9-Soal: Junggo maaripida, aliy mekteplerde ijtimaiy pen, tebiiy pen dep ayrilghan. Bizde yéqinqi 25 yildin buyan ijtimaiy pende oqughanlar heqiqeten köp boldi. Sizche tebiiy pende oqush alemning xojayini bolushning muqeddimisimu?

1988-yili 4-ayda, Uyghur diyaridin Yaponiyege tunji qétim oqushqa chiqqan aliy mektep oqutquchiliri oqushimizni tamamlap, yurtmizgha qaytip kelduq. Biz kélip uzun ötmey Shinjang Gézitining Ürümchidiki bash idarisi biz bilen bir söhbet yighini uyushturdi. Shu chaghda yighin échilghan ishxanining témigha qarisam, tamda bir parche mukapatname ésiqliq turuptu. Uninggha yézilghini "Yéziq özgertishte ilghar orun bolup bahalan’ghini üchün teqtim qilindi" dégen'ge oxshash bir jümle söz iken. Bu söhbet yighinida sözlesh nöwiti manga kelgende, men tamdiki teqdirnamini körsitip turup: "Men tamdiki teqdirnamini kördum. Eger yéziq ishlirini özgertishke men mes'ul bolghan bolsam, men silerge mukapat emes, jaza bergen bolattim", dédim. Hemde sözümni eslide soralghan soalgha yötkep dawamlashturdum. Bu chaghda yighindikiler méning yuqiriqi sözümge bir nerse démidi. Lékin, kéyin bilsem, gézitxanidiki bir xadim men bilen Yapon’gha birge barghanlardin birsige: "Sözligen bu kishi kim bolidu? Ejep aljip qalghan kishikena bu!", deptu.

Shundaq. Men 1985-yili 9-ayda Yaponiyege oqushqa mangghanda, Uyghurlar téxiche Latin yéziqini ishlitetti. Men bashlan’ghuchning 1-sinipidin tartip, taki aliy mektepni püttürgiche ashu yéngi yéziqta oqughan idim. Méning dadammu Uyghur yézighi kona yéziqtin yéngi yéziqqa özgergendin kéyin nechche yil tiriship, yéngi yéziqtiki Uyghurche matériyallarni bimalal oquyalaydighan, hemde ashu yéngi yéziqta téz sür'ette maqale yazalaydighan sewiyege alliqachan yétip bolghanidi. Lékin, 1988-yili Yaponiyedin kelsem, bizning burunqi kona yéziqimiz eslige keltürülüp boluptu.

Men Yaponiyege barghandin kéyin, tereqqiy qilghan dölet we milletlerning ehwalini bir qeder yaxshiraq chüshinish pursitige ige boldum. Amérika we Yawropadiki tereqqiy qilghan nurghun döletlerning hemmisi Latin yéziqi ishlitidighanliqini, ularda qoligha qelem élip, xetni qol bilen yazidighan ishlar asasen emeldin qalghanliqini, kishiler xet yaki maqale yazghanda xet yézish mashinisi yaki kompyutér ishlitidighanliqini kördüm. Yaponluqlarningmu öz yéziqidiki Xenzuche xetni imkanqeder azaytip, uning ornigha In'glizche sözlerni dessitiwatqanliqini kördüm.

Men Shinjang Uniwérsitétide oquwatqan waqtimda, bizning resmiy basmixanilarda bésilghan derslik kitabimiz asasen yoq idi. Biz asasen mektep özi teyyarlighan léksiyelerge yaki bolmisa özimiz qaldurghan ders xatirisige tayinip oquyttuq. Bezi yuqiri derijilik kespiy dersler üchün Xenzuche kitablarni biwasite qollan’ghan iduq. Men derstin tézrek we toluqraq xatire qaldurush üchün, bezi waqitlarda ders xatirisini özüm öginiwalghan kona yéziqta qaldurattim. Tebii penlerde tékistlerni ongdin solgha yézip, matématikiliq we xemiyelik formulalargha yaki sanliq reqemlerge duch kelgende ularni soldin onggha yazattim. Bezide formula we sanliq reqemlerge qanchilik orun quyup andin yézishni bashlashni bilmey, qoyghan ariliq qisqa kélip qélip, burun yazghan tékistning üstige yézishimgha toghra kéletti. Mana bu kona yéziqning tebii pendiki bir ajiz we nachar yéri idi. Uyghur Erepche yéziqi (UEY) ning buningdin bashqa yene bir eng chong ajizliqi, u bir milletning dunyadiki nurghunlighan tereqqiy tapqan milletler bilen yéziq ishlirida ortaqlishishigha éghir derijide tosqunluq qilidu. Mesilen, naxsha we muzika notilirigha qaraydighan bolsaq, ular xelq’arada birlikke keltürülgen nerse bolup, hemmisi soldin onggha yézilidu. Naxsha notilirining üstige naxsha tékistini UEY da yézish mutleq mumkin emes.

