10. Soal: Yurttiki yash-ösmürler ilim-pen saheside eng qiziqidighan témilarning biri Nobél mukapati. Sizche kelgüside Uyghurlardinmu Nobél mukapati alidighan adem chiqarmu? Bu toghrida oylighanliringizni sözlep bergen bolsingiz.

Jawab: Men aldi bilen Nobél mukapatini qisqiche chüshendürüp ötey. Nobél mukapati 1-bolup tesis qilin'ghan xelq'araliq mukapat bolup, u 1901-yili fizika, ximiye, fiziologiye yaki méditsina, edebiyat we tinchliq qatarliq saheler boyiche bérilishke bashlighan. 1968-yili Sweden (Shiwédsiye) bankisi Alfréd Nobélning xatirisi üchün Iqtisad Ilmi sahesidimu Nobél mukapatini tesis qilghan. Her bir mukapat birdin médal, xususiy diploma (guwahname) we puldin terkib tapidu. Nobél mukapatini eng köp alghan aldinqi 10 délet töwendikilerdin ibaret (1901-2002):

1. Amérika: (261)
2. En'gliye: (79)
3. Gérmaniye: (61)
4. Fransiye: (28)
5. Shiwétsariye: (22)
6. Shiwédsiye: (18)
7. Rosiye: (11)
8. Gollandiye: (9)
9. Daniye: (8)
10. Yaponiye: (7)

Junggo téxi birnimu alalmighan.

Yashlar özlirige turghuzushqa tégishlik nishan 2 xil bolidu. Uning biri, özining talanti bilen öz tirishchanliqighila munasiwetlik bolup, yéterlik derijide tirishsa, emelge ashurghili bolidighan nishandur. Mesilen, eger siz kichikingizdila "Men chong bolghanda choqum bir doxtur bolimen", dégenni özingizge nishan qilip, shu nishan'gha yétish üchün yéterlik tirishchanliq kérsetsingiz, siz choqum doxtur bolalaysiz. Bu Junggodimu, Amérikidimu shundaq. Men kichikimdin tartip radio éléktronika kespige qiziqqan idim. Mana hazir ashu kespning bir tarmiqida ishlewatimen. Yene biri bolsa, u peqet öz tirishchanliqingizghila munasiwetlik bolmighan, derijidin tashqiri riqabet we belgilik derijidiki tughma talant telep qilidighan nishandur. Mesilen, bir naxshichi bolush, Hollywoodqa kélip, kino cholpini bolush we Nobél mukapati élish. 2-xildiki nishanning emelge éshish-ashmasliqi peqet özingizgila munasiwetlik bolmighachqa, uni hergiz özingizning asasliq nishani qilmasliqingiz kérek (Eger sizning awazingiz yaxshi bolsa, naxshichi bolushni asasliq nishan qilsingiz elwette boliwéridu). Köpinche ehwalda, özingizge 1-xildiki nishandin birni turghuzuwélip, andin 2-xildikini qoshumche qilishingiz kérek.

Nobél mukapati her yili her bir sahede dunya boyiche peqet birla ademge yaki bir guruppa ademge bérilidu. Bu mukapatni alghanlar köpinche waqitlarda özlirining uni alalaydighanliqini taki eng axirida Nobél mukapati komitétining awaz bérish netijisi chiqmighiche bilmeydu. Shunga ular hergiz ömür boyi Nobél mukapati élish üchün tirishqanlar emes. Lékin, ilim-penning yuqiri pellisige chiqish üchün pütün ömrini atighanlardur. Bu ademlerning köpinchiliri üchün ularning eng hozurlinidighan, hemmidin muhim ishi özliri shughulliniwatqan ilmiy tetqiqattin ibarettur. Shunga, bu ademlerning köpinchiliri üchün, men bu söhbetning aldinqi qismida bayan qilghan ishlarning muhimliq tertipining eng aldida özining tetqiqati turidu.

Men yéqinda bir qétim Caltech (yeni, "California Institute of Technology" dégen aliy mektepni démekchi. Bizning idare JPL ashu Mektepke qaraydu) ziyaret qildim. Bakalawr oqughuchilirining yataqlirigha kirip baqtim. Bu mektepke kirgen her qandaq bakalawr oqughuchisi 1-yili choqum mektep teminligen, mektepning ichidiki yataqta turushi kérek iken. Bu mektepke her yili alidighan bakalawr oqughuchining sani intayin az bolup, 200 etrapida iken. Hemde ularning köpinchisi talant jehettin "normal adem" lerdin emes bolup, ottura mektepte birer nerse ijat qilip baqqanlar iken. Mekteptiki proféssor bilen oqughuchining nisbiti 1:3 iken. Yeni, her 3 oqughuchigha birdin proféssor toghra kélidiken. Démek, bu mekteptiki paaliyetning asasiy qismi ders ötüsh emes, pen tetqiqati iken. Caltech te hazirghiche Nobél mukapatigha érishkenlerning sani 30 neper iken.

