11. Hazir Uyghurlarda chet ellerge chiqishqa qiziqidighan halet bar. Hazir dölitimizde buninggha ilham bérish siyasiti bar. Shughinisi, bu jehette «köz qorqush» mesilisi éghir. Sizning bu jehettiki qarishingiz qandaq?

Méningche chet ellerge chiqip oqush ishida köz qorqushning mundaq sewebliri bolushi mumkin.

1. Özige toluq ishench baghliyalmasliq;

2. Ishni nedin bashlashni hemde néme we qandaq teyyarliq qilishni bilmeslik;

3. "Amérika Junggodin qobul qilidighan oqughuchilar sanini azaytiptu", dégen'ge oxshash xata teshwiqatning tesirige uchrash;

Töwende bu mesililer üstide bir az ayrim-ayrim toxtilip ötey.


1. Özige Toluq Ishench Baghliyalmasliq

Yéqinqi bir qanche yildin buyan, men Uyghur diyaridiki yash-ösmürler bilen alaqe qilish jeryanida, nurghun yashlarning öz-özige bolghan ishenchisining intayin töwenlikini chongqur hés qildim. Méningche Uyghurlar üchün bundaq ehwalning kélip chiqishidiki sewebni ularning özliridin körgili bolmaydu. Bir ademning qandaq bolup ösüp yétilishi ata-anining terbiyisi, mektep terbiyisi we jem’iyet terbiyisige baghliq bolidu. Hemme kishidin oxshash siziqni boylap méngish, oxshash ijtimaiy we siyasiy anggha ige bolush we hemme ishta oxshash oylash telep qilin’ghan, kishilerning musteqil oylap ish qilishi qilchimu teshebbus qilinmighan yaki pütünley cheklen'gen, kishilerning özige xas alahidiliki we ghururi azraqmu himayige ige bolmighan yaki tereqqiy qildurulmighan jem’iyette, yash-ösmürlerning öz-özige toluq ishench baghliyalaydighan bolup chong bolushi intayin qiyin’gha toxtaydu. Bu jehette Amérika bilen Junggo, jümlidin Uyghur jem’iyiti otturisida asman-zémin perq bar. Mektep we jem’iyet bu ishqa héch qandaq köngül bölmeydighan hazirqidek bir sharaitta, öz perzentlirini bu jehette saghlam ösüp-yétilishige kapaletlik qilish yüki pütünley ata-anilarning üstige chüshidu. Shunglashqa her bir ata-anilar bu ishqa intayin köngül bölüshi kérek. Perzentliri aq-qarini bir az perq ételeydighan bolghan waqittin bashlapla, ularning musteqil oylash we musteqil ish qilish iqtidarini we öz-özige ishinish éngini yétildürüshke alahide diqqet qilish kérek.

Men mushu söhbetning aldinqi bir qismida, Amérikining kino bazisi bolghan Hollywoodtiki Oskar mukapatigha érishken bezi kino cholpanlirini tonushturup kélip, ular Oskar mukapati murasimida sözlep, özlirining qandaq qilip mushundaq muweppeqiyetni qolgha keltürgenliki üstide toxtalghanda, ortaq halda 1-bolup öz ata-anisigha rehmet éytip, eger ularning özige bolghan qollishi we ishenchisi bolmighan bolsa, özlirining bügünki künimu bolmighanliqini éytqanliqini teswirligen idim. Amérikida bu ehwal yalghuz kino artisliri bilenla cheklen'gen emes. Toluqsiz ottura mektepni püttürüsh murasimi, toluq otturini püttürüsh murasimi we aliy mektepni püttürüsh murasimining hemmiside sözge chiqqan oqughuchilar wekilliri we mektep bashliqliri aldi bilen ata-anilargha rehmet éytidu. Ata-anilarning shu kün'ge kelgüche öz perzentlirining yaxshi terbiye élishi yolida aqquzghan qan-terlirige teshekkür éytidu. Bu Amérikidiki intayin omumyüzlük ehwal bolup, buningdin biz balilarning her jehettin saghlam ösüp-yétilishide ata-anilarning rolining neqeder chong ikenlikini körüwalalaymiz. Bu yerde intayin addiy bir uqum bar: Eger siz balingizning ata-anisi turup uninggha ishenmisingiz, siz jem’iyettiki bashqa héch qandaq kishilerdin öz balingizgha ishinishni ümid qilalmaysiz.

