2-Soal: Aldinqi esrning 90-yilliridin bashlap Shinjangda Uyghur qatarliq az sanliq millet xususiy karxanichiliri köplep meydan'gha kélishke bashlidi. Shughinisi, bu shirketler mehsulatlirini rayondin halqitalmidi. Sizche xususiy milliy karxanilar qandaq qilghanda sahedin, rayondin, chégridin halqiyalaydu?

In'glizche «Behavioral Science» dep atilidighan, Uyghurchide «Qilmish Ilmi» dégen menagha yéqin kélidighan bir ilim bar. Bu ilimning eng tüp nezeriyisi mundaq: Ademning éhtiyaji uning meqsitini keltürüp chiqiridu. Ademning meqsiti bolsa uning herikitini keltürüp chiqiridu.

Dunyada bir-birige oxshimaydighan nurghun ilim-penler mewjut bolsimu, ularning hemmisi oxshimighan derijide bir-biri bilen munasiwetlik, bir-biri bilen baghlan'ghan bolidu. Men iqtisad kespining mutexessisi bolmighachqa, bu yerde yuqiridiki soalda otturigha qoyulghan igilik bashqurushqa ait bir mesilini yuqirida bayan qilghan qilmish ilmi nezeriyisi asasida chüshendürüp baqay.

Méningche igilik we soda-sétiqning kölimini kéngeytishte eng halqiliq rol oynaydighan mundaq ikki amil bar. Uning biri, bashqa sahe, bashqa rayon we bashqa döletlerdiki kishilerning siz chiqiriwatqan mehsulatqa bolghan ehtiyaji. Yene biri bolsa siz chiqiriwatqan mehsulatlarning ashu makanlardiki riqabetlishish küchi. Töwende men mushu 2 amilni chöridigen halda, özümning oylighanlirini sözlep ötey.

1. Bir yéngi shirket qurushtiki eng qiyin ishlarning biri memliket ichi we sirtidiki bazarlarning bu shirket chiqarmaqchi bolghan mehsulatqa bolghan éhtiyajini toghra mölcherleshtin ibaret. Bu ehwal igilik we soda-sétiqni kéngeytishkimu oxshashla ishleydu. Nurhgun shirketlerning meghlup bolushi yaki bolmisa köpligen iqtisadiy mebleghni israp qiliwétishidiki asasliq sewebning biri, ularning bazar éhtiyajini toghra mölcherliyelmigenlikidin bolidu. Shunga igilik igiliri bazar éhtiyajini közitishke alahide ehmiyet bérishi kérek. Bir tereptin oxshimighan rayonlardiki bazar ehwalini özi biwasite, pilanliq we qerellik tekshürüp turushi, yene bir tereptin mushu jehette mexsus tekshürüp tetqiq qilish bilen shughullinidighan mulazimet orunliridin uchur sétiwélip, shu uchurlardin toluq paydilinishi kérek. Memliket ichi we sirtidiki soda-sétiq yighini we körgezmilirige bérishi kérek. Shu arqiliq yalghuz öz shirkiti hazir ishlep chiqiriwatqan mehsulatlargha yéngi bazar tapalapla qalmastin, qandaq yéngi mehsulatlarning baziri barliqinimu bayqap, shu arqiliq mehsulat türlirining saninimu köpeytishke asas yaritalaydu.

Men Amérikida ishlep baqqan shirketlerning hemmiside, shundaqla men bilidighan ottura we chong kölemlik we yuqiri téxnikiliq bir qisim shirketlerning hemmiside «Soda-sétiq we teshwiqat bölümi» dégen bölümdin biri bar bolup, bu bölümning wezipilirining biri, izchil türde memliket ichi we sirtidiki bazarlarning yéngi yüzlinish ehwalini közitish we tekshürüp tetqiq qilishtin ibaret bolidu. Bu shirketlerning hemmiside In'glizche «New Product Introduction (NPI) Procedure» dep atilidighan, Uyghurche «Yéngi Mehsulat Berpa Qilish Qedem-Basquchliri» dégen menadiki bir shirket tüzümi bar bolup, uning 1-qedimi «bazar tetqiqati élip bérish» tin ibaret bolidu.

