8. Soal: Hazir memliketlik metbuatlarda dölitimiz maaripning yétersizlikliri, chet el maaripining ilgharliqliri toghrisida mulahiziler bolup turidu. Siz perzentliringizni Amérika ottura mektepliride oqutqan ata bolush süpitingiz bilen qandaq sélishturisiz?

Jawab: Junggo maaripi bilen Amérikining maaripi otturisida heqiqetenmu xéli chong perq bar. Junggo maaripini yighinchaqlap, bir éghiz söz bilen "yadlash maaripi", Amérikiningkini bolsa "emeliyetke tedbiqlash maaripi", dep éytish mumkin. Bundaq ikki maarip sistémisida terbiyilen'gen kishilerning iqtidaridimu xéli chong perq bolidu. Töwende men bu mesilini özüm uchratqan ehwallar arqiliq chüshendürüp ötimen.

Amérikining ders ötüsh usuli bashlan’ghuch mekteptin tartipla Junggoningki bilen oxshimaydu. Mesilen, 1-sinip balilirigha hésab ötkende, Junggoda köpinche ehwalda "Birge birni qoshsa 2", "Ikkige birni qosha üch", dep yadlitidu. Amérikida bolsa, balilargha melum sandiki renglik buyumlarni tarqitidip bérip, "Qizildin 3 ni bir yerge, yéshildin 4 ni bir yerge qoyunglar. Emdi ikki rengdikilerni birleshtürünglar. Emdi hemmisini qoshup sanap béqinglar", dep hemmeylenni ishqa sélip, mushu bir paaliyet arqiliq "3 ke 4 ni qoshsa, 7 bolidu", dégen nersini ögitidu. Bu yerdiki eng tüp prinsip, balilarning méngisige bésim ishletmey, yéngi nersilerni özliri qobul qilalaydighan teriqide ögitishtin ibaret. Shunglashqa, Amérikining bashlan’ghuch mektipining siniplirigha qarisingiz, sanduq sanduqta, her xil rengdiki buyumlarni körisiz.

Bashlan’ghuchtin bashlapla, balilarning öz aldigha musteqil tepekkur qilish, öz aldigha musteqil yéngi nersilerni öginish, öz aldigha musteqil yéngi nersilerni ijad qilish iqtidarining yétilishige alahide köngül bölünidu. Men burun oqughan bir maqalide, bir ziyaliy bu ikki dölettiki bala terbiyilesh usulidiki perq üstide toxtilip, mundaq deptu: "Junggoda hemmeylen balisigha: Bashqilarning balisi qandaq qilghan bolsa, senmu shundaq qil, dep terbiyileydu. Amérikiliqlar bolsa balisigha: Imkan bar bashqilar qilmighanni qil, dep terbiyileydu". Mushundaq bala terbiyilesh usulining netijiside, Amérikida hemme kesp türliri boyiche yéngi keshpiyatchilar dunya boyiche eng köp chiqidu.

Méning oghlum bashlan’ghuchning 5-sinipidila ilmiy tejribini qandaq ishlesh, uningdin chiqarghan ilmiy yekünni qandaq qilip bir ilmiy doklat sheklide bashqilargha yetküzüshni ögendi. Men yuqiriqi soalni (yeni 8-soalni) körgendin kéyin, oghlumdin "Sen 5-sinipta 1-qétimliq ilmiy tejribini ishlep, uningdin doklat yazghan iding. Sen shu chaghda ögen’gen ilmiy tejribe usulliri qaysi?" dep sorisam, manga töwendikilerni éytip berdi:

1) Ilmiy perezni otturigha qoyush

2) Tejribe üchün zörür bolghan matériyallarni teyyarlash we tejribe usulini layihilesh

3) Tejribini ishlep, san-sipirlarni xatirilesh

4) Tejribe netijisige qarap, 1) qisimdiki ilmiy perezning toghra yaki natoghriliqini, undaq bolushining sewebini, hemde bu tejribe arqiliq yekünlep chiqarghan ilmiy xulasini yézip chiqish

Ular ashu waqittin bashlapla, özi ishligen tejribining netijilirini x-y resimi (In'glizche "x-y plot" dep atilidu) arqiliq ipadileshni bashlidi. Méning ésimde qélishiche, men Yaponiyege yéngi barghanda, ilmiy tetqiqatni qandaq ishlesh jehette yuqiriqichilik bilimim yoq idi (éhtimal bu xil weziyet hazir özgergen bolushi mumkin).