Men aldinqi soalning jawabida éytqandek, Uyghurlarning bu dunyadiki bashqa milletlerdin héch qandaq perqi yoq. Uyghurlarmu bashqa milletler qilalighan ishning hemmisini qilalaydu. Yurtimizdiki yash-ösmürler üchün hazir "medeniyet inqilabi", "qayta terbiye élish" dégen ishlar bolmighandikin, ular ilim-penning yuqiri pellisige chiqishqa heqiqiy irade baghlap, qattiq tirishsila, 28 yashqa kirmey turup doktorluq unwanini alalaydu. Mana shu yashlarning ichidin, hemde hazir chet elde yashawatqan Uyghur perzentlirining ichidin Amérikidiki Harward, Stanford, Caltech, MIT ge oxshash dangliq mektepke kireleydighanliri chiqip, ashu mekteplerning birerside tetqiqat élip barsa, Uyghurlar ichidinmu Nobél mukapati alidighanlar choqum chiqidu. Men buninggha qet'iy ishinimen.

Men bu yerde tekitlep ötüp kétishni layiq körgen mundaq bir ish bar. Balilarni ilim-penning yuqiri pellisige chiqishqa righbetlendürüsh, hergiz ularni bashlan'ghuchning 1-sinipidin bashlap her küni 10 nechche saet öginish qilishqa mejburlash dégenlik emes. Undaq qilish balilarning normal ösüp yétilishige intayin ziyanliq. Amérikida bashlan'ghuch mektep balilirigha asasen tapshuruq bérilmeydu. Toluqsiz ottura mekteptimu tapshuruq bir qeder yenggil bolup, toluq ottura mektepke chiqqandin kéyin tapshuruq éghirlishidu. Bashlan'ghuchta ata-anilardin peqet balilirigha köplep kitab oqup bérish hemde balilirini özlükidin kitab oqushqa righbetlendürüsh telep qilinidu. Balilarning her küni 3-4 saet oynishigha kapaletlik qilish telep qilinidu. Amérikidiki aq tenliklerning balilirigha kitab oqup bérish we kitab oqutush aditi intayin omumlashqan bolup, beziler qorsiqidiki téxi tughulmighan balilarghimu kitab oqup bériwatqinini öz közüm bilen kördüm. Yash ösmürler kitabtin nurghun kishilik turmush tejribilirini ögineleydu. Shunga her bir ata-ana bu mesilige hergiz sel qarimasliqi kérek. Eger imkaniyetla yar berse, balingizgha ular yaxshi köridighan kitablarning hemmisini élip béring. Amérikidiki aq tenliklerning köpinchisining bir ortaq alahidiliki, ular gep-sözge, bashqilar bilen munasiwet qilishqa intayin usta. Özliri shirket échishqa intayin mahir. Shundaq bolghachqa, ularning ichidiki bir qisimlar birer sahede alahide iqtidarni yétildürmigen teqdirdimu, özlirining rawan tili arqiliq bashqilar bilen ünümlük munasiwet qilish iqtidarigha tayinip, nahayiti obdan jan baqalaydu. Bu jehette kichikidin tartip kitab oqushqa adetlinishning roli intayin chong. Junggo maaripida kichik yash-ösmürlerge bolghan bésim heddidin tashqiri yuqiri. Buni aliy mektepke kirishtiki riqabetning küchlüklüki keltürüp chiqarghan bolup, méningche yashlarning normal ösüp yétilishige intayin éghir ziyini boluwatidu. Yuqiriqilardin bashqa, men aldinqi qisimlarda éytip ötüp ketken, yash-ösmürlerning özi yaxshi körgen birer öy haywinini béqishi we özliri yaxshi körgen birer tenterbiye heriketlirige qatnishishimu ularning saghlam, iqtidarliq bolup ösüp yétilishige intayin paydiliq. Méning oghlum bashlan'ghuchta ishligen bir projekt, özining eng yaxshi köridighan tughqini, dosti, kitabi, tamiqi, oyuni, öy haywini, tenterbiye türi qatarliqlarni resimler bilen bir chong taxtaygha tizip, ular toghrisida chüshendürüsh yézip andin bu taxtayni mektepte körgezme qilish boldi. Démek, Amérikida kitab oqush, oynash, öy haywini béqish we tenterbiyige qatnishish qatarliqlar balilar hayatidiki kem bolsa bolmaydighan bir terkibke aylan'ghan.

Amérikida her qandaq adem, "Men kelgüside Amérika prézidenti bolimen" déyeleydu. Hemde ashu yolni boylap, öz iqtidari yar bergen eng yuqiri pelligiche chiqalaydu. Yash ösmürlerde ularning tirishsila her qandaq ishni qilalaydighanliqi toghrisidiki ishenchni yétildürüsh intayin muhim. Ata-anilar baliliri kichik waqtidin bashlapla, eger ular yaxshi oqusa, ular kelgüside chong alim bolalaydighanliqi, chong shirket quralaydighanliqi toghrisida sözlep turushi kérek. Shundaq qilghanda balilarning yüksek ghayiler bilen chong bolushigha nahayiti zor tesir körsiteleydu.

Esli menbesi: www.biliwal.com