Men mushu söhbetning 1-qismida, oghlum Dilshatning özi bir kompyutér qurashturush pilanining barliqini tilgha algha idim. Ötken yili (2005-yili) yazliq tetilde, u kompyutér zapchasliri toghrisida bir tepsiliy tekshürüp tetqiq qilip, aldi bilen qaysi zapchasni qaysi shirkettin sétiwélish, her bir zapchasning bahasi we omumiy chiqim toghrisida bir tepsiliy jedwel ishlep chiqti. Dilshat bu jedwelge özi pütünley qanaetlen’gidek bolghandin kéyin, men u jedwelni estayidilliq bilen bir qétim közdin köchürdüm. Hemde Dilshattin xéli köp soallarni soridim. Bu chaghda Dilshat kompyutér qattiq détalliri toghrisida intayin mukemmel we keng dairilik bilimge ige bolup bolghan bolghachqa, méning birer soallirimdimu tutulup qalmidi. Shuning bilen men uninggha 2600 dollar pul berdim. Burun déyishkinimiz boyiche, bu pulning yérimini men uninggha bergen bolup, qalghan yérimi qerz idi. Dilshat intérnét arqiliq qattiq détallarni buyrutup élip, hemme nerse tel bolghanda, 2 kün olturup kompyutérni qurashturdi. Hemde bu kompyutér 1-qétimdila normal ishlidi (Töwendiki 1- we 2-resim). Biz ailimizde bu ghelibini azraq tebrikliduq. Kompyutér pütüp bir hepte ötkendin kéyin, Dilshat özi xizmet izdeshni bashlidi. Hemde 1-künila öyge 13 kilométir kélidighan, Kaliforniyide 20 nechche dukini bar bir kompyutér shirkitidin xizmet tapti (Dilshat 2005-yili iyunda shopurluq kinishkisi élip bolghan bolup, mektepke we bashqa yerlerge özi mashina heydep bériwatatti). Qilidighan ishi xéridarlargha yardemliship kompyutér we uning qattiq détallirini tallash we sétish hemde kompyutérning bezi kichik chataqlirini ongshash qatarliqlar bolup, saetlik maashi 8.5 dollar boldi. Yazliq tetilning qalghan qismida pütün kün (heptisige 40 saet) ishlidi. Bir ay ötkendin kéyin, shirket boyiche her bir dukandin birla ademge bérilidighan "Ayliq nemunichi" dégen bir mukapatqa érishti. Ötken yili küzde oqush bashlan’ghandin kéyinmu heptisige 20 saettin sel artuqraq ishlidi. Nurghun pul tapti. Méning qerzimni toluq qayturupla qalmay, kompyutérgha dawamliq uni heywetlik körsitidighan yaki uning sür'itini téximu téz qilidighan nersilerni élip, ularni qurashturup oynidi. Bir mezgil özi we hedisi üchünmu tapqan pulini puxadin Chiqquche xejlidi. Bu yil méning tughulghan künümde u manga 160 dollarliq, öz-özini tazilaydighan éléktronluq saqal alghuchtin birni élip sowgha qildi. Amérikining "Atilar bayrimi" da manga (emeliyette pütün ailige) 850 dollarliq, süretni biwasite DVD texsisige alidighan, téxi yéqinda bazargha sélin’ghan vidéo kamérasidin birni élip sowghat qildi. Bu yil 9-ayda oqush bashlan’ghandin kéyin, aliy mektepke iltimas qilish ishliri bilen aldirash bolup kétip, u xizmitidin istépa bérip chiqip ketti. Kéler yili 1- yaki 2-aylardin kéyin, aliy mektepke iltimas qilish ishliri birer qur axirlashqanda, héliqi dukandiki xizmetni qayta qilish üchün bérip baqmaqchi boluwatidu. Men Dilshatning bu xizmet tépish we uningdin istépa bérishtiki héch qandaq jeryanigha arilashmidim. Eger men uninggha ishenmigen, 1300 dollarni meblegh salmighan we qalghan 1300 dollarni bérip turmighan bolsam, Dilshatmu bashqa nurghun Amérikiliq ottura mektep oqughuchilirigha oxshash résturan yaki bashqa turmush buyumliri soda dukanlirida ishligen bolatti. Saitige aran 6.75 dollar alghan bolatti. Undaq xizmetlerde héch qandaq téxnika öginelmigen bolatti.

Yéqinda, yeni 2006-yili 6-noyabir küni kechte, Dilshatning mektipide memliketlik shan-sherep jem’iyitining yilliq potluk (In'glizche "potluck") ziyapiti boldi. Bu ziyapetke qatnashqan her bir aile birdin tamaq teyyarlap kélip qilidighan ziyapet bolup, yighilghan tamaqlarni bir jaygha qoyup, uninggha yighin’gha kelgen hemme ata-anilar we qérindashlar birlikte éghiz tegduq. Dilshat bu jem’iyetning öz mektipidiki shöbisi qurulghandin tartip uninggha reis bolup ishlewatidu. Tamaq yéyilip bolghandin kéyin, bir saettek yighinmu échildi. Yighin’gha sözge chiqqan bir oqughuchining ismi "Dustin Walker" bolup, u bu yil yazda Amérika paytextidiki aqsaraygha bérip, 2 ay oqughuchi xizmetchi bolup ishlep kelgen iken. Bundaq xizmetchilerni In'glizche "page" dep ataydighan bolup, Amérika hökümiti awam palatasi ezaliri yazliq tetil jeryanida özlirige yardemchi qilip toluq ottura mektep oqughuchiliridin birni ekélip ishletse bolidiken. Bu yil yazda aqsarayda ashundaq oqughuchi xizmetchidin 73 kishi ishleptu. Ularning kiyinishi aqsarayning resmiy xizmetchiliri bilen oxshash bolup, men mushu soal jawabning axirigha Dustin bilen oghlum Dilshatning birge chüshken resimidin birni qisturup qoydum (3-resim). Dustinning ata-anisi bashliq emes. U oqushi nahayiti yaxshi we kéler yili oqush püttüridighan memliketlik shan-sherep jem’iyitining bir ezasi bolup, özi siyasiygha intayin qiziqqanliqi, kelgüside bir sénitor bolup ishlesh arzusi bolghanliqi üchün, bizning sheher jaylashqan rayon’gha qarashliq Amérika hökümiti awam palatasi ezasi (In'glizche "house representetive") ge éytip, ashu xizmetni özi hel qiliptu. Dusting déyishiche, gerche u Aqsarayda peqet 2 ayla ishligen bolsimu, uning közi tesewwur qilalmighusiz derijide échiliptu. Amérika hökümitining xizmiti qandaq ishlinidighanliqi toghrisida intayin köp bilimge ige boluptu. Burun uxlap chüshigimu kirmeydighan ishlarni qilish pursitige ige boluptu. Bu ishning uning pütün ömrige tesir körsitishide gep yoq. Dilshatning yene bir esli tégi Koriyelik dosti bar. Uning oqushimu intayin yaxshi bolup, u hazirdin bashlapla kelgüside Amérikining Koriyede turushluq bash elchixanisining bashliqi bolushni nishan qiliwétiptu.