Hazir Latin yéziqi ishlitidighan milletlerning hemmisi kompyutér arqiliq élip bérilidighan elxet alaqilishish wasitisidin we yanfonning tékist arqiliq alaqilishish iqtidaridin bimalal paydilinalaydu. Öz döliti ichidila emes, öz döliti bilen dunyaning bashqa jayliri bilenmu shundaq qilalaydu. Lékin, Ereb yéziqi ishlitidighan milletler undaq emes. Ular kompyutérgha mexsus ishlep chiqirilghan bashqa alahide yumshaq détallarni qachilishi kérek. Yanfunmu choqum "yerlik yanfun" bolushi kérek. "Xelq’araliq yanfun" lar undaq dölet yaki rayonlarda ishlimesliki mumkin. Tebii pen, yuqiri téxnika, injinérliq we sanaet sahesining hemmiside Latin yéziqini qollinishning Erebchige qarighanda sanaq tügetküsiz ewzellikliri bar. Men 2001-yilidiki «11-séntebir weqesi»din kéyin özümning ishxanisida, doxturxanida saqlap olturghanda we bashqa ammiwiy sorunlarda UEY da yézilghan Uyghurche matériyal yaki kitablarni ochuq-ashkara oquyalmaydighan bolup qaldim. Sewebi méni bashqilar körse, méning "Erebche" ni oquwatqinimni bashqilar körse, ular méni yaqturmasliqi mumkin. Manga öch bolup qélishi mumkin. Eger doxtur bolsa manga yaxshi muamile qilmasliqi mumkin. Bundaq désem beziler heyran bolup qélishi mumkin. Heqiqetenmu «11-séntebir weqesi» bilen Uyghurning héch qandaq munasiwiti yoq. Lékin, hazir qandaqtu Amérikida uning "Ereb" we uning bilen chétishliq nersiler bilen munasiwiti bar bolup qaldi. Bu ehwalni men azraqmu yaxshi körmeymen. Uninggha échinimen. Lékin, men uni özgertelmeymen. U hazir bir réalliq bolup turuwatidu. Bu yerde oqurmenlerni Amérikining bashqa bir yéngi nersisini chüshiniwalsun, dep Uyghur yéziqi bilen munasiwetlik bolghan bu ishni tilgha élip qoydum. Emeliyette uning men bu yerde ilgiri sürmekchi bolghan asasiy idiye bilen anche chong munasiwiti yoq.

Nurghun kishilerning xewiride bolghinidek, Mustafa Kemal Türkiye tarixidiki eng dangliq islahatchidur. U Türkiyege prézidént bolup yürgen dewrdiki 1924-yili bilen 1938-yilining ariliqida, pütün Türkiye miqyasida keng kölemlik islahat élip bérip, Türkiye we Türklerning qiyapiti we ularning dunya sehnisidiki ornida misli körülmigen bir chong özgirishni peyda qildi. Mustafa Kemalning tarixiy ornini toluq namayen qilish üchün, Türkler shuningdin tartip uni "Ata Türk" dep atap kéliwatidu.

Mustafa Kemal élip barghan islahatning bir chong qismi Türk yéziqidur. Dunya tarixida bir döletning hökümiti öz xelqining til-yéziqini qisqa waqit ichide shiddetlik halda özgertip, uni öz xelqige ghayet zor bésim bilen tangghan döletler anche köp emes. Lékin, Mustafa Kemal mana ashundaq qilghanlarning birsi. U til-yéziq islahatini bir yéngi Türkiye bilen bir yéngi, zamaniwilashqan Türk millitini berpa qilishning kem bolsa bolmaydighan bir qismi, dep qarighan. Özgertilgen Türk til-yéziqi Türklerge bir yéngi milliyetlik we milliy kimlik berpa qilish charilirining birsi, dep qarighan. Shunga 1928-yili Türkiye Réspublikisi qurulup 5 yil ötkendin kéyin, u til-yéziqni islahat qilip, Türk yéziqinimu Erebchidin hazirqi Latinche yéziqqa özgertken. U mushu özgertishlerni élip bériliwatqan waqitlarda, özi her shenbe-yekshenbe künliri Türkiyediki chong ammiwiy baghchilargha bérip, Türk xelqige Latin yéziqi desrsini özi biwasite ötken. Türkler mana bügünki kündimu Mustafa Kemalni "Ata Türk" dep atishiwatidu.

Ata Türkning eyni waqittiki yéziq özgertishining paydisini taki hazirghiche körüwatidu -- Türkiye gerche dunyadiki bir qeder tereqqiy tapqan döletler bilen teng turalmisimu, u hazir (méningche) barliq musulman döletlirining bir ülgisi süpitide dunya sehnisidin orun élip turuwatidu. Lékin, biz Uyghurlar Mustafa Kemal Erebche yéziqni tashlap, uning ornigha Latin yéziqini qobul qilip 55-60 yil ötken 1986-87-yilliri özimizge pütünley özliship bolghan Latin yéziqini tashlap, uning ornigha Erebche yéziqini qollinishni eslige keltürüwalduq.

Men 1980-yilliri Uyghur diyarida yéziq özgertish élip bérilghan waqittiki arqa körünüshlerni bilmeymen. Sewebi men u chaghda Yaponiyede idim. Méning bu ishni bu yerde tilgha élishimdiki meqsidim hergiz eyni waqitta yéziq özgertishke türtke bolghan Uyghur kesp ehlilirini yaki rehberlerni eyiplesh emes. Yene bir qétimliq yéziq özgertishni, yeni UEY ni Latin yézighigha özgertishni, teshebbus qilishmu emes -- Eger hazirqi weziyet dawamlishiwerse, Uyghurlargha yene bir qétim yéziq özgertish pursiti buningdin kéyin menggu kelmesligimu mumkin. Méning qiliwatqinim Uyghurlarning intayin yéqinqi bir tarixida yüz bergen bir weqeni eslep ötüsh. Shundaqla bu weqening, yeni yéziqimizning Latin yéziqidin Ereb yéziqigha özgertilginining, Uyghurlar üchün intayin ziyanliq ikenlikini, biz we bizdin keyinki ewladlar uning ziyinini xéli bir mezgil tartidighanliqini tilgha élip ötüshtin ibaret.

Bir millette qoghdap qélishqa tégishlik nersilermu bolidu. Özgertishke, islahat qilishqa we tereqqiy qildurush yaki yoqitishqa tégishlik nersilirimu bolidu. Uyghur tili pütün millet barliq küchi bilen qoghdap qélishqa tégishlik nerse idi. Lékin u hazir éghir dehdit astida qaldi. Uyghur yéziqini tereqqiy tapqan jem’iyetke we tereqqiy tépish éhtiyajigha maslashturush kérek idi. Eger Uyghur kona yéziqini eslige keltürüshtiki asasiy seweb uni qol bilen nahayiti téz yazghili bolidighanliqidin ibaret bolghan bolsa, u halda bizning UEY ni eslige keltürüshimiz terqqiy qilmasliq yolining éhtiyajigha maslishish üchün bolghan bolidu.