Yéngi qurulghan shirketlerni ularning soda stratégiyisining oxshimasliqigha qarap ikki türge ayrishqa bolidu. Uning biri bazar é htiyajigha asasen rawajlanduruludighan shirket bolup, In'glizche «Market driven development» dep atilidu. Adette yéngi qurulghan shirketlerning köp qismi mushu türge kiridu. Yene biri bolsa téxnikiliq éhtiyaj asasida rawajlandurulidighan shirket bolup, uni In'glizche «Technology driven development» dep ataydu. Bundaq shirketni qurghan adem melum bir yéngi téxnikigha alahide ishtiyaq baghlighan hemde özining melum miqtardiki iqtisadiy meblighi bar bolghan bolup, u aldi bilen bir yéngi téxnikini rawajlandurup, andin uninggha xéridar izdeydu. Méningche Uyghur diyarida bundaq shirketler hazirche yoq déyerlik bolushi mumkin. Birinchi xildiki shirketler özini tereqqiy qildurimen we kéngeytimen deydiken, choqum memliket ichi we sirtidiki bazar éhtiyajini mukemmel chüshinish jehette alahide küch serp qilishi kérek. Peqet shundaq qilghandila ünümlük kéngiyish pursitini yaritalaydu.

2. Karxana igiliri özlüksiz türde téxnika yéngilap, shu arqiliq öz mehsulatining süpitini östürüp, tennerxini chüshürüshke dawamliq tirishishi kérek. Keskin riqabette utushning buningdin bashqa yoli yoq. Amérikidiki men bilidighan, nahayiti muweppeqiyetlik méngiwatqan bir qisim shirketlerning ortaq alahidiliki, ular öz kirimining 10 pirsentidin 30 pirsentkiche bolghan qismini yéngi mehsulat tetqiqatigha we uni rawajlandurushqa ishlitidu. Buni In'glizche «Research and Development» dep atap, qisqartip «R&D» deydu («&» belgüsi In'glizche « and» dégen sözge wekillik qilidu). «R&D» gha xejligen pul deslepte héch qandaq iqtisadiy qimmet yaratmaydighan bolghachqa, nurghun kishiler bu pulni xejleshni xalimaydu. Shunga ularning shirkitimu yaxshi mangmaydu. Heqiqiy bilimlik, yiraqni köreleydighan kishiler bolsa bu pulni xejleshtin azraqmu bash tartmaydu. Amérikida bu jehette mexsus ilmiy tetqiqat we tekshürüsh asasida yézip chiqilghan doklatlar bar. Shunga men Uyghur karxana igilirining bu mesilige alahide ehmiyet bérishini teshebbus qilimen. Bir adem azraq pul tapqandin kéyin, hergiz uni xejlep tügitishke aldirimasliqi kérek. «Bu pulni qandaq xejlisem, shirkitimning igilikini teximu tereqqiy qilduralaymen?», «Men tiriship "A" nuqtidin "B" nuqtigha yételidim. Emdi qandaq qilsam "B" nuqtidin "C" nuqtigha yételeymen?» dégendek soallarni özidin dawamliq sorap turushi kérek. Pat-pat bashqa rayon we bashqa ölkilerge bérip, hetta chet ellergimu chiqip, bashqilarning öziningki bilen oxshash kespiy saheside nimilerni qiliwatqanliqini, dunyada yene qandaq yéngiliqlarning boluwatqanliqini közitip turushi kérek.