Amérika yashlarning öz-özige ishench turghuzushigha, öz-özini sinap béqishigha mana mushundaq sharaitlarni yaritip béridu. Uni ata-anilarmu nahayiti yéqindin qollaydu.

Uyghur diyarining hazirqi sharaitida, balilar öz-özige bolghan ishenchni yétildürüshide, ata-anilar achquchluq rol oyniyalaydu. Balingiz qilghan bir ishni biz 1 din 10 ghiche bolghan bir ölchemde ölcheyli. 10 eng yaxshi, 1 eng nachar bolsun. Eger balingiz qilghan ishning 3 ölchimi yaxshi (yaki toghra), qalghan 7 ölchimi nachar (yaki xata) bolghan bolsa, balingiz sizdin bu ishni özining qandaqraq qilghanliqini sorighanda, siz aldi bilen uning 3 ölchimini mueyyenleshtürüng. "Mawu, mawu yérini nahayiti yaxshi qilipsen. Men uningdin intayin xush boldum", deng.
Andin, "Méningche mawu yérini mundaq qilghan bolsang yaxshiraq bolar iken. Sen qandaq qaraysen?" deng. Shundaq désingiz, balingiz xataliqini özi tapidu we özi hés qilidu. Eger uni "Hoy döt! Kallang ishlimidimu?" dep tillap chüshüp ketsingiz, balingiz sizning mushundaq tillighiningiz üchün "eqilliq" bolup qalmaydu. Balingizning kallisi yaxshiraq ishleydighanmu bolup qalmaydu. Uning del eksiche, balingizning öz-özige bolghan ishenchisi ajizliship, bara-bara özi musteqil ish qilishqa jür'et qilalmaydighan, özi qilghan hemme ishqa ishench baghliyalmaydighan bolup qalidu.

Yashlarning chet elge chiqip oqush iradisi, hemde uni emelge ashuralaydighan ishenchisi bilen chong bolushida ata-ana intayin halqiliq rol oynaydu. Balingiz ottura mektepke chiqqandin kéyinla, eger uning kelgüside chetke chiqip oqushini arzu qilsingiz, balingizgha buni éniq éyting. Pursetla bolsa balingizgha chetke chiqip oqushning paydisini sözlep turung. Uning tirishsila bu ghayige yételeydighanliqini quliqigha sélip turung. Sizning ishenchingiz kamil ikenlikini éytip turung. Hergiz "Sen chet elge chiqalisang, biz sanga 100 ming som pul yighip bérimiz", dep wede qilmang. Undaq wede köpinche halette kapaletke ige bolmaydu. Uning ornigha "Biz séning kelgüside chet elge chiqip oqushungni yüzdeyüz pirsent qollaymiz. Sanga qolimizdin kélishiche yardemde bolimiz", dep turung. Balini chet elge chiqirip oqutushta iqtisad bir muhim mesile. Lékin, uni chet eldiki mektepning oqush mukapat puligha érishish yoli bilen hel qilghilimu bolidu. Bu mesile we chetke oqushqa Chiqishtiki bashqa muhim ötkeller üstide men töwende yene tepsiliy toxtilimen.

Men Meripet tor bétide Uyghur diyaridiki yashlargha qarita yazghan murajiet xétimde, töwendiki bir muweppeqiyet qazinishning formulasini otturigha qoyghan idim:

Muweppeqiyet = talant + tirishchanliq + purset

Buning menisi, her bir talant igisi qattiq tirishsa hemde zörür bolghan pursetke érishelise, qilghan ishida choqum muweppeqiyet qazinidu. Bu formula kelgüside chet elge chiqip oqumaqchi bolghan yashlar uchun intayin muwapiq kélidu. Yeni, talantliq yashlar kichik waqtidin bashlapla kelgüside chet elge chiqip oqush ghayisini könglige püküp qattiq tirishsa, choqum chet elge chiqish pursitini yaritip, chet elge chiqip oquyalaydu. Bu jehette chet eldiki Uyghurlar arisida misallar intayin kop.

Bu yerde tilgha élip ötüp ketmisem bolmaydighan yene bir ish bar. Uyghur diyarida toluq otturini püttürgendin kéyin aliy mektepke oqushqa kirelmeydighanlar mutleq kop sanni igileydu. Bu hergiz u yashlarning talantliq yaki eqilliq emeslikidin bolmastin, Junggoda nopus bilen sélishturghanda aliy mektepning sanining intayin azliqidin bolghan. Junggoda aliy mektepke kirelmey, kéyin chetke chiqqandin kéyin nahayiti yaxshi oqup ketken kishiler kürming tola. Imkan bolsa toluq kursni Junggoda oquwatqan'gha yetmeydu. Eger bir yash Junggoda aliy mektepke ötelmey qalsa, hergiz uni ishning tügeshkini, dep oylimasliqi kérek. Yéngi pursetni dawamliq izdishi kérek. Junggoda toluq kursni oqumighanlar uchun chet elge chiqip oqush uchun kétidighan iqtisadni hel qilish asangha toxtimaydu. Eger ashundaq iqtisadni hel qilalaydighanlar bolsa, chetke chiqip oqush yolini sinap baqsa bolidu.


