Yoqurqi resimde: Kennedy Alem Boshluq merkizidiki Alem Boshluq Qatnash Kemisi bilen uni
alem boshlighigha elip chiqquchi roketaning modeli. Ularning renggi bilen
chong-kichikligi resmiy nersilerning bilen opmu-oxshash bolup, adem
ularning qeshigha kelmigiche ularning qanchilik chong bolidighanlighini
tesewwur qilish tes iken. Bu resim 2006-yili 28-May kuni tartilghan.

1-Soal: Hazir Junggo xelq'aradiki eng chong bazar dep qariliwatidu. Junggo «Gherbiy rayonni keng kölemde échish» stiratégiyisini yolgha qoyuwatidu. Sizche, bazar igiliki dewridiki Junggo bazirini échish, put dessep turushta qandaq qilish kérek? Qandaq yolda mangghanda bu jehette téz ünüm yaratqili bolidu?

Bu soal mening öz kespimdin xéli yiraq bir kespiy dairide jawab bérishimni telep qilidiken. Shundaq bolsimu buninggha men özüm oqughan matériyallar we özüm közetken ehwallar asasida jawab bérip baqay.

Aldinqi 20 yildin öprek waqit jeryanida, Junggo heqiqetenmu bazar iqtisadini yolgha qoyush yolini boylap nurghun muhim qedemlerni basti. Bezi iqtisad mutexessislirining analizigha asaslan’ghanda, buning muhim ipadiliri töwendikilerdin ibaret:

1) Junggo iqtisadining asasliq huli bolghan dölet igilidiki karxanilarni öz ichige almighan xususiy igiliktiki karxanilar bir ghayet zor iqtisadiy küch bolup kötürülmekte.

2) Bazar mehsulat menbesi bilen bazar éhtiyaji asasidiki baha méxanizmi wujutqa keltürüldi. Pilanliq iqtisad dewride baha pütünley hökümet teripidin belgilinetti. Hazir bolsa mutleq köp sandiki istémal buyumliri we mulazimetlerning bahasi sétiwalghuchilar bilen satquchilarning sodisi arqiliq belgilenmekte. Bu xil ehwal hökümnet qattiq monopol qiliwalghan xewerlishish, pochta we éléktir qatarliq sanaet dairisidimu wujutqa kelmekte.

3) Kapital baziri ijtima'i bayliqlarni teqsim qilish saheside barghanséri küchlük rol oynimaqta.

4) Uzundin buyan hökümet monopol qilip kéliwatqan bir qisim sanaetler hazir erkin qoyup bérilishke bashlidi. Bu sanaetler néfit ximiye buyumliri, xewerlishish, éléktir bilen teminlesh, tömür yol qatnishi we yoluchilar hawa qatnishi qatarliqlarni öz ichige alidu. Bu sanaetlerni erkin qoyup bergende, ular memliket ichi we chet el kapitaligha ige bolush pursitige érisheleydu.

Yene bezi iqtisad mutexessislirining qarishiche, Junggo téxi bazar iqtisadi ölchem siziqidin ötelmidi. Junggo hazirgha qeder bazar iqtisadi bosughisigha qedem qoyghan bolsimu, lékin, bu bosughidin téxi ötelmidi. Bazar iqtisadining her xil terkibiy qisimliri bar. Ashu terkibiy qisimlar boyiche Junggo iqtisadining bazarlishish derijisige qarighanda, istémal buyumliri bazar iqtisadi yoli boyiche méngiwatidu, dep qarashqa bolidu. Emma, qalghan iqtisadiy terkibler téxi bazar iqtisadigha qedem qoymidi. Buning asasliq ipadiliri töwendikidek:

(1) Junggodiki her xil igiliklerning kapital bilen temin étilishi hazirmu intayin tereqqiy qilmighan. Hazirqi Junggodiki kapital igiliri qimarxanilarning igilirige oxshash bolup, ularning meblegh sélishtiki stratégiyisi peqet «dettikom» dep teley sinashtin ibaret bolup qéliwatidu. Ularda mebleghni her sahelerge tengshep sélish, kapitalning küchidin ünümlük paydilinish iqtidari yenila intayin kemchil boluwatidu. Nurghun igiliklerning iqtisad bashqurushtiki nami we rékordisi nachar bolghachqa (bu In'glizchide "financial credit" dep atilidu; men bu sözge téxiche Uyghurche muwapiq söz tapalmidim), bankilarmu ulargha qerz bérip turushtin qorquwatidu.