Men bu yerde tilgha élip ötüp kétishni muwapiq körgen, Amérika we bashqa tereqqiy tapqan döletlerdiki yene mundaq bir ehwal bar. Nahayiti muweppeqiyetlik méngiwatqan shirket-karxanilarning igiliri hergiz ghayet zor bayliqqa érishken haman qanaetlinip toxtap qalidighanlardin emes. Ularning ichidiki bir qisimlirining igilik yaritishtiki esli meqsidimu hergiz pul tépip, bay bolush emes. Ularning esli meqsidi, öz iqtidarini imkaniyet yar béridighan eng yuqiri derijide jari qildurup, shu arqiliq xelq-alem aldida özining karamitini namayen qilishtin ibaret. Siz eger inchikilep tekshürsingiz, bundaq kishiler alliqachan bir ömür qandaq xejlisimu tügimeydighan bayliqqa ériship bolghanliqini bayqaysiz. Shundaq bolsimu, ular özliri deslepte yéngi igilik bashlighan waqittiki japa-musheqetke berdashliq bérip, qattiq tirishish rohini azraqmu boshatmighan bolup, burun her bir künnni qandaq ötküzgen bolsa, hazirmu bir künini shundaq ötküzidu. Bir ömür ashundaq yashap, axirida ölüp kétidighanda, yighqan pullirining bir qismini öz perzent we uruq-tughqanlirigha qaldursa, qalghan bir qismini her xil parawanliq orunlirigha iane qiliwétidu. Eger siz Amérikidiki birer aliy mektepke bérip, ularning binalirining isimlirigha qarisingiz, köpinchisi birer ademning ismida nam alghanliqini bilisiz. Bu adem eslide ashu binaning sélinishigha eng köp pul iane qilghan kishi bolup, shu ademning sheripi ü chün uning ismini shu binaning nami qilip békitken bolidu.

Amérikidiki karxana igilirini inchikilep közetsek, mundaq bir ehwalni bayqaymiz. «Shirket qurup, milyonér bolghanda pénsiyege chiqip, rahet yashaymen» dep nishan tüzgenler menggü milyonér bolalmighan. Uning eksiche, bir yéngi igilik yaritip, öz qabiliyitini dunyagha namayen qilmaqchi bolghanlar milyonér we milyardér bolghan. Ötken yili Kaliforniyege shitat bashliqi bolup saylan'ghan Arnold Schwarzenegger 1968-yili Awstriyedin Amérikigha kelgen we 1983-yili Amérika girajdanliqigha kirgen bolup, saylinishtin burun yighqan bayliqining qimmiti 850 milyon dollar iken. Uning 2000-yilidiki bir yilliq kirimi 31 milyon dollar bolup, shitat we dölet béji üchün 10 milyon dollar tapshuruptu. Ashundaq bayliq bilen, uning Kaliforniyedek bir chong we murekkep shitatqa riqabet ichide bashliq bolushidiki meqset néme? Méningche öz iqtidarini namayen qilishtin bashqa nerse bolmisa kérek.

3. Uyghur karxana igiliri öz bilimini özlüksiz östürüp, iqtisad bashqurush ilmidiki heqiqiy kesp ehli bolushqa tirishishi kérek.