2. Ishni nedin bashlashni, hemde néme we qandaq teyyarliq qilishni bilmeslik

80-yillardin burun wetendiki Uyghurlarning chet elge chiqip oqush ishliridin asasen xewiri yoq idi. Chet el tili öginishmu asasen yoq déyerlik idi. 1979-yili Shinjang Uniwérsitétida bir yilliq xenzu tili öginishni tügitipla, men Exmet Niyaz isimlik bir sawaqdishim bilen birlikte özlükümdin In'gliz tili öginishni bashlighinimda, men nurghun kishilerning mesxire qilishigha uchrighan idim. Yérim yildin kéyin méning kespiy oqush, oqughuchi xizmetlirini qilish we özlükümdin In'gliz tili öginish ishlirimning hemmisining yaxshi mangghanliqi toghrisida bir az teshwiqatlar bolghandin kéyin, mektepte chet el tili öginish bir dolqungha aylanghanidi. Hazir ehwal u chaghdikige pütünley oxshimaydu. Hazir dunyaning nurghun yerliride Uyghurlar bar. Ularning ichide aliy mekteplerde oquwatqanlarmu intayin kop. Oqush püttürüp, Uyghur diyarigha qaytip ketip ishlewatqanlarmu bar. Shunga hazir chet elge chiqip oqush toghrisida meslihet béreleydighan kishilerni tépish undaq tes emes. Chet elge oqushqa chiqish uchun qandaq teyyarliq qilish toghrisidiki uchurlar intérnéttimu keng kölemde tépilidu.

Chet elge oqushqa chiqishqa qandaq teyyarliq qilishni biliwélish uchun, aldi bilen chet elge oqushqa chiqishtiki qiyin ötkellerning némiler ikenlikini obdan Chüshiniwélish kérek. Méningche chet elge chiqip oqushta duch kélidighan eng qiyin ötkeller munulardin ibaret:

1) Burunqi mekteplerde ela netije bilen oqush

2) Aliy mektep kespini obdan tallash

3) Chet el tilini puxta öginish

4) Chet elde oqush uchun kétidighan iqtisadni hel qilish

Chet elde oqushqa toluq ishench qilalmighan yashlarning köpinchisi yuqiriqi 4 ötkeldin ötüshke közi yetmigenliktin shundaq bolidu. Lékin, aldi bilen shuni éytip ötüsh kérekki, iradilik yashlar üchün yuqiriqilar bösüp ötkili bolmaydighan ötkel emes. Hazir chet elde oquwatqan, yaki burun oqup baqqan Uyghur yashlirining köpinchiliri yuqiri ötkeldin özliri ötüp andin chet elge chiqqan. Yeni, bu jehette Uyghurlar ichide misal intayin kop. Junggo miqyasidin élip éytqandimu hem shundaq. Bu jehette töwenki qisimlarda men yene tepsiliy toxtilimen. Hazir yuqiriqi 4 ötkel üstide bir-birlep toxtilip ötey. Gerche bu yerde men 4 ötkelni ayrim-ayrim tizghan bolsammu, ular bir-biri bilen intayin zich munasiwetlik. Bu nuqta töwendiki Chüshendürüsh arqiliq téximu yaxshiraq aydinglishidu. Men bu yerde asasen Amérikining ehwali asasida sözleymen. Lékin, otturigha qoyghan nersilerning köpinchisi Yawropa, Yaponiye qatarliq bashqa nurghun chet ellergimu uyghun kélidu.

1) Burunqi mekteplerde ela netije bilen oqush. Amérikidiki aliy mektepler bir chet ellik oqughuchini qobul qilish-qilmasliqta, aldi bilen uning oz dölitidiki oqughan mektipi we shu mekteptiki oqush netijisige qaraydu. Mesilen, Junggoni élip éytsaq, Chingxua Uniwérsitétini püttürgen bir oqughuchining qobul qilinish éhtimalliqi, Shien Qatnash Uniwérsitétini püttürgen bir oqughuchiningkidin yuqiriraq bolidu. Uningdin qalsa, her bir oqughuchining Junggodiki aliy mektepte alghan oqush netijisi intayin muhim. Yalghuz Amérika mektipige qobul qilinish üchünla emes, Amérikidiki bir mektepning oqush mukapat puligha érishishtimu Junggoda oqughan mektep bilen ashu mekteptiki oqush netijisi intayin muhim rol oynaydu.