Men bu söhbetning aldinqi qisimlirida xususiy VC kapitalistlar bilen Amérika hökümitining her xil igiliklerge meblegh sélish ehwali toghrisida bir az toxtilip öttüm. Uningdin bashqa Amérikida shexsiyler qurghan shirketlerni meblegh bilen teminleydighan yene mundaq ikki asasliq iqtisadiy organlar bar. Uning birsi «Meblegh Sélish Bankisi» (In'glizche "Investment Bank" dep atilidu). Yene biri ottura we chong derijilik shirketler özlirining bir tarmiqi teriqiside tesis qilghan shirketning meblegh sélish bölümi. Mesilen, Amérikidiki chong shirketlerning biri bolghan, kompyutérning CPU sini ishlep chiqiridighan «Intel» dégen shirketning «Intel Kapital» dégen bir tarmiqi bar. Yaponiyening «Hitachi» dégen shirkitiningmu «Hitachi Kapital» dégen bir tarmiqi bar. Bu 2 ikki iqtisadiy qurulmimu xuddi xususiy kapitalistlargha oxshash yéngidin qurulghan shirketlerge meblegh salidu. Uningdin bashqa, qurulghili uzun bolghan, nahayiti yaxshi méngiwatqan, iqtisadiy ünümi yuqiri bolush éhtimalliqi küchlük bolghan bashqa shirketlergimu meblegh salidu. Shundaqla, bu yerdiki ottura we chong kölemlik shirketlerning meblegh sélish tarmaqlirining yene bir xizmiti, mehsulatliri özliri ishlep chiqiriwatqan buyumlargha kéreklik bolghan her xil kölemdiki yuqiri téxnikiliq shirketlerning igilik tereqqiyatini yöleshtin ibaret. Ular hergiz kichik shirketlerge pulni bikargha bermeydu. Uning eksiche, meblegh salghan pulidin banka ösümige qarighanda yuqiriraq derijidiki ösümni qolgha keltürüsh bilen birlikte, öz igiliklirini kéngeytish üchün kéreklik bolghan bashqa shirketlernimu yöleydu. Shundaq qilip, Amérikida shexsiyler qurghan shirketlerni meblegh bilen teminleydighan xususiy iqtisadiy organlardin yuqirqi 3 xili bar. Uningdin bashqa, Amérika hökümitimu chiqarghan mehsulati derhal iqtisadiy payda bermeydighan, emma yéngi téxnikini wujutqa keltürüp, Amérikining dunyadiki pen-téxnika jehettiki bashlamchiliq rolini kücheytishke hemde dölet mudapiesige paydiliq bolghan shirketlerni melum derijidiki meblegh bilen teminleydu. Bu mebleghlerning teqsim qilinishi meblegh telep qilghuchilarning öz’ara riqabiti hemde pul bergüchi bilen pul alghuchi ikki terepning öz’ara sodiliship kélishishi asasidila élip bérilidu. Bundaq riqabette hemme adem barawer bolup, Amérikining hemme iqtisadiy paaliyetlirimu intayin qattiq qanun arqiliq nazaret qilinidu.