Amérikida bashlan’ghuchning axirqi yilliridin bashlap, toluqsiz otturini püttürgiche, oqughuchilargha her mewsümde bir qétim ders projektisi (In'glizche "Class Project" dep atilidu) orunlashturidu. Bezi oqutquchilar sinipidiki 30 gha yéqin oqughuchigha 15 etrapidiki bir-birige oxshimaydighan projekt mawzusini chiqirip bérip, oqughuchilarning özliri yaxshi körgenlirini talliwélisha qoyidu. Beziliri bolsa, projekt mawzusini oqughuchilarning özlirining tépishigha qoyup qoyidu. Mushundaq projektlar asasida, her yili mektep boyiche bir qétim ilim-pen körgezmisi (In'glizche "Science Fair" dep atilidu) orunlashturulidu. Uningdin bashqa, "Ochuq Öy" (In'glizche "Open House" dep atilidu) paaliyetlirimu bir yilda bir qanche qétim bolup turidu. Bu körgezme we Ochuq öy jeryanida, ata-anilar belgilen'gen waqit mudditi ichide mektepke kélip, öz perzentlirining we bashqa oqughuchilarning qilghan ishlirini köridu. Bu ademni xélila hozurlanduridighan paaliyet bolup, balilarning qilghan ishliri ademni nahayiti heyran qalduridu. Men hazirgha qeder balilirimning mundaq paaliyetlirining birersigimu barmighan waqtim yoq. Oghlum toluqsiz ottura mektepte ishligen projektning biri, oxshimighan renglik nurning témpératurisining oxshimaydighanliqini ölchep ispatlap chiqishtin ibaret boldi. Bir qisim matériyallarni bazardin sétiwalduq. Témpératurini ölchesh eswabini men özümning shirkitidin ariyet élip ekeldim. Qizimning ishligen bir projektisi, nur issiq hawadin ötkende, issiq hawa uning yönilishini bir az özgertidighanliqini ispatlash boldi. Men qizimni özümning shirkitige apirip, qizil renglik lazér (qozghitilghan nur) din birini mangdurup qoyup, uning nur yolining astigha sham yéqip hawani issitip, shu arqiliq qizim ispatlimaqchi bolghan nersini ispatlap chiqti.

Amérikida ijtimaiy pen sahesidimu oqughuchilar intayin janliq terbiyilinidu. Méning ikkila balam toluqsiz ottura mektepte hazir dunyada mewjut bolghan 4 chong dinni öginip chiqti. Men ularning Islam dini toghrisidiki derslik kitabini tunji qétim körgende intayin heyran boldum: Men ottura mektepte oqughan waqtimda din toghriliq birer derslik emes, hazirgha qeder bundaq yaxshi yézilghan Islam toghrisidiki kitabni körüp baqmighanidim. Qizim toluqsizdiki waqtida, ijtima'iy pen boyiche bir qétim ishligen projektisi mundaq boldi: 3 oqughuchi bir guruppa bolup, shu waqitta Amérika jem’iyitide mewjut bolup turghan eng chong mesililerdin 5 ni tizip chiqish. Andin bu 3 kishidin birini "Amérikining prézidénti" qilip tallap, bu "prézidént" özining yuqiriqi mesililerni qandaq hel qilidighanliqi toghrisidiki usul lahiyisini tüzüp chiqish. (Shu chaghda qizim "Amérika prézidénti" bolup tallinip, bu projekt we qizimning "prézidént" bolghanliq xewiri biz turuwatqan sheherning yerlik gézitige bésildi). Eng axirida bu "prézidént" özining oylighanlirini eyni waqittiki Amérikining rast prézidénti Bill Klinton'gha yézip mangdurush. Bu ishtin uzun ötmey, qizim Bill Klintonning imzasi bésilghan, Klintonning ishxanisidin kelgen Klintonning namidiki bir jawab xetni tapshuruwaldi. Yene bir ijtimaiy pen projektiside, qizimgha "Eger sen Haway shitatining shitat bashliqi bolsang, u shitatning sayahet ishlirini qandaq qilip tereqqiy qildurisen? Özüngning bu jehettiki soda pilaningni (In'glizche "business plan" dep atilidu) yézip chiqqin." Wetende bundaq ishlarni tesewwur qilish mumkin bolmisa kérek. Men "soda pilani" yézip baqtim: 1996-yili we 2002-yili men bashqa 2 neper uzun yilliq tejribisi bar, chong shirketlerde bashliq bolup baqqan kishilerge shérik bolup, ikki yuqiri téxnikilik shirket qurushqa qatnashtim. Mana shu chaghda, biz Amérikidiki kapitalistlardin meblegh élish üchün, nahayiti tepsiliy "soda pilani" teyyarlap chiqqan iduq (Amérika iqtisadida yüz bergen shiddetlik özgirishler tüpeylidin, bizning bu shirketler mangmay qaldi. Ularning biri hazirmu bar. Men bu ikki shirkette "Bash Téxnik" dégen wezipini üstümge alghan idim. Bu wezipe In'glizche "Chief Technology Officer, CTO" dep atilidu).