Yaponluqlarning Xenzuche xetlerni tashlap, In'glizche sözlerge yürüsh qilishidiki seweb dunyaning eng ilghar tereqqiyatigha maslishish üchündur. Biz qol bilen ishtik yazghili bolidighan yéziqqa emes, dunyadiki mutleq köp sandiki milletler ishlitidighan mashina bilen yazghili bolidighan, we hazirqi dewrdiki zamaniwiy téxnikilardin paydilinip hem öz’ara hem dunyadiki mutleq köp sandiki bashqa milletler bilen alaqileshkili bolidighan yéziqqa ötüshiniz kérek idi. Tebii pen, yuqiri téxnika, injinérliq, we sanaetlishish éhtiyajigha eng uyghun kélidighan yéziqni tallishimiz kérek idi. Biz meyli némini qoghdap qalayli, némini özgerteyli, bizning axirqi nishanimiz héch bolmighanda milletning insanlar dunyasida bir millet süpitide yashiyalishigha, bir millet süpitide mewjut bolup turushigha kapaletlik qilish bolushi kérek. Uni dunya sehniside bir özige chushluq orunda saqlap turush. Uni özige chushluq bir sewiyide yashash imkaniyitige ige qilish. Yaki bolmisa milletni bara-bara tereqqiy qildurup, uni dunyadiki eng tereqqiy qilghan milletler qatarida orun alghuzush. Bizni mushundaq nishan’gha yetküzmeydighan, yaki undaq qilishqa tosqunluq qilidighan özgertish we islahatlarning hemmisining Uyghurlar üchün birer qimmiti yoq. Uyghurlar duch kelgen bu mesilide, eger Uyghur Latin Yéziqi islah qilin’ghan bolsila kupaye idi. Uning UEY gha özgertilishi Uyghurlarni nechche on yil arqigha chékindürgen bolushi mumkin.

Emdi yuqiriqi soalning méghizigha kéleyli. Tereqqiy tapqan we hazir tereqqiy qiliwatqan döletlerning otturisida zor ijtimai we iqtisadiy perqler bar. Bundaq perqlerning kélip chiqishidiki seweblerning köpinchisi ashu döletlerning tereqqiyat tarixi bilen zich munasiwetlik bolup, ular ijtimai, medeniy we iqtisadiy amillarni, tarixiy we siyasiy amillarni, xelq’ara munasiwetni we jughrapiyelik amillarni öz ichige alidu. Lékin, bu sewebler yalghuz yuqiriqilarla emes. Ijtimai we iqtisadiy sewiye jehettiki bundaq ikki xil döletlerning wujutqa kélishide ilim-pen we téxnika qurulmisidiki perq we ilim-pen bilen téxnikining omumlishishidiki perqler eng muhim rol oynighan.

Bir döletning téxnika sewiyisini yuqirilitishtiki eng aldinqi shert uningda bir yaxshi maarip sistémisi bolushidin ibaret. Men mushu söhbetning aldinqi qisimlirida éytip ötkendek, Yaponiyening iqtisadiy jehettiki hazirqidek yüksilishige uning 100 yildin artuq waqittin buyan yolgha qoyup kéliwatqan maarip sistémisi eng muhim hel qilghuch rolini oynighan.
Burun Erebstan’gha oxshash bezi tereqqiy qiliwatqan döletler dunyaning ilim-pen bilen téxnikining tereqqiyatigha intayin muhim töhpilerni qoshqan. Beziliri hetta yol bashlighuch rolinimu oynap baqqan. Biraq, ilim-pen bilen téxnikining méghizini chéqish 17-esrde Yawropada bashlinip, uning paydisini peqet intayin az sandiki bir qisim döletlerla körgen. Shuning bilen yalghuz medeniyetning maddiy jehetliride bu döletler bilen bashqilar otturisida perq peyda bolupla qalmay, ijtimaiy muhittimu perq peyda bolghan. Yeni, tereqqiy tapqan döletlerde ilim-penning téxnika arqiliq emeliy qollinilishi bu döletlerni maarip bilen ilim-pen’ge téximu köngül bolush terepke élip mangghan. Ularda ilim-pen ishlirigha zor meblegh ajritish bir kem bolsa bolmaydighan uzun muddetlik meblegh sélishtur, dégen angni yétishtürgen. Hazir tereqqiy qilghan döletlerde asasiy we qollinishchan ("applied") ilmiy tetqiqat ishlirini küchep élip bérish bir eng muhim uzun muddetlik meblegh sélish, dep qarilidu. Aliy mekteplerde oqughuchilarning ilmiy we téxnikiliq talantini urghitish we yétildürüshke eng ehmiyet béridu. Shuning netijiside maarip bilen iqtisadiy tereqqiyat nahayiti zich birleshken bolidu. Tereqqiyattiki yuqiri sür'et bilen yuqiri ünüm aliy mekteplerdiki ilmiy telim-terbiyeni qollash we yükseldürüsh arqiliq emelge ashurulidu.

Tereqqiy qiliwatqan döletler bolsa ilim-pen'ge 2-derijilik ishlar qatarida muamile qilip keldi. Ularning köpinchisi özlirining arqida qalghan qalaq halitini zamaniwiy ilim-pen bilen téxnikini öz jem’iyitige singdürüsh arqiliqla özgertkili bolidighanliqini tonup yetmidi. Beziliri uni tonup yetken bolsimu, uninggha heqiqiy köngül bolmidi. Bu döletlerde ilim-pen qurulmilirining muwapiq bolmasliqi ularning tereqqiyat yolidiki bir chong we halqiliq tosalghu bolup turmaqta.

