6. Soal: Bir adem üchün aile, turmush, we xizmetlerning munasiwitini toghra bir terep qilishmu intayin muhim. Siz özingizning bu jehettiki tejribe-sawaq bilen oy-pikirliringizni sözlep bergen bolsingiz?

Jawab: Aile, turmush we xizmetning munasiwitini toghra bir terep qilish heqiqetenmu intayin muhim. U bir aile ehwalining qandaq bolushini, perzentlerning qandaq yétilip chiqishini belgileydu. Bu mesilini muwapiq bir terep qilishta, biz Uyghurlarda saqliniwatqan mesile xéli köp.

Buningdin 7-8 yil burun, bir dangliq Uyghur pelsepe professori manga mundaq dégenidi: "Bir er üchün mundaq 3 nerse hemmidin muhim: 1) Bilim, 2) Pul, 3) Bir yaxshi xotun." Men hazirghiche bir ayal üchün qandaq nersilerning eng muhimliqini bir kimdin anglap baqmidim. Yaki birer yerde oqup baqmidim. Shunga u jehette bir nerse yazalmaymen. Oxshimighan adem aile we xizmettiki munasiwetlerning muhimliq derijisini oxshimighan tertipte tizidu. Uni oxshimighan milletlermu oxshimighan tertipte tizidu. Biz Uyghurlar üchün, hemme adem qobul qilalaydighan bir tertipni tüzüp chiqish anche asan ish emes. Men bu yerde peqet özüm köpinche waqitlarda emel qilidighan tertipni otturigha qoyup, uni qisqiche chüshendürüp ötüp kétey.

Men aile, turmush we xizmettiki her xil munasiwetlerning muhimliq tertipini mundaq tizimen:

1. Er üchün ayali, ayal üchün éri hemmidin muhim.
2. Perzentler
3. Ata-anilar
4. Xizmet
   

Bulardin kéyin, qérindash, urugh-tughqan we dost-buraderler turidu. Töwende buning sewebi toghrisida qisqiche chüshendürüsh bérimen:

1) Meyli réalliqta bolsun yaki kinolarda bolsun, yashinip qalghan bir jüp er-xotunning bir-birini yölep kétiwatqanliqini biz dawamliq uchritip turimiz. Ashu yashqa barghanda, ularning ata-aniliri alliqachan alemdin ötken, baliliri chong bolup musteqil hayatni bashlap ketken bolidu. Ular nurghun qétim xizmet, nurghun qétim dost-buraderlerni almashturup bolghan bolushi mumkin. Lékin, bu ikkeylen yenila birge. Biri késel bolup qalsa yaki yene biridin jiq ajizlap ketken bolsa, yene biri uning éghirini ün-tinsiz kötüridu. Sap dilliq, heqiqiy sadaqetlik, heqiqiy semimiylik we heqiqiy muhebbet asasida turmush qurghan bir jüp er-xotun üchün, bu dunyada bir-biridin üstin turidighan muhim adem bolmaydu. Er üchün uning xotuni, ayal üchün uning éri bu dunyadiki hemmidin muhim nersidur. Bu ikkiylen 20 yashlargha kirgendin kéyinki pütün ömrini birge ötküzidu. Japadimu we halawettimu birge bolidu. Özining barliqini jörisige teqdim qilidu. Shunga yuqiriqi tizimda er üchün xotuni, ayal üchün éri 1-orunda turushi kérek. Men bu yerde mundaq bir qanche nuqtini tilgha élip ötüp kétishni layiq kördüm. (1) Muhebbetning özimu bir ilim. Siz muhebbet yoligha qedem tashlashtin burun, choqum bir az izdinip, uning néme ikenlikini chüshiniwéling. (2) Muhebbet mesiliside yashlar bir-birige oxshimaydu. Beziler u yolgha baldurla kirip, muhebbetsiz bashqa ishlarni yaxshi élip mangalmaydu. Bu bir normal ehwal. Beziler muhebbetni xéli keynige kéchiktürüp, özining oqushi we bashqa ishlirini muhebbetsizmu yaxshi élip mangalaydu. Bumu bir normal ehwal. Qalghanlar yuqiriqi 2 türlük kishining ariliqida bolidu. Siz özingizning qaysi xildiki yash ikenlikingizni desleptila obdan chüshinip yételisingiz, kéyinki ishliringizning, yeni oqush bilen muhebbet ishliringizning, muweppeqiyetlik bolushigha paydisi intayin köp bolidu. (3) Öz muhebbitini izdesh, hergiz bir "yaxshi adem" ni tépish emes. U bir "yaxshi körgen adem" ni tepish jeryani. "Yaxshi" nisbiy bolidu, hemde uning chéki bolmaydu. Bügün "eng yaxshi" din birni tapsingiz, bir mezgildin kéyin "yaxshiraq" qa yene uchraysiz. Emma, normal insanlar üchün, köpinche waqitlarda "yaxshi köridighan adem" idin peqet birsila bolidu. Shunga siz muhebbetning néme ikenlikini, özingizning qaysi xildiki yash ikenligingizni heqiqiy chüshinip yetkendin kéyin, özingizge qandaq bir jörining kéreklikini könglingizde toluq éniqliwéling. Andin siz "yaxshi köridighan adem" ni izdeshke bashlang. Birni uchratqanda, barliq iqtidaringizni ishqa sélip, uning arqisidin koghlishing. Bezide qarshiliq we tosalghugha uchrap qalsingiz, eger özingizning néme ish qiliwatqiningizni heqiqiy türde bilsingiz, özingizge toluq ishenchingiz bolsa, undaq qarshiliq we tosalghulargha perwa qilmang -- Yaxshi körgen kishingiz bilen toy qilmaqchi bolghan siz; ata-aningiz, qérindash-tughqanliringiz, we yaki dost-aghiniliringiz emes. Eger biri bilen uni axmaq qilip, köngül échiwélish meqsidide yürsingiz, u köpinche kéyin özingizge yanidu: Ömringizning melum bir mezgilide siz bashqilarning özingizni bozek qilishigha uchraysiz. Bezide "yaxshi körüsh" ning sewebi bolmaydu. Biraq, eger yuqiriqi teyyarliqlarni puxta qilsingiz, chong ongushsizliqning aldini alalaysiz. Muhebbetni ilmiy yosunda toghra chüshinip, uninggha muwapiq muamile qilsingiz, u sizning oqush we bashqa ishliringizni teximu ilgiri süridu. Undaq qilmisingiz, u sizge zor ziyanlarni élip kélishi mumkin. (4) Er-ayallar hemme ishning aldida barawer yaritilmighan. Gerche qilalaydighan ishlirinining öz aldigha ish teqsimati bolmisimu, omumlashturup éytqanda, ayallar erlerdin bekrek japakesh bolidu. Uyghur ayalliri üchün bu téximu shundaq. Men ottura mektepte waqtimda, "Ah weten, uluq anam!" dégen shéirlarni köp anglayttim. Shu chaghda, "Néme üchün 'Ah weten, ulugh atam!' démeydighandu?" dep oylayttim. Buning sewebini qizim tughulghandin kéyin andin chüshendim. Men Yaponiyege méngishtin burun, qizim bilen peqet 3 ayla birge turalighan bolsammu, shu qisqighina 3 ay ichide, anining neqeder ulughluqini toluq tonup yettim. Men 1985-yili Yaponiyege barghanda, téléfon téxi anche tereqiy qilmighan bolup, Ürümchide uzun yolluq téléfon qilish yaki téléfon élish üchün pochtixanigha barmisa bolmaytti. Yaponiyege yaki Yaponiyedin xet yazsimu, 15 kün etrapida aran tégetti. Men Yaponiyede turghan ikki yérim yilning hemmiside, Aman’gülge her heptide bir parche xet yazdim. Bir er üchün, öz xotunini özidin bir derije töwen körüsh, hetta bezide urush, özining dunyadiki eng qedirlik nersisini depsende qilghini bilen barawer. Bolupmu, xotunini urush, dunyadiki her qandaq exlaqiy ölchem bilen qarighandimu hergiz qobul qilghili bolmaydighan bir nachar qiliq. Eger siz özingizning bu dunyadiki eng qedirlik nersingizni ashundaq depsende qilsingiz, sizning ata-aningiz sizdin némini küteleydu? Sizning perzentliringiz, qérindashliringiz, tughqanliringiz we dost-aghiyniliringiz sizdin némini ümid qilalaydu? (5) Muhabbet toy qilip bolghandin kéyin, özlükidin menggü saqlinidighan nerse emes. Uni daim, angliq halda perwish qilip turushingiz kérek. Shundaq qilsingiz, sizlerning yürgen we yéngi toy qilghan waqtingizlardiki bextlik sizlerge menggü esra bolidu. Hetta u muhebbet tereqqiy qilip, küchiyip mangidu. Perwish qilmighan muhebbetning ömri checklik bolidu.