Maariptiki bundaq perqtin kélip chiqqan netijilerning oxshimasliqini men özümning Amérkidiki xizmitim jeryanida obdan hés qildim. Men Californiye Uniwérsitétining Davis shöhbiside (UDC de) yuqiri yilliqlargha ders ötüwatqan waqtimda, bir qétimliq yérim mewsumluq imtihanning ornida, mundaq bir layihilesh projekti orunlashturdum: Her bir oqughuchi musteqil halda men chiqirip bergen téxnikiliq körsetme boyiche birdin éléktir tok yoli layihilep chiqidu. Imtihan netijisi, bu tok yoli ishlitidighan éléktir tok quwwitining yuqiri-töwenlikige (qanche töwen bolsa, shunche yaxshi), signal kücheytish iqtidarining yuqiri-töwenlikige (qanche yuqiri bolsa, shunche yaxshi) we pul chiqimining yuqiri-töwenlikige (qanche töwen bolsa, shunche yaxshi) qarap, mushu 3 körsetküchni argument qilghan bir tenglimige asasen bérilidu. Nomuri eng yuqiri oqughuchigha "A+" bérilidu. Eng töwen oqughuchigha "F" bérilidu (imtihanidin ötelmeydu). Qalghanlar mushu ikkisining ariliqidiki nomurlarni alidu. Eger 2 oqughuchining manga tapshurghini op-oxshash bolup (yeni bir-biridin köchürgen bolup), ular 100 din nomur élishqa tégishlik bolsa, bu ikkeylen bir 100 nomurni teng bölüshidu (yeni, ulargha 50 tin nomur bérilidu). Waqti bir hepte (derstin sirtqi waqitlarda tügitishi kérek). Bu éléktir shirkitide ishleydighan bir éléktir injinérining wezipisi bilen oxshash ish bolup, Amérika jem’iyitining heqiqiy riqabetlik halitige maslashqan, nahayiti emeliy projekt idi. Amérikilik oqughichilar projekt teleplirini chüshiniwalghandin kéyin yoqapla ketti. Biraq, méning sinipimdiki 5 etrapidiki Wiétnam, Shanggang, Teywen we Junggo qatarliq döletlerdin kelgen Asiyaliq oqughuchilar bu bir heptining ichidiki her bir küni ishxanamgha soal sorap kiriwélip, méni xélila aware qildi (Amérikida köpinche proféssorlar ishikini taqap qoyup, mexsus belgilep bergen waqittin bashqa chaghlarda oqughuchigha ishik échip bermeydu. Emma, men ishikimni yapmayttim).