2003-yili dékabirda, men JPL ge ishqa chüshüshke bir qanche hepte qalghanda, héliqi özümni öz ichige alghan 3 kishi birliship qurghan Telelase dégen shirketning reisi méni chaqirtip, shirket teyyarlimaqchi bolghan, Amérika hökümitidin pul telep qilidighan bir «Meblegh Layihesi» (In'glizche "Fund Proposal" dep atilidu) teyyarlashqa yardemlishishimni iltimas qildi. Men maqul bolup, jem’i 2 hepte ishtin sirtqi waqtimning hemmiside shu ishni ishlidim. Eslide Amérika hökümiti bir yéngi herbiy qomandan sistémisi ishlep chiqarmaqchi bolup, uning xewerlishish téxnikisi toghrisida yéngi layihe qobul qilidighanliqini, layihesi tallan’ghan shirketlerni meblegh bilen teminleydighanliqini uqturush qilghaniken. Bundaq xewerlishish torini ishletkende, herbiy qomandanlar öz’ara sözlishipla qalmay, diametiri 10 kilométir kélidighan bir urush meydanining emeliy ehwalini qomandanliq merkizidiki kishiler chong tipliq téléwizor ikranida eynen körüp turidiken. Buninggha kétidighan xewerlishish sür'iti bir sékuntigha 10 milyart bit (10 Gbps) bolup, choqum lazér nuri ishletmise bolmaydu. Biraq, nur buluttin ötelmigechke, bundaq sistémining bulutluq künlerdimu ishliyelishi üchün, lazér nuri xewerlishish üsküniliri qachilan’ghan ayropilandin bir qanchisi urush meydanining üstidiki asmanda dawamliq turup, bir yer bilen xewerlishish torini shekillendürüshi kérek. Shundaq qilghanda, asmanning bir yérige bulut kélip qalsa, bu ayropilanlar bulutsiz orun’gha yötkilip, xewerlishish nur signalini bulutqa yoluqturmay bir nuqtidin yene bir nuqtigha mangdurup béreleydu. Kéyin uqsam, biz iltimas qilghan bir tetqiqat türige jem’i 20-30 shirketler iltimas qilghan bolup, uning ichide lazér nuri xewerlishish üskünliri saheside igilik bilen shughullan’ghili köp yil bolghan shirketlermu köp bolghachqa, bizning layihimiz tallanmay qaptu. Men bu ishta ümid chong emeslikini burunla mölcherligen idim. Shundaq bolsimu, «Qilip sinap baqmisa, bir ishni wujudqa chiqirishning éhtimalliqi nol bolidu» dégen prinsipqa asasen, pütün küchüm bilen u layihini teyyarlap yollap, sinap baqtim.

(2) Junggoda téxiche bir birlikke keltürülgen memliket miqyasidiki emgek küchi baziri yoq. Oxshimighan ölkiler we oxshimighan orunlar otturisidiki memuri tosalghular hazirmu memliket ichidiki emgek küchlirining erkin éqishini tosup turuwatidu. Uningdin bashqa, Junggoning ijtimai parawanliq tori intayin tar we ajiz bolup, emgek küchining köp qismi bundaq ijtimai parawanliqtin mehrum. Bu ehwal Junggo emgek küchining mehsulat chiqirish ünümige zor derijide dexli qiliwatidu.