Buning bir eng tipik misali, men mushu söhbetning burunqi qisimlirida bayan qilip ötüp ketken Amérikidiki bashlan’ghuch, ottura we aliy mektepler bilen Junggodiki mekteplerning oqutushidiki perqlerdur. Amérikida ösmürlerge zéhniy jehettin héch qandaq bésim ishletmeydu. Hergiz bir nersini qarighularche yadlatquzmaydu. Bashlan’ghuchta ögitidighan köpeytish kerrilirinimu hergiz yadlatquzmaydu. Beshke 4 ni köpeytish 5 ni öz-özige 4 qétim qoshush ikenlikini chüshendürüp (yeni, 5 x 4 = 5 + 5 + 5 + 5), hergiz 5 x 4 = 20, dep yadqa alghuzmaydu. Bashlan’ghuch mektep oqughuchilirini künige 4-6 saet talada oynashqa righbetlendüridu. Bashlan’ghuchtin toluq otturini püttürgiche bolghan ariliqta yash-ösmürlerning künige 9-10 saet uxlishigha kapaletlik qilishni ata-anilardin telep qilidu. Oqughuchilarni oqutquchilar imkanqeder bashqilar qilip baqmighan ishlarni qilishqa, hergiz özining sözige we kitabta yézilghan nersilerge yüzde-yüz ishinip ketmeslikke dewet qilidu. "Menmu bir adem, kitabni yazghichimu bir adem, senmu bir adem. Bu jehette bizning héch qandaq perqimiz yoq." dep, yashlarni özige ishinishke, öz qabiliyitige ishinishke, hergiz özini bashqilardin töwen chaghlimasliqqa, her qandaq ehwalda öz ghorurini saqlashqa, öz-özige bolghan hörmetni saqlashqa, bashqilarning iradisi boyiche emes, özinig yürek arzusi boyiche ish qilishqa righbetlendüridu.

Men bu yil (2006-yili) yurtqa bérip, bashlan’ghuch 1-sinipida emdi oqushni bashlighan tughqinimning bir oghlining ehwalini öz közüm bilen körüp keldim. Mektep bashlinip, 1-künila bérilgen tapshuruqni tügitish üchün, balining dadisi balisi bilen 4 saettek birge tapshuruq ishlidi. Bu oqughuchi bir qosh tilliq sinipta bolup, uninggha Uyghur tilidinmu, Xenzu tilidinmu tengla tapshuruq bériliptu. Men oylap qaldim: Eger balilar 6 yash waqtidila mushundaq zéhin jehettin éghir buzghunchiliqqa uchrisa, ular chong bolghanda néme ish qilalaydu? Balilarni bundaq kün'ge qoyushning birer ilmiy asasi barmidu? Eger bar bolsa néme üchün Amérika, Yaponiye we bashqa tereqqiy qilghan eller pütünley bashqiche yol tutidu? Mende hazir mushundaq jawabsiz qalghan soallar intayin köp.

Men yuqirida tereqqiy qiliwatqan döletlerning "ilim-pen" mesilisini tilgha alghanda, asasen ularning "tebii pen", téxnika we injinérliq mesilisini közde tutqan. Yeni, tereqqiy qiliwatqan döletlerning arqida qalghini ularning tebii pen, téxnika we injinérliq tereqqiyatidur. 1990-yilidiki Iraq urushidin kéyin, Kuweytning ichimlik su turubilirini Amérika shirketliri bérip rémont qilip berdi. Shu waqitta Amérikining memliketlik chong téléwiziye istansilirining beziliri mushu ishlarni xewer qilghanda, Kuweytning su turubbisini yasighidek injinérliriningmu yoqluqini tilgha élip, ularni intayin qattiq mesxire qilghinini körgenidim. Yeni, Kuweytning maddiy turmush sewiyisi dunyadiki eng aldinqi döletler qatarida bolsimu, ularning téxnika we injinérlik ishliri intayin tereqqiy qilmighan iken. Buning eksiche, men mushu söhbetning béshide tilgha alghandek, Israiliyediki her 4 ademning birsi injinér iken. Amérika, Yaponiye, En'gliye qatarliq tereqqiy qilghan döletlerdimu téxnikiliq xadimlar we injinérlar dölet ahalisining intayin yuqiri nisbitini igileydu.

Uyghurlar tereqqiy qiliwatqan milletler katégoriyisige kirishi mumkin. Shunga men yuqirida éytqan tereqqiy qiliwatqan döletler toghrisidiki bayanlar Uyghurlarghimu asasen uyghun kélidu. Shübhisizki, Uyghurlar bir maaripni, bilimni, ilim-penni we bilim igilirini qedirleydighan millet. Lékin, her xil sewebler tüpeylidin, 19-esrning 70-yilliridin kéyin, Uyghurlar dunyadiki ilim-pen we téxnikiliq yüksilishlerdin asasen behrimen bolalmay qaldi. Bolupmu Uyghurlarning bu jeryanda tashqi dunya bilen bolghan alaqisining üzülüp qélishi, Uyghur diyarida ilim-penning tereqqi qilalmasliqigha küchlük derijide sewebchi boldi. Ilim-pen bilen téxnikining tereqqiy qilmasliqi tüpeylidin Uyghur sanaitimu berpa bolmidi. Berpa bolghanlirimu héch qandaq tereqqi qilalmidi. Uyghur ahalisi ichide ishchilar qoshuni dégen bir terkib qet'iyla wujudqa kélelmidi. Shu sewebtin Uyghur millitining tebii pen we téxnikining jem’iyet we millet tereqqiyatidiki roligha bolghan köz qarishi yoq déyerlik bolup, u hazirmu dawamliship kéliwatidu. Shu sewebtin hazirmu "ziyaliy" dése peqet shair, yazghuchi we tarixchilarnila közde tutidighan ehwal intayin éghir. Men 1980-yilliri ULY din UEY gha ötüshimizdimu yuqiriqi arqa körünüshler xéli chong rol oynighan, dep oylaymen (Buninggha qil sighmaydu –Muxbir). Uyghurlarning hazirqidek öz rayonida we rayon atlap riqabetlishish iqtidarining töwen bolup qélishining bir sewebinimu yuqiriqi amillardin körümen. Men yéqinda merhum Abdushükür Muhemmet'imin ependining "Üch Xil Millet We Milliyetliktiki Üch Xil Qimmet" dégen maqalisini oqup, uning Uyghurning hazirqi haliti toghrisidiki töwendiki bayanlirini xéli yaqturup qaldim. Men yuqirida sözlep ötken sewebler Uyghurlarning töwendiki bir haletke chüshüp qélishigha seweb bolghan muhim amillarning bir qismi bolishi mumkin:

Merhum Abdushükür Muhemmet'imin ependining maqalisidin neqil: "Qéni oylap körüngchu, bügünki künde mensep tapsa öymu-öy ziyapet, pul tapsa Mekke-Medinige ziyaret, bu ikkisi bolmighanda kalla-paqalchaq, öpke-hésip chaghliq tijarettin bashqisigha qurbiti yetmigen xelq yenila kona muqamgha yorghilisa, esr almashqan bilen uning risqi nésiwisi almisharmu?!