Men shughullinip kelgen Éléktro-Magnétliq Dolqun, Mikro-Dolqun Téxnikisi we Optika qatarliq kespler éléktir injinérliqi boyiche eng tes kesp. Shunglashqa Amérika puxraliri ichide bu kespte oquydighanlar anche köp emes bolup, Amérikida bu kespte oquydighan we ishleydighan Jonggoluq Xenzular nahayiti köp. Bolupmu, Chingxua Uniwérsitétida bu kespler ötülidighan bolghachqa, u mektepning bakalawrliqini püttürgen oqughuchilarning teng yérimi dégidek Amérikigha kélip, dokturluq unwanlirini élip, Amérikida turup qalidiken. Shunga men özümning kespiy saheside bundaqlarni nahayiti köp uchritip turimen. Men "Wave Splitter" dégen shirkette ishlewatqanda, bir mezgil ikki guruppa kishige mes'ul boldum. Uning biride, Junggoning Chingxua Uniwérsitétida bakalawrliq unwani élip, Amérikida doktorluq unwani alghan 2 Xenzu injinér, Chingxuani püttürüp, Amérikida magistérliq alghan bir Xenzu injinér, Amérikiliq doktorluq unwani bar 2 injinér we bashqa bir qanche téxnik bar idi. Yene bir guruppida bolsa, Teywenning Chingxua Uniwérsitétida bakalawrliqni élip, Amérikida doktorluq alghan bir injinér, Amérikiliq magistérliq unwani bar bir injinér we Amérikiliq bir tereptin bir aliy mektepte oqup, bir tereptin bizning shirkette ishlewatqan bir yash bar idi. Men Amérikiliqlargha ish tapshursam, meyli biwasite bolsun yaki téléfon arqiliq bolsun, ular méning telipimni bir demdila chüshinip, téléfon qilidighan yerge téléfon qilip, körüshidighanlarni özliri tépip körüshüp, nahayiti yuqiri ünüm bilen ishlep, ish pütkende manga doklat qilatti. Héliqi Junggoluq injinérlar bolsa, méning qéshimgha künde nechche qétim kélip, ishning her bir qedem-basquchini mendin soraytti. Amérikidiki aliy mekteplerde Junggoluq oqughuchilar imtihan nomurida dawamliq sinipning aldida bolsimu, emeliy xizmetke chiqip ishleshke bashlighanda özliri bilen oxshash orundiki Amérkiliqlarning aldida xélila chanidu. Qol sélip ishleshke kelgende, ular Amérikiliqlargha qarighanda köp ajiz kélidu.

Shuning üchün, imkaniyetla yar béridiken, balingizni qol sélip ishleshke adetlendürüng. Qol sélip ishleshni ögitish dégenlik hergiz bir tejribixanidiki yuqiri téxnikiliq ishlarni közde tutqanliq emes. Otun yérish, geme kolash, tam sélish, ghaltek yasash, wélsipitni rémont qilish qatarliqlarning hemmisi qol sélip ishleshke kiridu. Bu erzimes ishlardek körünsimu, ashundaq ishlarni qilish jeryanida yétilidighan qol sélip ishlesh qabiliyiti kéyinki hayatta intayin jan’gha esqatidu. Men özümning kichikidin bashlap ögen'gen iqtidarimning hemmisi méning kéyinki kespiy hayatimgha intayin zor payda yetküzdi. Men ögen'ginimning hemmisini hazir emeliyette ishlitiwatimen. Qolidin ish kelmeydighan adem dawamliq bir ishning bolmaydighanliqini ispatlaydighan bahane izdeydu. Qolidin ish kélidighan adem bolsa, dawamliq shu ishni qilishta mumkinchiliki bar bolghan yolni izdeydu. Bir balining qolidin ish kélidighan bolup yétilishide, ata-anilar intayin muhim rol oynaydu.

Amérikining bala terbiyilesh sistémisida, ata-anigha tayinidighan terkib xéli chong salmaqni igileydu. Töwende men mushu nuqta üstide bir az toxtilip ötimen.