Junggo aliy maaripi bilen Amérikining bir chong perqi, Junggodiki oqughuchilarning bir derstiki oqush netijisi köpinche halda mewsumluq imtihanda alghan nomuri arqiliq belgilinidu. Bu nomur mutleq bolidu. Yeni, siz bir derste 90 nomur alsingiz, sizning oqush netije jedwilingizgimu "90 nomur" dep yézilidu. Amérikida bolsa, gerche tapshuruq, projekt we imtihanlargha 0 din 100 giche bolghan dairide nomur qoyulidighan bolsimu, aldi bilen bir ders netijisi shu bir mewsumdiki tapshuruq, yérim mewsumluq imtihan, ders projekiti we mewsumluq imtihan netijiliri qatarliqlar asasida chiqirilidu. Mesilen, men bir qétim oqughuchilargha netije bergende, tapshuruq netijisini 20 pirsent, ikki qétimliq mewsum otturisidiki imtihanining her birsini 20 pirsent, mewsumluq imtihanini 40 pirsent, dep hésablighan idim. Shundaqla Amérikidiki oqush netijisi nispiy bolidu. Yeni, oqush nomuri 4 nomurluq sistémini qollinidighan bolup, ders netijisi élipbe herpi boyiche bolidu. Bu herpler töwendikidin ibaret: A = 4, B = 3, C = 2, D = 1, F = 0. Yeni bir derste "A" alghan oqughuchining shu derstiki nomuri "4" bolidu. "F" herpi derstin ötelmigen oqughuchigha bérilidighan bolup, uning nomuri nöl bolidu. Oqutquchi mewsum béshida "Men bu derste 15 pirsent oqughuchigha A, 30 pirsentke B, 30 pirsentke C, 20 pirsentke D, qalghan 5 pirsent oqughuchigha F bérimen", dégen'ge oxshash bir belgilime chiqiridu. Mewsum axirida bolsa barliq oqughuchilarning ders nomurini chiqirip, nomuri eng yuqiri bolghan 15 pirsent oqughuchigha "A" béridu. Eng axirdiki 5 pirsent oqughuchigha "F" béridu. Qalghanliri yuqiridiki aldin békitilgen belgilime boyiche "A" bilen "F" ning ariliqidiki netijini alidu. Mushundaq bolghachqa, bir sinip oqughuchilirining melum bir imtihanida alghan eng yuqiri nomuri 60 tin ashmisimu (mesilen, imtihan soalliri bek qiyin chiqirilip qalghanliq sewebi bilen), bu ehwal bu bir sinip oqughuchilirining eng axirqi ders netijisige héch qandaq tesir körsetmeydu. Démek, bu heqiqetenmu bir ilghar we ilmiy sistémidur. Junggo maarip tüzümi bilen Amérika tüzümidiki mushundaq perq tüpeylidin, Junggo oqughuchiliri ziyan tartiwatqan ehwal xéli éghir. Shundaq bolsimu, Junggodiki aliy mektep oqush netijisi töwenrek bolup qalghan oqughuchilar Amérikidiki birer mektepke iltimas qilghanda, yuqiriqi ehwal toghrisida bir waraq Chüshenche yézip, uni iltimas jedwili bilen birge mangdursa, uning kop paydisi bolushi mumkin. Amérikidiki nurghun mektepler Junggodiki yuqiri ehwaldin xewerdar. Shundaq bolsimu u ehwalni qayta Chüshendürüshning paydisi bolsa boliduki, hergiz ziyini yoq.

Men Uyghur oqughuchilar Amérikidiki mektepke iltimas qilghanda, Junggodiki oqush netijisini Amérika nomurigha aylandurushigha asanliq bolsun uchun, teklip süpitide 3 xil ölchem tüzüp chiqip, uni Meripet tor bétige qoyup qoydum. Uning adrési:
http://www.meripet.com/Main/ScoreTable.htm

2) Aliy mektep kespini obdan tallash. Amérika girajdanliridin Matématika, Fizika, Ximiye, Biologiyelerge oxshash ayrim ilimlerni oquydighanlar kop emes. Buning asasliq ikki sewebi: Birsi bu kesiplerni oqush bir qeder qiyin. Yene birsi u kesiplerni püttürgendin kéyin xizmet tépish qiyin. Shundaq bolghachqa, Amérikidiki aliy mektepler yuqiridek kesiplerde oqumaqchi bolghan chet ellik aspirant oqughuchilirini asanraq qobul qilidu. Shundaqla, ashundaq oqughuchilarni bekrek jelp qilish üchün, ashundaq bir qisim ayrim ilim we injénérliq kesipliride chet ellik aspirant oqughuchilirigha oqush mukapat pulinimu asanraq béridu. Amérikida eng kop aqidighan éléktr injénérliqigha oxshash bezi kesiplerde bolsa hergiz oqush mukapat puli bermeydu. Oqush mukapati qilip bérilidighan kesiplerdiki pul asasen xususiy shirketler we bir qisim shexsiyler in'am qilghan puldin kélidu. Yeni, bu shirket we shexsiyler bezi asasliq penlerni tereqqiy qildurush, yaki bolmisa bezi injénérliq yaki yuqiri téxnikiliq mesililerni hel qildurush uchun aliy mekteplerge pul in'am qilidu. Ijtimaiy penlerde bundaq ish bolmighachqa, ijtimaiy pende, hemde iqtisad, igilik bashqurushqa oxshash kesiplerde chet el oqughuchiliri üchün asasen oqush mukapat puli mewjud emes. Shunga kelgüside chet elge chiqip oqushta peqet oqush mukapat puligha tayanmisa bolmaydighan yashlar choqum Junggoda oqumaqchi bolghan toluq kursning kespini yaxshi tallishi kérek. Men töwendiki tor bétige Kaliforniye Uniwérsitétining bir shöbisining tebiiy pen, injénérliq we biologiye kesiplirini kirgüzüp qoydum:
http://www.meripet.com/Main/QAUyghur2.htm