2) Perzentler. "Men balamni baqimen. Balam balisini baqidu." Bu dunyadiki hemme milletler emel qilidighan bir insaniy qaididin ibaret. Ata-anilar perzent körüshni qarar qilghan waqitning özidila öz perzentlirini yaxshi terbiyilesh mes'ulyitinimu étirap qilghan we uni öz üstige alghan bolidu. Biz Uyghurlar üchün éytqanda, shert-sharait yol qoyghan dairide imkan qeder köp baliliq bolush, u millet üchün qoshqan bir töhpe hésablinidu. Lékin, balini tépip qoyup, uni yolida terbiyilesh mes'uliyitidin waz kéchis jem’iyetke we milletke qilin’ghan jinayettin ibaret. Men perzent mesiliside, töwendiki bir qanche nuqtini tilgha élip ötüp kétishni layiq kördüm. (1) "Bala" dégenning memisi, "kichik, gödek, sadda, ish bilmeydu" dégenlerdin ibaret. Baligha ish ögitish, ish qilishning toghra yolini ögitish, bu ata-anining muqeddes burchi. Siz balingizning yéshigha qarap, her bir basquchta balingizgha ishning toghrisini ögiting; heriket dairisining chégrisini sizip béring. Balingiz siz ögetken boyiche ishni yaxshi qilsa, uni mukapatlang. Sizning déginingizge xilapliq qilip, xatalashsa, ilmiy usulda jazalang. Emma, hergiz urmang. Balini urush uni jazalash üchündur. Emma, balini jazalashning nurghun ilmiy usuli bar. Mesilen, bir orunduqqa chiqirip, 5-10 minut toxtitip qoyush; Eng yaxshi köridighan oyunchuqini oynash hoquqidin bir kün yaki bir hepte mehrum qaldurush. Balingizni ursingiz, siz yalghuz uni jazalapla qalmastin, siz uning öz-özige bolghan hörmiti (In'glizche "self-esteem" deydu) weyran qilisiz. Balingiz jem’iyette özini töwen derijilik adem hesablaydighan bolup chong bolidu. (2) Eger balingiz siz téxi ögetmigen bir ishni qilip, uni xata qilip qoysa, u balingizning emes, sizning mes'uliyitingiz bolup, bundaq ehwalda, sizning balingizni jazalash hoquqingiz yoq. (3) Dadisining yaki apisining xataliqi üchün balisini jazalash, bu dunyadiki eng qalaq adetlerning biri; Siz uningdin mutleq saqlining. (4) Jöringiz yaki baligha terbiye bériwatqanda, yaki balini edeplewatqanda, eger siz bu edepleshke qoshulmisingiz, hergiz balingizning aldida Jöringizni eyiblimeng--Men yuqirida tizghandek, Jöringiz balingizdin üstün turidu. Bu ish tügigiche saqlap (bu jeryanda asman örülüp chüshmeydu), andin jöringizni balingiz yoq bir yerge chaqirip, öz-ara chüshenche hasil qiling. Buning netijiside, eger balini edebliginingiz xata bolup qalghan bolsa, qilche ikkilenmey, balingizning aldida öz xataliqingizni iqrar qiling. Hemde balingizgha köyüdighanliqingizni, shunga mushundaq terbiye bériwatqanliqingizni izhar qiling. (5) Balingiz jöringizdin qalsila hemmidin muhim. Shunga balingizning bir ishi sizning bir méhmandarchiliqingiz bilen toqunushup qalsa, choqum u méhmandarchiliqtin waz kéching. Eger sizge bir dostingizni 10-20 somluq bir quta haraq élip méhman qilish bilen balingiz uzundin buyan telep qiliwatqan bir qelem, depter, kitab yaki oyunchuqni élip bérishtin ibaret 2 yoldin birini tallashqa toghra kelse, dostingizni haraq bilen kütüshtin waz kéching. Eger sizge bir chong méhman chaqirish bilen balingizgha bir kompyutér élip bérishtin ibaret 2 yoldin birini tallashqa toghra kelse, balingizgha kompyutér élip béring.