Uyghur diyaridiki karxana igiliri Microsoftning qurghuhchisi Bill Géytis ning hékayisini xéli köp anglighan bolushi mumkin. Bill Géytis Amérikining Harward Uniwérsitétide bakalawr unwani üchün oquwatqan waqtida mekteptin chiqip kétip, özi Microsoft shirkitini bashlighan. Amérikidiki dangliq téz-tamaq resturant shirkitining biri bolghan «Denny's»ning qurghuchisi Denny dégen kishi toluq ottura mektepni püttürelmey, shuning bilen asu shirketni bashlighaniken. Bu kishiningmu Amérikida xéli dangqi bar (u kishi 2004-yili ölüp ketti). Lékin, yuqiriqilar igilik yaritish jehettiki möjiziler bolup, u hergiz omumiliqqa wekillik qilalmaydu. Adem bir shirket échip, peqet öz turmushini shu shirkettin kiridighan kirim bilen qamdashni nishan qilsa, uni bir oqumighan kishimu qilip keteleydu. Buning misali Uyghur diyarida intayin köp. Lékin, öz igilikini kéngeytip, bir qanche kishilik kichik shirkettin bir qanche yüz kishilik kichik shirketke, nechche yüz we nechche ming kishilik ottura kölemlik shirketke, hetta chong kölemlik shirketke tereqqiy qildurushi üchün, choqum igilik bashqurush sahesidiki ilim-penni ögenmise bolmaydu. Men mushu söhbetning béshida, 50 yashlargha kirgen, bir karxanisi bar qoshnimizning hazir aliy matématika derslirini tallap oquwatqanliqini tilgha alghan idim. Omumlashturup éytqanda, Amérikidiki karxana igilirining bir kespiy sahede kem dégende birdin aliy mektep unwani bolupla qalmay, «Igilik bashqurush» kespide birdin magistérliq unwani bar. Nechche yüz kishilik shirket xadimliri bar shirketlerde bolsa, bundaq igilik bashqurush kespide unwani barlardin bir qanchisi bolidu. Shunga Amérikidiki hemme aliy mekteplerde « Igilik Bashqurush» (In'glizche «Management and Business Administration» bolup, qisqartilip «MBA» dep atilidu) kespi bar bolupla qalmay, peqetla MBA unwani béridighan kichik tiptiki aliy mekteplermu intayin köp. Negila barsingiz bundaq mekteplerni uchritip turisiz. Bu kesip ishlewétip oquydighanlar üchün layihilen'gen bolup, uning dersliri asasen axshimi we shenbe-yekshenbe dem élish künliri ötülidu. Shunga kishiler bir tereptin pütün künlük xizmitini dawamlashturup, yene bir tereptin oquydu. Karxana igiliri bilim arqiliq özlirige yéngi purset yaritalaydu. Bilim arqiliq özlirining riqabet iqtidarini östüreleydu. Riqabet méxanizmi ö zlüksiz küchiyiwatqan Junggo jem’iyitide hemde hemme igilik intayin keskin riqabet ichide rawajlinidighan chet ellerde put tirep turush üchün, Uyghur karxana igiliri choqum igilik bashqurush sahesidiki yéngi bilimler bilen özlirini özlüksiz we toluq qorallandurup turushi kérek. Bu ish deslepte bir xil israpchiliqtek tuyulushi mumkin. Ademni jelp qilalmay, zériktürüp qoyushimu mumkin. Lékin, uzun muddetni közde tutqanda, bu bir qiyin ötkeldin ötmey ilaj yoq. Tereqqiy qilghan jem’iyet we milletler bilen riqabetlishish, ularning bazirining bir qismini igilesh üchün, choqum özini tereqqiy qildurup, bilim, iqtidar we téxnika jehette héch bolmighanda choqum bashqilargha yétishiwélish, mumkin bolsa ulardin éship chüshüsh kérek. Öz soda-sétiqini bashqa jaygha, bashqa rayon’gha we chet elge kéngeytishte buningdin bashqa yol yoq. Igilik bashqurush saheside bilim élish üchün choqum bir aliy mektepke kirip magistérliq unwani élish shert emes. Deslepte igilik bashqurush kespiy saheside aliy mektep dersidin birni tallap oqushtin bashlisingizmu pütünley bolidu. Méningche, bir qanche yilliq emeliy tejribilerge Uyghur karxana igiliri üchün igilik bashqurush sahesidiki aliy mektep derslirini öginish unchiwala tes toxtap ketmeydu. Men ishinimenki, eger ashundaq qilsingiz, uning ünümini bir demdila körisiz. Ashundaq bir dersni tallap özingizni sinap béqip, bundaq oqushni sizning élip kételeydighanliqingizgha közingiz yetse, siz yene téximu chongqurlap oqusingiz, hemde mumkin bolsa axirida MBA de magistérliq unwani éliwalsingiz özingiz üchün cheksiz paydisi bolidu. Uyghur diyarida hazir bu jehettiki oqutush ishliri qanchilik tereqqiy qildi, bunisi manga melum emes. Eger undaq ishlar hazirche yoq bolsa, pat arida bar bolushi mumkin. Anche tereqqiy qilmighan bolsa, buningdin kéyin tez tereqqiy qilishi mumkin. Chünki, bu hazirqi dunyaning muqerrer tereqqiyat yüzlinishi bolup, shija'etlik Uyghur karxana igilirimu muqerrer halda bu éqimning ichige tartilip kiridighanliqigha ishinimen.