Yéqinqi besh esr mabeynide «ewliya chettin, murt bizdin» bolup, ichki niza we tepriqichilikte érishkinimiz zadi néme boldi? Yéqinqi besh esrdin buyan diniy mez'hepchilik bilen murt-muxlisliq pirqiwazliqi, yurtwazliq-mehelliwazliq, mollam yaki ependilirimizdiki kichik guruhwazliq, el ghémini muz deryagha pirqiritip chörüwetken mensep-baldaq hérismenliki, türküm éngi we milliy medeniyet inkarchiliqining telwe debdebiliri bilen del-derexsiz jeziridiki quyuntazdek mes'uliyetsiz pitne-ighwa töhmetxorluqi qatarliq alte zeher tüpeylidin «oghuz sütidek uyimaq» dégen menidiki «Uyghurlar» uyushush küchini «échighan süt»ke aylandurup qoydi. Netijide «ismimiz Uyghur, ishimiz urghuy» bolup chiqti."

Yuqirida bayan qilin’ghan Uyghurlarning hazirqi haliti kishini intayin azablaydu. Shundaqla kishini intayin chongqur oygha salidu. Uyghurlar zadi qandaq qilishi kérek? Men bu soalni öz-özümdin dawamliq soraymen. Hazirqi zaman ilim-penliri insanlarning iqtisadiy we ijtimai turmushining hemme sahelirige singip kirgen. Shunglashqa, tereqqiyatni isteydighan her bir dölet we millet choqum maarip, tetqiqat we téxnikigha tereqqiyatni tézlitidighan qoral süpitide alahide étibar bérishi kérek. Bu jehettiki pilanlash we bashqurush ishlirini zor küch bilen yaxshi élip bérishi kérek. Hemmimizge melum bolghinidek, Uyghurlar hazir bu jehettiki ishlarda öz-özige ige bolalaydighan halette emes. Uyghurlarning tebii pende oqughan kishiliri sanining intayin az bolushigha qarimay, shu oqush püttürgen nahayiti az sandiki kishilerning xizmet tépishimu bir intayin éghir mesile bolmaqta. Nurghun yashlar oqughan nersilirini pütünley tashlap, jan béqish üchün héch qandaq aliy derijilik maarip sewiyisini telep qilmaydighan töwen derijilik xizmetni tépip ishleshke mejbur bolmaqta. Chong sheherlerdiki hökümet qarimighidiki idarilerge orunlashqanlarning ichidimu eslide oqughan kespini pütünley tashlap, bashqa kespni qiliwatqanlar intayin köp. Bu ehwal kishini intayin heyran qalduridu.

Men birqeder yaxshiraq bilidighan Amérika bilen Yaponiyede her qétim iqtisadning yüksilish sür'iti tézleshken waqitta, tebii pende oqughan oqughuchilar yétishmeydu. Nurghun shirketler her qaysi aliy mekteplerge bérip, téxi oqush püttürmigen oqughuchilarni xizmetke élip bolidu. Bu döletlerde aliy mektepni püttürgenlerning omumi ahale ichidiki nisbitimu intayin yuqiri. Shundaq turupmu u döletlerde "téz tereqqiyat" dégen nerse "aliy bilimlik emgek küchi yétishmeslik" dégen nersidin dérek béridu. Lékin, Uyghur diyarida undaq emesken. Yéngi aliy mektepni püttürgen Uyghur yashliri duch kéliwatqan ehwal intayin échinishliq iken. Uyghurlarning tebii pen, téxnika, injinérlik we sanaet sahesidiki ishlirining buningdin kéyin qandaq we qaysi yönilishke qarap tereqqiy qilidighanliqi asasiy jehettin hökümetning tutqan yoligha baghliq. Yerlik hökümet aliy mektepler we sanaet shirketliri bilen birlikte, téxnika, herxil bayliq we ish béjirish usuli jehettiki her xil éhtiyajlar, shundaqla yerlik xelqning éhtiyaji asasida bir ilim-pen tereqqiyati siyasitini tüzüp chiqalisa, uni qanuniy wasitiler bilen qattiq ijra qilalisa, bolupmu yerlik milletlerning xizmet pursiti jehette chong millet bilen barawer bolushigha mutleq kapaletlik qilalisa, shu chaghdila Uyghurlarning tebii pen, téxnika, injinérliq we sanaet ishlirimu özlüksiz halda tereqqiy qilalaydu. Hazirqi sharaitta Uyghurlar üchün buningdin bashqa ünümlük yol bolmasliqi mumkin.

Alyar ependimning inkasi:

essalamu eleykum erkin aka!

sizning ilhambexish yazmilliringiz biz uchun daim rohi uzuq bolup kelmekte. men wetendiki uyghurlargha wakaliten"Sohbet" diki jawabliringizgha teshekkur eytimen.