Tebiiy pen we injénérliq kesipliri bir-biri bilen zich munasiwetlik bolghachqa, ularning ichidiki bir kesiptin yene bir kesipke özgermek anche tes emes. Uning üstige, Amérikidiki aliy mektepler magistirliq unwanini bir kesipte oqup, doktorluq unwanini bashqa bir kesipte oqushqa pütünley yol qoyidu. Yaki bir kesiptiki magistirliq unwani oqushini püttürüp bolup, bashqa bir kesipte yene bir magistirliq unwani élishqimu pütünley yol qoyidu. Mesilen, Amérikidiki Uyghurlarning ichide burunqi kespi siyaset bolup, Amérikigha kelgendin kéyin kompyutér ilmi kespi oqughanlar bar. Burunqi kespiy In'gliz tili bolup, Amérikigha kelgendin tebiiy pen oqughanlardinmu nechchisi bar. Junggodiki toluq kursni ijtimaiy pende oqup, Amérikigha bir tebiiy pende magistirliq oqush üchün iltimas qilghanlarnimu qobul qilidu. Lékin, undaqlarni shertlik asasta qobul qilidu. Yeni, ular Amérikida oqumaqchi bolghan kesipning magistirliq oqushini bashlashtin burun, choqum aldi bilen toluq kursning shu kesiptiki dersliridin 3 tin 5 kiche bolghan asasliq derslirini toluqlap oqushi kérek. Bundaq qilishning bir yétersizlik, bu xil yol bilen oqush mukapat puligha érishish asasen mumkin emes bolushi mumkin.

Démek, eger sizning eslidiki qiziqidighan kespingiz éléktr injénérliqi bolup, Amérikida oqushqa üzingizning puli bolmisa, siz Junggoda toluq kesipni Fizikida oqup, Amérikighimu magistirliq oqushi uchun Fizika kespige kirip, oqush mukapat puli bilen magistirliqni püttürüp, andin doktorluq oqushini yene oqush mukapat puli bilen éléktr injénérliqi kespide oqusingiz bolidu. Mushundaq qilish arqiliq kesip mesilisinimu, iqtisad mesilisinimu hel qilalaysiz.

Oqurmenlerning xewiride bolghinidek, men Amérikigha deslepte Fizikida magistirliq oqushi uchun kélip, magistirliqni tügetkendin kéyin doktorluqni éléktr injénérliqida oqughan idim. Aldinqi bir-ikki yilning ichide, Junggoda kompyutér ilmi kespide oqup, birer yil bir xususiy shirkette yumshaq détal kespide ishlep, andin Amérikidiki bir mektepke kompyutér ilmi boyiche doktorluq oqushi üchün toluq oqush mukapat puli bilen kelgen Uyghur oqughuchidin bir qanchisini uchrattim. Mushundaq bakalawr oqushini püttürgendin kéyin, bir qanche yil ishlep, xizmet tejribisige yaki bir qisim ilmiy tetqiqat tejribisige ériship, andin Amérikidiki oqushqa iltimas qilghanda, qobul qilinish we oqush mukapat puligha érishish éhtimalliqi jiq yuqiri bolidiken.

3) Chet el tilini puxta öginish. Bu dunyadiki her qandaq bir döletke barsa choqum telep qilinidighan bir shert. Amérikidiki aspirantliq oqushigha iltimas qilish uchun, choqum TOEFL bilen GRE dep atilidighan 2 imtihanigha qatniship, ularda ölchemge yétish kérek. Bu heqte www.meripet.com da tepsiliy uchur bar bolup, men ularni bu yerde qayta tekrarlimaymen. Junggoning ichki ölkiliride oqughan Uyghur oqughuchilarning ichide, toluq kursni püttürüp bolghuche TOEFL bilen GRE da layaqetlik bolup bolup, oqush püttürüp bolupla Amérikigha oqushqa kelgen yashlar xéli köp. Démek, bundaq qilish pütünley mumkin. Uyghur diyarida Uyghurche sinipta oqughan yashlar til ötkilidin oz tirishchanliqi bilen ötüshke toghra kélidu. Bu jehette ata-anilar intayin chong rol oyniyalaydu. Oz balisini chetke chiqirishni arzu qilidighan ata-anilar choqum til öginish jehette ishni baldur bashlap, balisigha inchikilik bilen yétekchilik qilip, til öginish shert-sharaitini obdan yaritip bérishi kérek. Til öginish qisqa waqit qattiq tiriship érishkili bolidighan nerse emes. U bir jughlinip mangidighan nerse. In'gliz tilini puxta öginish uchun kem dégende 3 yil waqit kétidu. Yapon tili öginish uchun kem dégende bir yil kétidu. Shunga bu jehette ishni qanche baldur bashlisa shunche yaxshi. Til öginishni qanche üzüldürmey izchil dawamlashtursa shunche yaxshi. Til öginish birer kespiy ders oqushqa qarighanda jiq qiyin. Shunga ishni bashlashtin burun choqum puxta idiyiwi teyyarliq bolushi kérek. Ishni bashqa élip Chiqmighuche boshashmasliq iradisi bolushi kérek.