4. Ijtima'i alaqini kücheytip, özi üchün toxtimay yéngi xéridar tépish kérek. Men yuqirida bayan qilghan, Amérikidiki shirketlerning soda-sétiq we teshwiqat bölümining yene bir wezipisi öz shirkitining xéridarsi bolup qélish éhtimalliqi bolghan bashqa shirketlerni toxtimay izdesh we u shirketlerdiki munasiwetlik emeldarlar bilen tonushup, ulargha yéqinliship, ular bilen munasiwet ornitip, shu arqiliq ularni özining xéridarlar qoshunigha kirgüzüwélish. Siz bashqilargha özingizning mehsulatini sétish üchün, aldi bilen bashqilarni özningizning mehsulatidin xewerdar qilishingiz kérek. Xéridarlar bilen biwasite alaqilishish we ular bilen biwasite munasiwet ornitish mana buning eng ünümlük usulining biridur. Yéqinqi 5-10 yilning mabeynide Junggoning Shangxey we Shénjén rayonliri Amérikidiki minglighan soda we ishlepchiqirish shirketlirini ö zlirige jelp qilip, öz mehsulatliri bilen Amérika bazirini pütünley igiliwaldi. Shuning bilen Junggo hazir xelq’arada «dunyaning ishlepchiqirish zawuti» dep atilidighan boldi. Méningche Junggo shirketlirining mushundaq bir weziyetni wujutqa keltürüshte ishletken eng ü nümlük usuli, ularning Amérika shirketliri bilen biwasite alaqiliship, ularni öz mehsulatlirining yuqiri süpiti we töwen tennerxige we öz shirketlirining téxnika jehettiki mukemmellikige, özlirining ishchilar qoshunining xilliqigha ishendürgenliki bolushi mumkin. Junggo mallirining mushundaq yollar bilen Amérika bazirigha keng dairide chongqurlap kirishi netijiside, hazir Amérikining Junggo bilen bolghan yilliq sodisining qizil reqimi 50 milyart dollardin yuqiri boluwatidu.

Axirida, men Junggodiki chong shirketlerning Amérika bazirini xelq’araliq bazarlarni igilesh jehette qolliniwatqan yene bir usuli üstide qisqiche toxtilay. Men bularni yuqirida tizghanlirimning beshinchisi qilip tizmidim. Sewebi, bu usul Junggodiki iqtisadiy küchi intayin küchlük bolghan eng chong karxanilarning qolliniwatqan usuli bolup, u Uyghur karxanilirige hazirche uyghun kelmesliki mumkin. Yéqinqi bir qanche yilning mabeynide, Junggodiki bir qisim karxanilar Amérikidiki özlirining bilen oxshash mehsulatni ishlep chiqiridighan, xelq’araliq bazar asasi intayin küchlük bolghan bezi shirketlerni sétiwélip, öz mehsulatlirini shularning nami bilen sétip, shu arqiliq özlirining xelq’araliq bazarlardiki ornini tiklimekchi boluwatidu. Töwendikiler mana mushundaq bir iqtisadiy stratégiye we iqtisadiy paaliyetning bir qanche misalliridur:

(1) Junggo dölet igilikidiki «Haier Guruhi» Amérikining dangliq öy ichi é léktronluq buyumliri (mesilen, muzlatqu, mikro-dolqun doxopkisi qatarliqlar) ni ishlepchiqirish shirkiti bolghan «Maytag» ni sétiwélish ü chün uninggha 1.28 milyart dollar baha qoydi.

