xaraktérlik késelikler heqqide bir qeder yaxshi chüshenchige igemen. Rak késelliki heqqide mundaq bir statistikiliq pakit bar. Hazir dunya boyiche her xil rak késellikige giriptar bolidighanlarning sani yiligha 10 milyon bolup, bu késellik sewebidin ölidighanlar 7 milyon. tetqiqatchilar rak késellikliri bilen giriptar bolidighanlar sanining kéyinki 20 yil ichide texminen 50% ashidighanlighini bildürüshmekte. Rak késellikige giriptar bolghanlarning hayat qélish nisbiti intayin töwen. Mana mushundaq shara'itta rak késellkini ünümlük halda dawaliyalaydighan birer dorini keship qilghan alim - Nobél mukapatigha érishishke heqliq elwette. Men maqalining béshida sözlep ötken Alexander Fléming (1881-1955) del Pensillinni bayqighanliqi üchün 1945 -yili "Fizilogiye we Meditsina Ilmi" boyiche Nobél mukapatigha érishken.

Rishat Abbasning sözliridin ümidlendim we waqitning bir yerge bérip qalghanlighini körüp:

--- Muweppiqiyet qazinishingizgha tilekdashmen! -- dédim men bu temidiki söhbitimizni axirlashturup