4) Chet elde oqush uchun kétidighan iqtisadni hel qilish. Nurghun kishiler uchun bu eng qiyin ötkeldur. Men yuqirida Amérikidiki oqush mukapat puligha érishishning bezi yollirini teswirlep öttüm. Uningdin bashqa, Fransiyide oqush mukapat puli, Amérikining "Ford" oqush mukapat puli, we Türkiyede oqush mukapat puli dégendek bir qisim oqush mukapat pullirimu bar. Yéqinqi bir qanche yildin buyan, bir nechche Uyghur yashliri "Ford" oqush mukapat puli bilen Amérikigha keldi. Bu yil men we Yalqun Tash isimlik bir ukimiz ikkimiz bir qisim Uyghur yashlirigha Türkiyede oqush pursitini hel qilip berduq. Bu yil Türkiyege oqushqa kelgen u yashlar hazir intayin yaxshi oquwatidu. Ikkinchi yilidin bashlap ularning ichidiki yaxshi oqughanlarning hemmisi dölet oqush mukapatigha érishidu. Bu ish buningdin kéyinmu dawamlishidu. Bu ishning tepsilatini bilmekchi bolghanlar men bilen élxet arqiliq alaqileshse bolidu. Men mushundaq oqush mukapatliri toghrisida birer uchurgha érishsem, ularni derhal Meripet tor bétige chiqirip qoyuwatimen. Bezi sewebler tüpeylidin u yerge chiqirishqa bolmaydighan uchurlarni bolsa mendin élxet arqiliq sorighanlargha ewetip bériwatimen.

Qisqisi, oz balilirini chet elge oqushqa chiqirishni pilanlighan ata-anilar yaki özliri iqtisad toplishi kérek. Yaki bolmisa yuqirida men teswirligen yollardin birerini hel qilishi kérek.


3. "Amérika chet ellik oqughuchilar sanini azaytiptu", dégen xata teshwiqatning tesirige uchrash

Mendin bezi Uyghur yashliri "Amérika Uyghurlarni musulmanken dep almaydighan boluptu. Bu rastmu?" dep soridi. Yene beziliri "Amérika Junggoluq oqughuchilar sanini azaytiptu. Bu rastmu?" dep sorashti. Bu süzlerning héch qaysisi toghra emes. In'glizche bilidighan hemde bu mesilige qiziqidighan yashlar töwendiki matériyalni oqup baqsa bolidu:
http://usinfo.state.gov/eap/Archive/2005/Mar/30-121750.html
Amérika hökümiti chiqarghan bu höjjette éytilishiche, 2003-2004 oqush yilida Junggodin Amérikigha qobul qilinghan oqughuchilarning sani 60 mingdin artuq iken. Amérikida shexsiy pul bilen oqushqa kelgen (oqush mukapat puligha érishkenlermu mushuning ichide) oqughuchilargha "F-1" wizisi, hökümet puli bilen kelgen oqughuchilar (mesilen, bilim ashurushqa kelgenler) gha "J-1" wizisi béridu. Junggodin 2003-yili F-1 wizisi bilen 16169 oqughuchi kelgen bolup, 2004-yili bolsa 18089 oqughuchi kéliptu. Yeni, oqughuchi sani ösüptu. Yuqiri höjjette éytilishiche, Junggodin qobul qilinidighan oqughuchilar sani buningdin kéyin yene tedrijiy halda östürülidiken.

Méni intayin heyran qalduridighan mundaq bir ehwal bar: Junggoning nopus sani 1.3 milyard, Uyghur diyaridiki Uyghurlarning nopus sanini 8 milyon bolsun. Eger mushu nopus sani nisbiti bilen oxshash nisbettiki Uyghurlar Amérikigha oqushqa keldi, dések, yuqiri 60000 oqughuchining ichide 369 nepiri Uyghur bolushi kérek! Lékin, méning bilishimche hazir bir yilda Amérikigha kéliwatqan Uyghur oqughuchining sani 5 kishigimu barmaydu. Amérikidiki barliq Uyghurlarning sanimu texminen 500-700 ariliqida bolup turuwatidu. Men ishleydighan sheherge yéqin bir yerde "Glandale" dégen yene bir kichik sheher bar. Men yéqinda bir gézitte oqusam, bu sheherning nopusi 120 ming bolup, uning 40 pirsenti, yeni 48 ming kishi, Erminiyilik iken. Yehudiylarning pütün dunyadiki nopusi 10 milyon'gha barmaydu. Lékin, ularning ichidiki 3.3 milyon kishi Amérikida yashaydu. Amérikidiki Xenzularning sanimu 1.5 milyondin ashidu. Démek, Amérika yaritip bergen sharaittin toluq paydilinish uchun, Uyghurlar xélila gheyret qilishi kérek. Eger men yuqirida éytip ötüp ketken jehetlerde puxta teyyarliq qilsa, her yiligha choqum 300 din artuq Uyghur oqughuchi Amérikigha kéleleydu. Men buninggha toluq ishinimen.
Chet elge chiqip oqush toghrisida tepsiliy uchurgha érishmekchi bolsingiz, aldi bilen men yasighan we bashquruwatqan www.meripet.com tor bétini ziyaret qiling. Men bu tor bétini yéngi uchurlar bilen dawamliq toluqlap we yéngilap turimen. Yéqinda Ürümchi kechlik gézitining muxbiri, Gülnar Tiyip singlimiz nurghun izdinip yürüp, chet elge chiqip oqumaqchi bolghanlar üchün bir maqale teyyarlidi. Uning adrési http://www.meripet.com/Oqush/Bolum1.htm bolup, men kelgüside chet elge chiqip oqushni arzu qilidighan yashlarning hemmisining bu maqalini bir qétim oqup chiqishini tewsiye qilimen. Meripet tor bétidin bashqa, www.Biliwal.com tor bétidimu chetke chiqip oqush toghrisida xéli köp yazmilar bar. Uningdinmu toluq paydilansingiz bolidu.