(2) Junggoning dölet igilikidiki CNOOC néfit shirkiti Amérikining «Unocal» néfit shirkitini sétiwélish üchün Amérikining yene bir néfit shirkiti « Chevron» bilen riqabetlishiwatidu. Junggoning qoyghan bahasi Chevron ningkidin 2 milyart dollar etrapida yuqiri bolup, hazir bu ish Amérikida intayin chong ghulghula qozghawatidu. Sewebi, néfit bir döletning stratégiyelik tereqqiyati bilen zich munasiwetlik bir ish bolghachqa, bezi kishiler «Junggo mushu arqiliq Amérikining néfit bazirini kontrol qilmaqchi» dep qarawatidu.

(3) 2005-yili etiyazda, Junggoning Memliketlik Déngiz Néfit shirkiti Kanadadiki «MEG énérgiyesi» namliq shirkitining 17 pirsentini sétiwaldi. Junggoning yene bir dölet igilidiki néfit shirkiti Kanadaning Albérta rayonining qumluqidiki bir néfit projéktining 40 pirsentini sétiwaldi.

(4) 2004-yili Dékabirda, Junggoning «Levono Guruhi»(Lyenshyang Guruhi) IBM ning xususiy kompyutér tarmiqini sétiwalidighanliqini élan qildi.

(5) 2004-yili, Junggoning «TCL Guruhi» özining téléwizor bilen DVD igilikini Fransiye «Thomson» shirkiti bilen birleshtürüp, «RCA» markisi bilen téléwizor yasaydighan dunyaning eng aldinqi téléwizor shirkitining birige aylandi.

(6) 2002-yili, Junggoning «Netcom Xewerlishish Guruhi» Amérikining «Global Crossing» dep atilidighan chong tipliq xewerlishish shirkitining Asiya tarmighini bir milyart dollar pulgha sétiwaldi.



Floridadiki "Kennedy Alem Boshluq Merkizi" de. Resimdikisi
Amerika alem boshlighigha sun'i hemra we bashqa ushqurlirini
qoyup berish uchun ishletken roketalarning modeli bolup, ularning
renggi, qurulmisi we chong-kichikligi heqiqiy roketalarning bilen opmu-oxshash.
Bu resim 2006-yili 28-May kuni tartilghan.




Kennedy Alem Boshluq merkizidiki alem ushqurlirini roketagha
orunlashturush binasi. Roketa mushu binaning ichidiki bir chong tipliq
tomur tapanliq mashinining ustige orunlashturup, roketaning ustige alem
ushquri orunlashturilidu. Hemme ishlar putkendin keyin, bu tomur tapanliq
mashina alemge qoyup berish meydanigha baridu. Andin roketa ashu meydanda
alem boshlighigha qoyup berilidu. Bu bina dunyadiki eng chong binalarning biri
bolup, uning sighimi New York shehridiki Empirator Binasining 3 hessisige toghra kelidu.
Bu resim 2006-yili 28-May kuni tartilghan.




Kennedy Alem Boshluq Merkizidiki Alem Qatnash Kemisini alemge elip
chiqquchi roketa modelining astinqi teripi. Uning chong kichikligi,
qurulmisi we renggi heqiqi roketa bilen opmu-oxshash. Bu yerdiki 5 yumlaq
nerse partilighan ot etilip chiqidighan murigha oxshash nerse bolup,
uning her birsining diyametiri bir ademning boyi bilen barawer kelidiken.
Bu resim 2006-yili 28-May kuni tartilghan.


Menbesi: www.Biliwal.com