9-sualgha bergen jawabingizdiki bashtiki bezi mesililerni men chushinelmidimmu yaki toghra chushinelmidimmu iniqliwelish uchun bir ikki sual sorashni muwapiq taptim:
1.men peqet bu yazmilliringizni "yeziq ozgertish kerak" dep chushendim, bashqilarmu mendek chushunuptu.buning ekis tesiri kuchluk bolidu.Meningcche bolghanda ULY ni eslidiki yunulush boyiche yandash yeziq supitide teriplep chushendurush we teshwiq qilish zorur idi.
siz rastinla yeziq ozgertishni yeni uey din uly gha ozgertishni teshebbus qilmaqchimu yaki bashqichirek bir iddiyeni ilgiri surmekchimu?iniqraq chushenche bergen bolsingiz.
2.bu yazmining eslidiki tema bilen qilche munasiwiti yoqtek his qildim, bu heqtiki oylighanliringizni bilip beqishqa bolarmu?

telimingizge muhtajmen.

Muxbir ependimning inkasi:

Méningche déyilgen gep bilen téma taza maslashqan, yeni shairliqnila alimliq dep chüshidighan kishilerge yéziqning tebiiy pen, sanaet bilen bolghan munasiwitining zörür emesliki otturigha qoyulghan. Démisimu, Ereb (Eblexler!)ning yéziqi asasidiki Uyghur yéziqi eslige keltürülüsh waqtida tebiiy pendin mutleq sawadsiz, ijtimaiy penchi "ziyaliy"larning gépi asas qilinip ketti. Kelgüsini közde tutush kem boldi. Buning ziyinini hazir nurghun kishi mölcherlep bolalmaydu, biz mushu yéziq tüpeyli bashqilardin haman birmunche yil kéyin mangghinimiz mangghan. Maqalide kishilirimizde tebiiy pen, sanaet penlirini tereqqiy qildurush nurqitisidin mesililerni közitish yoq ikenliki eskertilgen. Eyni chaghda Ereb yéziqi asasidiki yéziqqa köchüshning ziyanliqliqini Tilshunaslirimizdin proféssor Turdi Exmet ependi, ataqliq terjiman Abdusalam Abbasning otturigha qoyghanliqini anglighan iduq. Bizdin Ereb puriqi chiqishning qandaq paydisi barliqini men qet'iy chüshinelmidim. Özliri bilenmu ittipaqlishalmighan Ereblerni özimizge din qérindash déyish (beziler yéziq jehette shundaq qaraydiken) tolimu nadanliqtur!
Bizdek adettiki puxralarning bu heqte bes-munazire qilishi ayighi chiqmaydighan ishtur, qaysi yéziqning eng ilgharliqini tilshunaslar eng yaxshi bilidu, gep nabab jamaet pikrining bésimida, bir shey'i zawalliqqa qarap yüzlense, uni herqandaq küchmu qutquzuwalalmaydu!
Hazir arimizdiki bezi kishiler he dep ULY gha hujum qilmaqta, bu din telwilikining özgergen shekli xalas! UEY bizge kirgendin béri bizde "tereqqiy qilghan" nerse peqetla shéirdekla hés qilimen, Abdushükúr ependi shuningdin béri bizdin boyaqchidin artuqraq ximik, tömürchidin artuqraq fizik chiqmidi dep bekmu toghra éytiptiken, silerche qandaq? Yéziqni tola özgertish elwette ziyanliq, emma eyni chaghda némishqa mushundaq deydighan adem chiqmidi? Némishqa emdi chiqidu? Ashu tarixtiki töt toktok shéirni qoghdash üchünmu?! Bu yaman gherezlik kishilerning dépigha ussul oynighanliqmu qandaq? oylinip körüsh kérek.
Ilgharini tashlap, qaliqigha yépishish hergiz normal ish emes. Eger yéziqlarning ilgharini tallash toghra kelse Erebning yéziqi hergiz aldigha ötelmeydu, buni bes-munazire qilish hajetsiz.
Buradirimiz Hijran ependi bilidu, u Fransiyide doktorluqta oquwatqan mezgilde, Fransiyidin Patighiz dégen bir aghinisini yurtimizgha bashlap kelgen iken, u aghinisi Ürümchidiki Uyghurche wéwiskilarni körüp "térroristlarning yéziqi bu yerdimu bar iken'ghu" deptu. Buni manga buradirimiz Boranqush dep bergen idi. Bu elwette bir shexsning pikri, emma, bundaq pikirni eblex Ereb choshqiliri keltürüp chiqarghan!
Bizdiki bezi kishilerning nezeride Erebler bolmisa xuda bolmaydighandekla! Ereblerning hemmisi peyghemberdekla! Xudaya towa! bu nadanliqni!

Erkin Sidiqning jawabi:

Hörmetlik Alyar ukam,

Men aldi bilen sizning wetendikilerning bu Söhbet xatirisini oqushigha qolayliq sharait hazirlap bérish yolida singdürgen emgigingizge köptin-köp teshekkür éytimen. Sizge köp rexmet.

Bu qétim élan qilighan 9-soalning jawabida men hergizmu "Hazir yéziqni UEY din ULY gha ozgertish kérek" digen idiyeni otturigha qoymudum. Yaki, héch bolmighanda, men undaq idiyeni ilgiri sürüsh niyitide emes idim. Bu nuqtini mushu jawabda yézilghan töwendiki sözlerdinmu köriwalghili bolidu:

"Méning bu ishni bu yerde tilgha élishimdiki meqsidim hergiz eyni waqitta yéziq özgertishke türtke bolghan Uyghur kesp ehlilirini yaki rehberlerni eyiplesh emes. Yene bir qétimliq yéziq özgertishni, yeni UEY ni Latin yézighigha özgertishni, teshebbus qilishmu emes -- Eger hazirqi weziyet dawamlishiwerse, Uyghurlargha yene bir qétim yéziq özgertish pursiti buningdin kéyin menggu kelmesligimu mumkin."

Eger méning yazghinimdin "yéziq özgertish kérek" digen mena chiqip qalghan bolsa, men oqurmenlerdin epu soraymen. Heqiqetenmu, yene bir qétim yéziq özgertish-özgertmeslik hazir bizning iradimizgha baghliq emes. Ashundaq bir sharait astida eger men "yéziq özgertish kérek" digen chaqiriqni otturigha qoysam uning héch qandaq qimmiti yoq bolup qalidu. Shunga men hergizmu undaq ishni qilmaymen.