Manga oqurmenlerdin balini qandaq terbiyilesh toghrisidiki mezmunni imkanqeder köprek yézishim toghrisida dawamliq telepler kéliwatidu. Shundaq bolghachqa, gerche bu yerdiki mezmun bilen anche chong munasiwiti bolmisimu, men ésimge kelgen bezi nersilerni bu yerge qisturup qoyay. Bügün qandaq qilip balini bir mesile üstide logikiliq, seweb-netije munasiwiti boyiche oylaydighan qilip terbiyilesh toghrisida qisqiche toxtilip ötey. Men balisi yerge yiqilip ketip yighlisa, u balisining yighisini toxtitish uchun yerni urup, tépip, tillap béridighan Uyghur ata-anilirini xéli kop uchrattim. Bundaq qilish hergizmu toghra emes. Balingizni yiqitiwetken yer emes, yaki bashqa nerse emes. U balingizning diqqetsizlikidin, yaki kichiklikidin kélip chiqqan bolup, seweb balingizning özide. Shunga siz yerni tépip yaki urup bermey, "Balam, özüng yiqilip chüshtüng. Yighlima. Ornungdin turghin. Buningdin kéyin qarap mang" deng. Eger balingiz özi qopalighudek bolsa, siz yölepmu qoymang. Shundaq qilsingiz, bu balingizgha eng köyün'genlik bolidu. Bir qanche qétim ashundaq qilsingiz, balingiz yiqilip Chüshse qilche yighlimaydighan, hemde sizgimu qarap yürmey, ornidin özi turidighan bolidu. Undaq qilmisingiz, balingizda logikiliq tepekkur qilish iqtidari, we ishlarni seweb-netije nuqtisi boyiche toghra oylash iqtidarining ösüp yétilishige tesir yétidu. Shundaqla balingiz he désila sizge yaki bashqilargha yöliniwalidighan bolup qalidu. Men yéqinqi bir qanche yildin buyan, intérnét arqiliq élip bériliwatqan chet eldiki Uyghurlar arisidiki bir qisim bes-munazirilerge qarap, Uyghurlarning shey'iler üstide logikiliq tepekkur yürgüzüsh iqtidarining neqeder töwenlikini hés qildim. Birsi bir mesile toghrisida öz közqarishini otturigha qoysa, oz-ara pikir almashturush 2-3 mertemge barmay turupla munazirining mezmuni özgirip kétidu. Deslepte munazire "Sen otturigha qoyghan XXX" dégen siziq bilen méngip, bir demdin kéyinla "Sen burun XXX iding" dégen'ge özgirip, yene bir demdin kéyin "Séning dadang XXX idi. Séning tughqining YYY idi" dégen'ge özgirip, axirida qarisingiz bu munazire yéngi bashlanghanda otturigha qoyulghan mezmundin esermu qalmighan. Andin eng axirida bir-birini aghzini buzup tillawatqan. Hazirmu chet eldiki Uyghurlar arisida intérnét arqiliq bir ilmiy munazire yaki pikir almashturush élip bérish intayin tes. Munazirige qatnashqan xéli köp kishiler özining néme ish qiliwatqinini özimu bilmeydu. Bu jehettiki ishlar men hazirghiche özüm körüp baqqan aq tenlikler jem'iyitiningkidin intayin chong perq qilidu. Shunglashqa, ata-anilar bu jehettiki ishlargha bala téxi kichik waqtidin bashlap intayin diqqet qilishi kérek. Aldi bilen özliri her bir ishni intayin estayidil, logikiliq tepekkur bilen oylaydighan bolushi, özining her bir sözi we her bir herikitining balisigha qandaq tesir bolidighanliqini aldin oylishi kérek. Bir tal ishtimu bixestelik qilmasliqi kérek. "Mawu ishni balamgha néme üchün deymen? Mawu ishni balam üchün néme meqsette qilimen? Men uningdin qandaq netijige érishmekchi?" dep öz-özingizdin sorap turung. Purset bolsila balingiz bilen oxshash orunda turup bes-munazire élip béring. Hergiz yéngiwélish üchün adaletsizlik qilmang. "Men dégen séning dadang!" dep mejburi boysundurmang. Siz balingizni özingizge adaletsizlik bilen mejburi boysundursingiz, bashqilarmu balingizgha ashundaq qilghanda balingiz qilche qarshiliq körsetmey, uni ün-tinsiz halda qobul qilidighan bolup chong bolidu. Balingizgha toghra nersini we yaxshi iqtidarni ögitelisingiz, munaziride yéngilip qalsingizmu kérek yoq. Siz adil bolsingizla, sizning balingiz könglidiki abruyingiz hergizmu Chüshüp ketmeydu. Uning eksiche balingiz sizni özige téximu bekrek örnek qilidighan bolidu.

Yoqurqi resimde: Erkin Sidiqning oghli Dilshat özining yataq öyide bir kompyutér
qorashturmaqta. 

Yoqurqi resimde: Dilshat qorashturup chiqqan kopyutérning bir körinishi.

Yoqurqi resim: 2006-yili 6-Noyabir küni kechte, Dilshatning mektipide
memliketlik shan-sherep jem’iyitining yilliq potluk (In'glizche "potluck")
ziyapiti boldi. Dilshat bu jem’iyetning öz mektipidiki shöbisi qurulghandin
tartip uninggha reis bolup ishlewatidu. Tamaq yéyilip bolghandin kéyin,
bir saettek yighinmu échildi. Resimdikisi yighin’gha sözge chiqqan "Dustin Walker"
isimlik oqughuchi bilen Dilshattur.

Menbesi: www.Biliwal.com