1) Bashlan’ghuch we toluqsiz ottura mekteptiki ata-ana yighini. Her bir mektep her yili kem dégende bir qétim mexsus waqit ajritip, ata-ana yighini orunlashturidu. Bu yighin her bir oqutquchi her bir oqughuchining ata-anisi bilen aryim-ayrim körüshidighan yighin bolup, adette bir kishige bérilgen waqit 15 minut etrapida bolidu. Bu waqitta oqutquchi oqughuchining mushu bir derste ishligen sinip projekti, tapshuruqliri we yazghan maqalilirini bir-birlep körsitip, bu oqughuchining qaysi terepte küchlük, qaysi terepte ajiz ikenliki, buningdin kéyin qaysi terepte qandaq tirishishi zörürlükini tepsiliy éytidu. Shu arqiliq ata-anilar öz balisining mekteptiki ipadisi toghrisida omumyüzlük we waqti-waqtida xewerdar bolup turidu. Méning oghlum bashlan’ghuchtiki waqtida, bir qétimliq memliketlik "STAR" dégen imtihanda (mekteplerning oqutush sewiyisini tekshürüp turush üchün, bu imtihan Amérika boyiche yiligha bir qétimdin élinidu) nahayiti yuqiri nomur éliptu. Toqquz sahening beshide 99% ge, eng töwen bolghinida 87% ge kiriptu (Amérikida bundaq imtihanlarda her bir oqughuchini qanche pirsent oqughuchilardin yuqiri nomur aldi, dep tizidu. 99% dégini bu oqughuchi shu qétim imtihan’gha qatnashqanlarning ichide 99% ademdin yuqiri turidu, yeni eng yuqiri nomur alghan 1% ademning ichige kiridu, dégini bolidu). Oghlumning oqutquchisi intayin xushal bolup, Amérikigha nedin kelgenlikini soraptu. Oghlum "Junggoning Uyghur Rayonidin" dep jawab bériptu. Bu oqutquchi Amérikida bésilghan bir xeritini axturup, bu yerni tapalmay, bir qétimliq ata-ana yighinidin kéyin méni épqélip, bizning nedin kelgenlikimizni soridi. Eslidiki 15 minutluq yighin 45 minut dawamliship, men u kishige Uyghur toghrisida tepsiliy sözlep berdim. Axirida u kishi manga: "Dilshat Amérikigha 4.5 yéshida kélip, imtihanda Amérikiliqlarning hemmisidin yuqiri nomur éliwatsa, men özimiz üchün nomus qilimen", dédi. Yene bir ata-ana yighinida, oghlumning In'glizche yéziqchiliq oqutquchisi uning yazghan bir maqalisini manga körsitip, "Men bu mektepte oqutquchiliq qiliwatqili 20 yildin ashti. Lékin, buningchilik tesirlik yézilghan maqalini körüp baqmighanidim. Men uni erimgimu oqup berdim. Ikkilimiz yighlap kettuq. Men bu maqalini bir resim ramkisigha élip, öyümge ésip qoydum", dédi. Bu maqalining ismi "Birtalmu Oyunchuqi Yoq Bala" (In'glizche "A Boy without a Toy") bolup, oghlum eslide méning kichik waqtimni yazghan iken. Bizning yurtimizda oyunchuqi bar balilargha qarighanda, oyunchuqi yoqlarning sani jiq köp. Emma, Amérikiliqlar üchün, bir balining hech qandaq oyunchuqi bolmasliq, ularni intayin heyran qalduridighan, ulargha qattiq tesir qilidighan bir ish iken.

2) Amérikida kichik baliliri bar aq tenliklerning köpinchisi öyide kem dégende birdin it, müshük, yaki shuninggha oxshighan aile haywini (In'glizche "Pet" dep ataydu) baqidu. Bu Amérika jem’iyitige nahayiti omumliship ketken bolghachqa, mexsus aile haywanlirini satidighan soda dukanlirimu intayin köp. Hemde ademlerning yémek-ichmeklirini satidighan soda dukanlirining hemmiside aile haywanlirining yémeklirinimu satidu. Kichik balilarning haywan béqishi, aile haywanliri bilen bille oynishi, ularning rohiy dunyasining saghlam ösüp yétilishide alahide rol oynaydu. Shunga imkaniyiti yar béridighan Uyghur aililiri bu ishqa hergiz sel qarimasliqi kérek. Men kichik waqtimda it, toshqan, turmunchuq we jingsirlarni baqqan idim. Toshqanni sétish üchün baqqan bolsammu, toshqinim her qétim tughup, ballirini satqidek bolghiche, ular bilen nahayiti köp oyniwalattim. Turmunchuq we jingsirlar bolsa, pütün ailimizge intayin chirayliq sayrap béretti. Bir qétim men bir igiz derexqe yamiship chiqip, bir qara qushqachning uwisidin emdila közi échilghan bir qushqach balisini tutup chüshtüm. Hemde uninggha aghzini qayrip échip yémek yigüzüp, su ichürüp, ashu yol bilen béqip chong qildim. Bu qara qushqach méning ashundaq béqishim bilen uchurum boldi. Etigini öyning aldida ayaqta umach ichiwatsam, u qushqach bezide uchup kélip, ayaqning qirghiqigha qonuwalatti. Bezide men sirtta mangghanda, u qushqach uchup derexqe qonup, andin uchup kélip müremge qonatti. Bundaq waqitlarda men intayin hayajanlinip kétettim. Men üchün bu bir qolgha keltürgen chong ghelibe idi. Men doktorluq oquwatqanda biz mektepning oqughuchilar yatiqida turduq. Bizning u yataqlarda aile haywini béqishimizgha yol qoyulmaytti. Bir küni qizim 3 dane chöje kötirip keptu. Bir sawaqdishi bergen iken. Uni baqimen, dep ching turiwaldi. Biz uninggha yol qoyduq. Bu chöjiler bir ayghiche bizning pütün ailige nurghun xushalliq élip keldi. 1997-yili biz öy élip uzun ötmeyla, balilirimizgha bir jüp toshqan élip berduq. Nechche aydin kéyin bu toshqanlar 2 qétim tughup, jem’iy 18 toshqan boldi. Öyning arqa hoylisining nerige qarisaq toshqan. Ular öre turup yep, arqa hoylidiki xadisiman qarighay derixining astinqi qismini pak-pakiz yep boldi. Bizning qolimizdiki sewzini yéyishkimu öginip ketti. Sewzini kichik qelemche qilip, ikki qolimizda tutup bersek, toshqanning 16 balisining hemmisi bir-birini ittirip yürüp yeytti. Her küni mekteptin we ishtin qaytip kélip, toshan’gha sewze yaki Letis (In'glizche "Lettuce" bolup, toxmaqsey türidiki köktat) bergiche hemmimiz aldirap kétettuq. Ular chong bolghanda, Amérikida bu 18 toshqanni bir terep qilish intayin qiyin’gha toxtidi. Ularning hékayisini yézish üchün bir kitab yézishim kérek. Ishqilip biz u toshqanlarning eng axirqisini 2004-yili yazda shimaliy Kaliforniyedin jenubiy Kaliforniage köchüp kelgiche baqtuq.