3) Ata-ana. Uyghurlar ata-anigha méhribanliq bilen muamile qilishta dunyadiki eng ilghar milletlerning biri. Shunga men bu mesilide tepsiliy toxtalmaymen. Tilgha élip ötüshke tégishlik bir mesile shuki, normal ehwalda, balingizdin yaxshi xewer élish ata-aningizdin yaxshi xewer élishtin muhim. Buni her daim este tutush kérek. Buning sewebi, ata-aningiz normal ehwalda öz-özidin xewer alalaydu, emma balingiz téxi undaq qilalmaydu (ular téxi kichik-de).

4) Xizmet. Insanlar ömrining köpinchisini xizmet bilen ötküzidu. Xizmet bilen kirim tépish yuqirida tizghan bashqa ishlarning hemmisini yolida qilishning aldinqi sherti. Lékin, xizmet bir-ikki künde tügeydighan nerse emes. Shunga, jiddi ehwalda, mesilen, ayalingiz, balingiz yaki ata-aningiz aghrip qalghanda, choqum aldi bilen ulardin xewer élishingiz kérek. Men Kaliforniyening Silikon Jilghisi (In'glizche "Silicon Valley" dep atilidu. Amérika boyiche yuqiri téxnikiliq shirketler eng köp yighilghan orun bolup, beziler u yerni "Amérikining Amérikisi", depmu ataydu. Orni San Francisco shehirining yénida) da 7 yildin köprek ishlidim. U yerning shirket medeniyiti "Ishqa adem élish, ishtin adem boshitish" bolup, her qétim pen-téxnikida bir chong ilgirilesh bolghanda, bu jayda bir-ikki yilning ichidila 2-3 ming yéngi shirket qurulup kétidu. Uningdin 3-5 yil ötkendin kéyin, taqilidighini taqilip, sétilidighini sétilip, héliqi shirkettin bir nechche yaki bir qanche onila qalidu. Eger sizning qabiliyet-tejribingiz ulargha zörür bolup qalsa, sizni yalwurup bolsimu ishqa alidu. Eger shirket obdan mangmay qalsa, sizni rehimsizlik bilen ishtin boshitidu. 2001-yili dékabrda men bizning "Wave Splitter" dégen shirketke yardemliship, bir shenbe küni bir künning ichidila 30 adem alghan iduq. 2002-yili 3-ayda shirkettiki xadimlarning 30% tini ishtin boshattuq (Éléktir injinérliqi kespi boyiche doktorluq unwani bar ademlerdinmu 10 nechchisi bar idi. Bir waqitta ashularning ichidiki 6 kishidin terkib tapqan "Layihilesh guruppisi" ni bashqurattim. Kéyin Amérikining nurluq-tala xewerlishish téxnikisi toghrisidiki mölcher xata chiqip qélip, yéngi qurulghan shirketlerdin 2-3 mingi arqa-arqidin taqilishqa bashlidi. Bizning shirketmu 125 milyon dollar meblighini 4 yilda xejlep tügitip, amalsizliqtin shirketning tetqiqat, tereqqiyat we ishlepchiqirish ishlirining hemmisni Teywen’ge yötkeshke mejbur boldi. Héliqi 10 nechche doktornimu ishtin boshitip, ularning ichide men yalghuz qaldim. Shirket méning Teywen’ge bérishimni, eger barsam, manga bu shirketning 1% tini béridighanliqini éytti. Men uni ret qilip, 2003-yili 4-ayda bu shirkettin chiqip kétip, FBI üchün biologiye we ximiyilik qorallarni tekshürüp béridighan üskünining tetqiqatini qilidighan yene bir biologiye téxnikisi shirkitige ishqa kirdim). Bundaq bir medeniyet astida, siz bir shirket bilen "muhebbet baghlash", uninggha ömür boyi sadiq bolushingiz mumkin emes. Xizmet bir adem üchün intayin muhim. Lékin u ömürlük emes. Sizning balingiz, ata-aningiz we urugh-tughqanliringiz siz üchün ömürlüktur.