Men bu söhbetning aldinqi qismida, bir shirket özige birer yéngi xizmetchi almaqchi bolsa, bu xizmetchining ish teqsimati bilen uning chiqimini nahayiti estayidil hésaplaydighanliqini, bu chiqim bu yéngi xadimning salametlik "sughurta" sinimu öz ichige alidighanliqini éytip ötüp ketken idim. Omumlashturup éytqanda, bir shirketning her bir xizmetchisining ijtima'i parawanliq ishliri üchün serp qilidighan iqtisadiy chiqimi u kishige bérilidighan maashning üchtin bir qismi (yeni 1/3) ge toghra kélidu. Bu ehwal Amérikining dölet qanunliri we her qaysi shitatlarning öz aldigha tüzgen qanunliri arqiliq toluq kapaletke ige qilin’ghan. Burunmu éytip ötkendek, Améridiki bir adem döletning her qandaq bir yéridin xizmet tépip, shu yerge öz ixtiyarlighiche köchüp kételeydu. Shirketlermu öz xadimlirining turidighan öyige mes'ul emes bolup, öyni her bir xizmetchi özliri hel qilidu. Shunglashqa bir yerde turidighan kishilerning xizmet orunliri her yer her yerlerde bolidu. Amérikida qoshnilar bir-birini tonumasliqining sewebining biri mushudur. Amérikida kishiler eng köp qilidighan ishning biri öy köchüsh. Nede xizmet tépilsa, shu yerge köchidighan gep. Shunga siz bir aililikler rayonigha kirip, bir az aylansingiz, «Öyni Satimen» dégen xet yézilghan taxtaylarni dawamliq uchritisiz. Manga oxshash yuqiri derijilik xizmet ornida ishleydighanlar bir yéngi xizmetke ériship, bir jaydin yene bir jaygha köchmekchi bolsa, köchüsh xirajitini xizmetke alghan shirket pütünley kötüridu. Amérikida mexsus öy köchüp béridighan shirketlermu köp bolup, uni «Öy Köchürüsh Shirkiti» (In'glizchide "Moving Company") dep ataydu. Öy köchüsh mashinilirimu 18 chaqliq, 20 tonniliq mashinilar bolup, 4 éghizliq öyde turuwatqanlarning öyini bir mashina bir qétimdila köchürüp kételeydu. Bu öy köchüsh shirketlirining xadimliri öydiki nersilerni sanduqqa özliri qachilap, rextin tikilgen yumshaq ediyallargha orap, mashinigha bésip, yéngi orun’gha özliri apirip, yéngi öyge ekirip, yéngi öyning ichidiki biz dégen yerge qoyup, bikar bolghan kartushka sanduqlarni we nerse orashqa ishletken matériyallarni échip, kéreksiz nersilerni özliri élip kétidu. Shunga, bir xizmetchi üchün, öy köchüshmu intayin asan ish. Men CVI Lazér shirkitige ishqa orunlashqanda, shirkitim öyümni Kaliforniyening «Davis» dégen shehiridin «San Ramon» dégen shehirige köchürüp berdi. Bu sheherlerning ariliqi 104 kilométir kélidu. Men JPL gha ishqa kirgende, ishqa chüshüshtin burun shimaliy Kaliforniyedin jenubiy Kaliforniyege öy izdep 2 qétim keldim. Chiqimni shirket köterdi. Ishqa chüshüp deslepki 45 kün ichide bir méhmanxanida turdum. Bu chiqimnimu shirket köterdi. Öyni köchürüsh chiqiminu shirket köterdi. Bu ishlar Amérikidiki shirketlerde oxshimighan derijide yolgha qoyulghan bolup, kishilerning bir jaydin yene bir jaygha köchüshi bir adettikila ish.

Mushundaq bir sistéma bolghachqa, Amérikiliqlar taki özliri eng yaxshi köridighan hemde özliri eng yaxshi qilalaydighan bir xizmetni tapqiche toxtimay yéngi xizmet izdep, shirket almashturidu. Shirketlermu özlirige eng muwapiq kélidighan xizmetchi xadimini tapqiche toxtimay yaxshi ishlimigen yaki ishliyelmigenlerni ishtin boshitip, uning ornigha yéngi xizmetchi alidu. Shunga kishiler toxtimay bir yerdin yene bir yerge éqip turidu. Köpinche kishiler özi eng yaxshi köridighan shirkette özliri eng yaxshi köridighan we eng yaxshi qilalaydighan ishlarni qilip yashaydu. Shundaq bolghachqa xizmet qilish köpinche ademler üchün bir hozur qilidighan ish hésablinidu.

(3) Junggoda eqliy mülükni qoghdaydighan qanun-permanlar bolmighachqa, yaki bolsimu yéngidin tüzülgen, yolida ijra qilinmighan bolghachqa, téxnika yéngililiqlirini wujutqa keltürüsh herikiti héch qandaq maddiy yardemge érishmeywatidu. Bu kishilerning ijadkarliq rohigha éghir derijide soghuq su sépiwatidu. Junggoda chet ellerning eqliy mülkinimu qoghdimasliq hazir dunya miqyasida éghir xelq’araliq mesile süpide qariliwatidu.