Uyhgur tili we yézighi bilen élip bérilidighan Uyghur maaripi pütün Junggodiki as sanliq milletler ichide eng tereqqiy qilghan maarip idi. Méning anglishimche, 1949-yilliri Uyghur maaripi Soviet Ittipaqida oqup kelgen Uyghur oqutquchilar we Sovietta bésilghan Uyghurche derisliklerning küchi bilen bezi sahelerde Hanzularning maaripidinmu üstün turidikeniduq. Eger Uyghurlarning ashundaq ehwali dawamlishiwergen bolsa, ULY asasidiki Uyghur maaripini téximu yükseldürüp, uni dunyadiki tereqqiy qilghan dölet we milletler sewiyisige yétishtürüsh imkaniyiti bar idi. Mushundaq menadin élip éytqanda, 80-yillardiki Uyghur yézighini ULY din UEY gha özgertishning zörüryiti yoq bolupla qalmay, undaq qilish Uyghurlargha ziyanliq idi. Méning 9-soalning jawabida dimekchi bolghinim mana mushudur.

Hazir Uyghur ishliri üstidin qarar chiqiralaydighan birer hoquqdar Uyghurlardin "UEY ni ishlitishni xalamsiler yaki ULY nimu" dep sorighini yoq. Shunga UEY bilen ULY otturisida bes munazire qilishning héch bir qimmiti yoq. Shunglashqa, hazir Uyghurlar üchün eng paydiliq yol ULY ni eslidiki yünülüsh boyiche yandash yéziq süpitide ishlitishtin ibaret.

80-yillarda yüz bergen ULY ni UEY gha özgertish weqesining 9-soalda soralghan mesile bilen bir az munasiwiti bar. Yeni, tebbii-pen, yoquri téxnika, injinirlik we sanaetni ünümlük tereqqiy qildurushta, bu jehette dunya bilen ortaqlishishta Uyghurlar üchün ULY köp paydiliq. Men bu yerde otturigha qoyghan nerse we ilgiri sürmekchi bolghan idiye del mushuningdin ibaret.

UEY méning közümge intayin illiq körünidu. Könglümge intayin yéqimliq tuyulidu. Bu jehette uni Erebliklerning Erep yézighi bilen sélishturush hergizmu mumkin emes -- Méning könglümge Uyghurlarning Erepche yézighi Ereplerning hazir ishlitiwatqan yézighigha qarighanda kam digende 100 hesse yéqimliq tuyulidu. Lékin, eqilliq millet özining chong menpe'eti üchün, özige güzel tuyulidighan bir qisim nersiliridin waz kécheleydighan bolishi kerek. Chong ishlar toghrisida qarar chiqarghanda, uninggha xususiy yaki milliy hésiyatni arlashturmasliqi kérek. Köz aldinila oylimay, milletning uzun muddetlik menpe'eti we teqdirini oylishi kérek.

Men 80-yillardiki yéziq özgertishning arqa körünishini taza bilmey yürgen idim. Mushu bir-ikki kün bu toghrisida qattiq oylap, buningdin birer yil burun bu mesile toghrisida bir maqale oqughan ésimge keldi. Kéyin qarisam u eslide Shinjang Uniwérsitétining bir oqutquchisi yazghan ilmiy maqale bolup, men uni eyni waqitta www.Meripet.com ning töwendiki sehipisige qoyup qoyghan ikenmen:

http://www.meripet.com/Bio/ULY.htm

Mushu jawabimning axirigha bu maqalining 80-yillardiki yéziq özgertishning arqa korinishi bilen munasiwetlik qismini chaplap qoydum (Men 1984-85-yilliri chetke oqushqa chiqishning teyyarliq ishliri bilen aldirash bolup kétip, yéziq özgertish üstide élip bérilghan ishlardin xewersiz qalghan ikenmen). Men uni oqup, mundaq tesiratqa keldim: Bizning ziyalilirimiz 60-yillardiki UEY ni ULY gha özgertish bir xil solchil siyasetning netijisi dep qarighan. Shunga 80-yillarda yéziq toghrisida qarar chiqirish hoquqini özlirige bergende, héch ikkilenmenstinla ULY ni tashlap, UEY ni eslige keltürgen. Méningche bu weqedin burunqi nechche 10 yil ichide Uyghurlar sirtqi dunyadin pütünley ayrilip yashighan bolghachqa, hemde Uyghurlarda ilim-pen, yoquri texnika, injinirlik we sanaet ishliri intayin towen sewiyide bolghachqa, bu jehettiki dunya tereqqiyatin Uyghurlarning asasen xewiri bolmighachqa, bir qisim ziyalilarning 80-yillarda héliqidek yolni tallighinidin yamanlighili bolmaydu. Lékin, meningche Uyghurlarning bu yolni tallishi özliri üchün intayin ziyanliq.

Axirida sizning bu mesilini otturigha qoyghiningizgha chin könglümdin rexmet eytimen.

===========================================
"Uyghur Yeziqi Heqqide" din bir parche:

1984 - Yilidiki kona yéziqqa qaytish

Yoldash déng shyawping tötni zamaniwilashturush mezmun qilin'ghan yéngi dewr bashlan'ghanliqini otturigha qoyghandin kéyin, 1957 - yilidin kéyinki köpligen xataliqlar " sol " Chilliq dep qaraldi. 1978 - Yili bikar qilin'ghinigha on yil bolghan dölet milliy ishlar komitéti qayta eslige keltürülüp, az sanliq milletler siyasetlirini yolgha qoyushqa teyyarlandi. 1980 - Yillarning béshida, yéngi yéziq bilen kona yéziqta neshir qilin'ghan eserlerning uslubida perq shekillendi. Bu mezgilde peqet bashlan'ghuch 1 - yilliqlar üchün we birqisim balilar kitabliri yéngi yéziqta neshir qilindi. Uyghur en'eniwi medeniyetke munasiwetlik bolghan nurghunlighan edebiy eserler kona yéziqta neshir qilindi.
1980 - Yil 1 - ayning 2 - küni ötküzülgen 3 - nöwetlik az sanliq milletler til - yéziqida a'it yürgüzülgen xata siyasetler tekitlinip, buningdin kéyin Uyghurlarning til - yéziqigha da'ir siyasetlerni özliri belgileydighanliqini, merkiziy hökümetning arilashmaydighanliqini körsetti. Shuning bilen bir waqitta béyjingda junggo türkiy tillar tereqqiyat jem'iyiti we az sanliq millet kona yéziqi jem'iyiti quruldi. Bu her ikki jem'iyet Uyghurlarning til - yéziq tetqiqatigha ilham berdi.
Uyghur yéngi yéziqining sinaq qilin'ghan waqittin bashlap hésablighanda, bu yéziq layihisi 20 yildin artuq qollinilghan bolsimu, eyni waqittiki weziyetni tehlil qilish, yéziq özgertishning shert - shara'itlirini mölcherleshning yéterlik bolmighanliqi, " sol " Chil xata lushyenning tesiri, yéziq layihileshning özide birmunche mesililerning saqlan'ghanliqi, shuningdek en'eniwi adet küchining tesiri seweblik, Uyghur yéngi yéziqini omumlashturush üchün maddiy we meniwi jehettin nahayiti zor küch serp qilin'ghan bolsimu, xelq uni qobul qilmidi. Jem'iyette omumlashmidi. Her sahediki xelq ammisining bu yéziqqa nisbeten pikir - telepliri kündin - kün'ge köpiyip, herqaysi sahelerning xizmetlirige melum derijide tesir yetti. Netijide aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti, aptonom rayonluq xelq hökümiti keng kölemde tekshürüp tetqiq qilish, xelq ammisidin pikir élish asasida, aptonom rayonluq 5 - nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining 1982 - yil 9 - ayning 13 - künidiki 17 - sanliq yighinining qarari, aptonom rayonluq xelq hökümitining 1982 - yil 11 - ayning 11 - künidiki "" Uyghur, qazaq kona yéziqlirini omumyüzlük yolgha qoyush toghrisidiki doklati" ni tarqatqanliq heqqidiki uqturushi " Gha asasen, Uyghur yéngi yéziqini qollinish toxtilip, erep élipbesi asasidiki Uyghur kona yéziqi eslige keltürüldi. Latin élipbesi asasidiki Uyghur yéngi yéziqi fonétikiliq belgiler qatarida saqlap qélinip, zörür tépilghan sorunlarda ishlitish qarar qilindi. Buning bilen latin yéziqi peqet bir qisim matériyallarni neshir qilish bilen cheklinip qaldi we asta - asta ishlitishtin qaldi.
Uyghur kona yéziqigha qaytish heqqidiki bes - munazire jem'iyetning herqaysi qatlamlirida qanat yayduruldi. 20 Yil burun Uyghur kona yéziqining shekil jehettiki yétersizlikliri qanchilik küchep körsitilgen, silawyan, latin élipbesining artuqchiliqliri qanchilik kökke kötürülgen bolsa, 80 - yillarning deslipide kona yéziqning ehmiyiti, yéngi yéziqning kemchilikliri küchep körsitildi. Bu heqte ghappar muhemmidi, sali xudaberdi qatarliq ziyaliylar " yéngi yéziqni qollan'ghan yaxshimu, kona yéziqni qollan'ghan yaxshimu?", " Yéziq toghrisida bezi qarashlirimiz " Dégen témilarda maqale élan qilip, kona yéziq heqqide toqulghan " naheq enze " Lerni pash qildi. Kona yéziqning ewzelliklirini tekitlep, yéngi yéziqning nuqsanlirini birmubir körsitip ötti.
20 Yilgha yéqin qollinishtin toxtap qalghan erep élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi eslige kélip, oqu - oqutush, metbu'at, neshriyat, xet - alaqe we hüjjetlerde omumyüzlük qollinilishqa bashlighandin kéyin, imlada bu yéziqning burun hel qilinmighan élipbe jedwilige we imla qa'idisige munasiwetlik bezi yétersizlikliri gewdilik körülüshke bashlidi. Bu mesililerni hel qilish yüzisidin, aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti 1983 - yili 4 - ayda hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining fonéma sistémisi we yéziq en'enisige asasen keng kölemde muhakime qilish, pikir élish arqiliq, hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining élipbesini ishlep chiqti we bu élipbe aptonom rayon boyiche ötküzülgen til - yéziq ilmiy muhakime yighinida maqullinip, aptonom rayonluq xelq hökümitining 1983 - yil 9 - ayning 23 - künidiki testiqi we 1984 - yil 1 - ayning 1 - künidin bashlap omumyüzlük qollinish heqqidiki uqturushi bilen resmiy élan qilindi.
Shuning bilen bir waqitta, aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti " hazirqi zaman Uyghur yéziqining élipbesi we Uyghur edebiy tilining imla qa'idisi " Ni élan qildi. Uning élipbe qismida herplerning shekli, tertipi, nami hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining fonéma sistémisi we yéziq en'enisige asasen qaytidin békitildi. Bu qétimqi élipbede uzundin béri hel bolmay kelgen töt lewleshken sozuq tawushni ikki herp bilen ipadilesh mesilisi ünümlük hel qilinip, burunqi ikki belgini o, u tawushliri üchün qaldurup, , fonémiliri üchün lewleshken sozuq tawushlarning asasiy herp shekli bolan " o " Ning üstige " v ", " A " Belgilirini , herpliri ipade qilindi. Shuning bilen hazirqi zaman Uyghur edebiy tilidiki 32 tawushning herbirige bir - biridin perqliq bolghan 32 herp belgilinip, Uyghur yéziqining ipadilesh iqtidari ashuruldi.

Yawuz ependimning inkasi:

 


Menbesi: www.Biliwal.com