3) Balilarni özliri yaxshi köridighan sport qatarliq paaliyetke qatnashturush. Amérikining her bir nahiyiside 10-20 sheher bar. Her bir sheherning öz aldigha birdin kolléktip baghchisi we kutupxanisi bar. Bu sheher baghchisida yash ösmürler üchün yasalghan her xil sport meydanliri bar. Uningdin bashqa, sheher we shexsiy shirketler her yilni etiyaz, yaz, we küz pesli qatarliq 3 muddetke bölüp, balilar üchün her xil sport guruppisini teshkilleydu. Bir muddetning uzunluqi 3 ay etrapida bolup, uninggha qatnishish üchün bir az pul tölesh kérek. Pulla tölise, bundaq sport türlirige her qandaq adem qatnishalaydu. Méning oghlum burun Hockey (muzning üstide oynaydighan top türi) we waskétbol oynighan. Hazir bir tenterbiye sariyining ezasi bolup, éghirliq kötirish, téz sur'ette yügürüsh we su üzüsh qatarliqlarni qiliwatidu. Qizim burun Balét ussuli, piyano we Amérikiche mektep ussuli qatarliqlargha qatnashqan. Hazir taghda qar téyilish (oghlummu taghda qar teyliyalaydu), taghqa chiqish we mushtlishish heriketlirige qatnishiwatidu. 1997-yili biz emdila öy élip (Amérikida öyni bankidin qerz élip alimiz. Shundaqtimu, qerz élish üchün öy pulining deslepki 5-20% tini özimiz tölishimiz kérek), bankidiki pulimiz quruqdilip ketkende, qizim San Francisco shehiridiki bir shirket téléwiziye ertislikige oqughuchi qobul qilidighanliq xewirini anglap kélip, uninggha qatnishishta ching turuwaldi. Bir shenbe küni men qizimni élip, tepsiliy ehwalni uqush üchün San Franciscogha bardim. Ular qizimni téximu qiziqturup, shu waqitning özidila 2600 dollar tapshurushni telep qildi. Men u pulni tapshurdum. Sewebi, eger bir adem bir ishni qilip sinap baqmisa, özining u ishta qandaq ikenlikini bilelmeydu. Eger bir ishni qilip körmeydiken, u ishni qilish éhtimalliqi nöl pirsent bolidu. Men qizimni 2 ay waqit her heptining Peyshenbe küni kechte we shenbe küni chüshtin burun bolup 2 qétim ashu mektepke apardim. Oqush tamamlan'ghanda, qizimni resmiy téléwiziye artisi tallashqimu bir qanche qétim apardim. Emma, qizim tallinalmidi. Amérikida téléwiziye élanlirigha qatnashturulidighanlar asasen aq tenlik, qara tenlik we Xenzu, Koriyelik qatarliq Asiyaliqlar bolup, bashqa milletlerni anche tallimaydiken. Lékin, shuningdin kéyin qizimning könglide bu jehette bir arman qalmidi--U bir qétim sinap baqti.