Ulardin bashqa, qérindash, urugh-tughqan we dost-buraderler bar. Bir kishining bu katégoriyidiki ademler bilen bolghan munasiwitini éniq teswirlesh anche asan emes. Uning üstige, siz chet elde bolsingiz, bu ademler bilen bolghan munasiwitingiz siz wetende bolghan waqtingizdiki bilen mutleq oxshimaydu. Shunga buning tepsilatini her bir adem özi oylinishiwélishini tewsiye qilimen.

Men jawabimning eng aldida éytip ötüp ketkendek, yuqiriqi munasiwet oxshimighan ailililer üchün oxshash bolmaydu. Lékin, méning közitishimche, inaq ötüdighan, perzentlirining saghlam we etrapliq ösüp yétilishige alahide köngül bölidighan ata-anilarning hemmisi munasiwettiki muhimliq tertipini men yuqirida tizghan'gha oxshash tizidu. Her bir aile üchün er-xotun her ikkilisi maqul körgen mushundaq bir tertipning bolushi tolimu muhim. Eger sizlerde ashundaq bir tertip bolsa, nurghun waqitlarda qaysi ishni qilish, qaysi yolni tallash mesilisidiki pikir ixtilapidin saqlan’ghili, buningdin kélip chiqidighan er-xotun munasiwitidiki köngülsizliklerni zor derijide azaytqili bolidu. Yuqiriqi tertip oxshimighan milletler üchünmu oxshash bolmaydu. Mesilen, Yaponluq erler üchün xizmet 1-orunda, shirkettiki bashliq 2-orunda turidu. Yaponluq ayallar üchün éri 1-orunda, baliliri 2-orunda turidu (ular asasen xizmet qilmay ashu ikkeylendin xewer alidu). Amérikidiki aq tenlikler üchün, éri yaki xotuni 1-orunda, bala we aile 2-orunda, xizmet 3-orunda turidu. Emma, ularning köpinchisining tughqan bilen anche kari bolmaydu. Dost-aghine, xolum-xoshna we xizmetdashlargha étibar bérip ketkenlikinimu anche körmidim. Méning men dokturluq oqughanda bir ustazning qolida ishligen 4-5 balilar bilen chüshken bir parche resimim yoq (Amérikiliqlar undaq qilmaydiken); Hazir bir-birimiz bilenmu héchqandaq alaqe qilmaymiz. Bir shirkette 3-4 yil ishligen hemde xéli yéqin ötken kishilermu, bu shirkettin ayrilidiken, pütünley yoq bolup kétidiken. Bu jehette biz Uyghurlar ulargha hergiz oxshimaymiz.

Esli menbesi: www.biliwal.com