Qisqisi, Junggo peqet xususiy igiliktiki iqtisadiy qurulmilarni bazarlashturush jehette bir qisim ilgirileshlerni emelge ashurghan bolsimu, dölet igilikidiki karxanilarni stratégiyelik halda qaytidin qurup chiqish jehette qilishqa tégishlik ishlar yenila intayin köp. Junggoda bazar iqtisadini omumlashturush qedimining asta bolushigha bezi örp-adet we mediyet jehettiki amillarmu sewebchi boluwatqan bolushi mumkin. Bazar iqtisadini emelge ashurushta shekil qoghlashqan bilenla bolmaydu. Muhimi uning mezmunini emelge ashurush kérek. Tüp mahiyitidin élip éytqanda, bazar iqtisadi dégenlik xususiy mal-mülük bilen ademge hörmet qilishni, shexsilerning toluq erkinlikke we öz ishini özi qarar qilish hoquqigha érishishini körsitidu. Bularsiz heqiqiy bazar iqtisadini emelge ashurush éhtimal mumkin emestur. Öz iqtidarini toluq jari qilduralmighan bir adem melum derijide tömür qepezghe solap qoyulghan bir qushqa oxshaydu. Bu dunyadiki eng azablinarliq ishlarning biri. Amérikining bu dunyadiki nurghun milletlerning ichidiki eng iqtidarliq we eng talantliq kishilerni özige jelp qilalishi, uning her bir ademge öz iqtidarini eng yuqiri derijide jari qildurushi üchün hazirlap bergen cheksiz pursetlerdur. Shundaqla bu pursetlerdin hemme ademlerning barawer paydilinishini kapaletke ige qilidighan qanun-tüzümlerdur. Amérikida bir qanche yil yashap baqqan kishiler bu xil ehwalni asanla hés qilalaydu. Dunyadiki eng qabiliyetlik kishilerning bu döletke yighilghanliqini asanla köreleydu. Mesilen, buningdin bir qanche yil burun Amérika Afghanistanni talibanlarning qolidin qayturwalghandin kéyin, Amérikida yashawatqan nurghun Afghanliqlar wetinige qaytip, her xil yuqiri derijilik xizmet ornini aldi. Döletning iqtisad ministiri bolghan bir kishi Amérikigha kélishtin burunmu ashu wezipini ötigen bolup, Amérikida yashawatqan waqtida shimaliy Kaliforniyediki bir Afghanliqlar résturanigha muawin bashliq bolghan iken. Amérikida iqtidarliq kishilerning köplükidin, u kishige aran shu xizmet tegkenidi. Bundaq ehwal Amérikida intayin köp.



Yoqurqi resimde: Erkin Sidiq ependi 24-Maydin 31-Mayghiche Amerika Florida shitatining
Orlando shehride otkuzulgen Xelqara Optika Injinirliri Jemiyiti 2006-yilliq Ilmiy Tetqiqat Yighinida.
Resimde korsitilgini Erkin Sidiq ozining ilmiy maqalisi. Bu resim 2006-yili 26-May kuni tartilghan.



Yoqurqi resimde: Erkin Sidiq ependi "James Webb" Alem Teleskopi modelining aldida. Bu model
yoqurqi xelqaraliq yighingha kelgenlerning korishi uchun teyyarlanghan
bolup, u wekillik qilidighan teleskop 2013-yili qoyup berilidu. U alem boshlighigha
chiqirilghandin keyin, hazir putun kainatni tekshurushke ishlitiliwatqan "Hubble" Alem
Teleskopining ornini alidu. U chaghda "Hubble" teleskopi ishlitilishtin toxtaydu. Resimdiki
teleskop modelining chong kichikligi we qurulmisi hazir yasiliwatqan heqiqiy teleskop bilen
opmu-oxshash. Bu resimmu 2006-yili 26-May kuni tartilghan.


Menbesi: www.Biliwal.com