Amérikidiki aq tenlikler nechche balisi bolsa shunche balisini her xil sport türlirige qatnashturidu. Bashla’nghuchta baliliri bar anilar asasen ishlimey, balilirini mektepke, mekteptin kéyin yuqiriqidek sportlargha toshush bilen ötidu. Her shenbe we yekshenbe künliri balilirini yuqiriqi sport guruppiliri arisida ötküzülgen musabiqilerge apiridu. Baliliri musabiqe oynaydu. Özliri bolsa tamasha köridu. Bu ish aq tenlikler arisida xélila omumlashqan. Uningdin bashqa, aq tenlikler özlirining baliliri 10 nechche yashqa kirgende, ularni intayin ching tutidu. Dem élish künliri kechte dostining öyige barmaqchi bolsa, ata-anilar "Kiming öyige barisen? Nime ish qilisiler? U dostungning téléfon nomuri qanche? Saet qanchide qaytip kélisen? Kech saet 10 yaki 11 din kéyin qalsang qet'iy bolmaydu" dégen soallarni soraydu we özi belgiligen tüzümni balisigha tapilaydu. Ariliqta balisining dostining öyige téléfon qilip, balisining u yerde rast bar-yoqluqini sürüshte qilidu. Balisi u yerde yaki kinoxanida kino körmekchi bolsa, qaysi kinoni körse bolidu, qaysini körse bolmaydu, uni belgilep béridu. Dostining öyining igisimu bu ishni nazaret qilidu. Mesilen, méning qizim bizning öyge bir dostini bashlap kélip, birer DVD kinosini birge körmekchi bolsa, biz u qizdin "Ata-aningizdin bu kinoni körüshke ruxset aldingizmu?" dep sorap baqimiz. Bu jehette yurtimizdiki Uyghur jem’iyiti nahayiti arqida qalghan. Siz heptimu-hepte, aymu-ay, yilmu-yil her shenbe we yekshenbe künliri toy, nezir, olturush qatarliqlarda yürgende, öyde qalghan balingizning nede, kim bilen, néme ish qiliwatqinini bilemsiz? Bir yilning ichide özingizning baliliri bilen qanche shenbe we yekshenbe künlirini birge ötküzüp baqtingiz? Heqiqeten toy-olturushlar köpinche waqitlarda öyingizde baliliringiz bilen birge bolghan bilen sélishturghanda köp köngüllük bolidu. Toy-olturushlar köngül échish paaliyetliri.

Bala terbiyilesh bir japaliq ish. Lékin, baligha obdan qarimay, balini obdan terbiyilimey, bala yoldin ézip, aq chékimlikke öginip qélip yaki jinayet ötküzüp, türmige kirip qalghanda, yenila héliqi toy-olturushtiki waqitlardikidek xushal-xoram, bextlik öteleydighan ata-anilardin birerni körüp baqtingizmu? Bu dunyada undaq ata-anini asasen tapalmaysiz. Milletning süpitini östürüshni balilarni yaxshi terbiyileshtin bashlash kérek. Balilarni yaxshi terbiyilesh üchün, hazir Uyghur jem’iyitide ewj élip ketken toy-olturushlarning sanini zor derijide azaytish kérek. Men yuqirida éytip ötüp ketkendek, ata-anilar üchün balilar eng muhim. Bala silerning barliqinglar. Méning bir yéqin Yehudiy dostum bar. U kichik waqtida, dadisi maashi yuqiri emes xizmettin ikkini ishlep, oghlini bakalawrliq üchün yiligha 30-40 ming dollar oqush puli töleydighan, dunya boyiche 4-5- orunda turidighan MIT Uniwérisitétida oqutuptu. Dokturluq unwani üchün California Uniwérsitétining Berkeley shöhbiside oqutuptu. Yehudiylar özliri hemme halawettin waz kéchip, balilirini eng yuqiri sewiyelik mekteplerde hemde dunyadiki eng qiyin kesplerde oqutqachqa, ular hazir melum menadin élip éytqanda bu dunyani sorawatidu. Hazir Israiliye ahalisining 25% ti injinér iken. Yaponluq ayallarning xizmet qilmay, balilirini qandaq teminleydighanliqinimu hemmimiz bilimiz. Shunga ular hazir iqtisadiy jehette dunyani sorawatidu. Uyghurlar bu jehette oylinishi kérek. Qattiq oylinishi kerek. Hemde derhal oyghinishi kérek.

Esli menbesi: www.biliwal.com