19. Soal: Bizning hazirche sizdin soraydighan soallirimiz yuqiriqilar bilen axirlashti. Sizning eng axirida Uyghur diyaridiki wetendashlargha deydighan yene qandaq sözliringiz bar?

Jawab: 1976-yili 7-ayda, men ottura mektepni püttürgen künila tiraktor wagonida olturup, yotqan-körpilirim bilen bir ketmenni kötürüp, yézigha qayta terbiye élishqa mangghanda, méning köz aldimda héch qandaq nur körünmigenidi. Men üchün istiqbal dégen bir qapqara öngkürdin ibaret idi. Ichimde «Men qachanmu bir éyigha 25 som maash béridighan bir ishchiliq yaki bashqa xizmetke érishelermen?» dep oylayttim. Wetendiki nurghun yashlirimiz hazir del ashundaq bir ehwalgha duch kélip, ottura mektep hetta aliy mektep oqushini bir xil köwrüktin ötüsh ishi qiliwélishqa yüzlen'gili turghandek qilidu. Men bu ishlar toghrisida köp oylinip, ulargha intayin ich aghrittim. Méning könglüm ulargha nisbeten chongqur hésdashliq tuyghusi bilen toldi. Men azablinish ichide ulargha birer ish qilip bérishke yol tapalmay turghan bir waqitta, Biliwal.com ning qurghuchisi Qurbanjan Rozi ependim bilen uning yardemchisi «Muxbir» ependim ushbu söhbetni élip bérishni manga teklip qildi. Men ularning teklipige xushalliq bilen qoshuldum. Biz bu söhbetni bashlighan 3 ay etrapdiki waqit jeryanida, Qurbanjan bilen «Muxbir» ependiler özlirining qanchilik aldirashliqigha qarimay, bu ish üchün nurghun waqit we küch serp qildi. Méning yazmamni tehrirlep, uni öz waqtida oqurmenler bilen yüz körüshtürüsh üchün, ular keche saet 2 giche ishligen waqitlar az emes. Men mushu pursettin paydilinip, Qurbanjan Rozi ependim bilen «Muxbir» ependimge chin könglümdin rehmet éytimen. Bu ikki ot yürek qérindishimizdin bashqa, Bilik tor bétining bashqurghuchisi Alyar ependim bu söhbetni eng deslipidin tartipla Uyghur Latin Yéziqi (ULY) din Uyghur Erepche Yéziqi (UEY) gha özgertip, uni Bilik tor bétige qoyup, ULY ni bilmeydighan oqurmenlerning bu söhbet xatirisidin paydilinishigha ongayliq tughdurup bérip kéliwatidu. Bu yerde men Alyar ependimgimu chin könglümdin rehmet éytimen. Shuning bilen birge, Meyin Shamal, Newrüz we Shehrizat, Izdiyari we bashqa bir qisim tor betliri bu qétimqi söhbetni hemde men yurtimizdiki Uyghur yashliri üchün teyyarlighan «UyghurScholars.org» dégen tor bétini teshwiq qilish yolida izchil türde küch chiqirip kéliwatidu. Meyin Shamal tor béti méni özlirining awazliq chayxanisigha 2 qétim teklip qilip, méni yurtimizdiki yashlar bilen yüz körüshtürüshi bilen, men xuddi özümni öz xelqimning arisigha qaytip barghandek hés qilip, cheksiz xushalliq we hayajan’gha chömdüm. Mende undaq bir héssiyat bolup baqmighili 15 yildin ashqanidi. Men yuqiriqi tor betlirining bashqurghuchilirighimu özümning semimiy teshekkürini bildürimen.

Biz bu söhbetni bashlighandin kéyin, nurghun kishilerdin inkas tapshurup alduq. Ular öz inkaslirida mendin telep qilghan nersilerning biri, bu söhbetni imkan qeder uzunraq yézish. Manga kelgen bu inkaslar men üchün zor ilham boldi. Manga zor küch-quwwet béghishlidi. Shuning bilen men her bir soalning jawabini barghanséri imkaniyetning bariche uzunraq qilip yazidighan bolup kettim. Men wetendiki qérindashlargha éytip bérishni arzu qilghan ishlarning hemmisi toghrisida birdin soal chiqirish mumkin bolmighachqa, men chiqirilghan soalni chöridigen halda, shu chaghda ésimge kelgen nersilerning hemmisini yézishqa tirishtim. Bolupmu chet elge chiqish pursitige ige bolalmighan keng oqurmenlerning oqup paydilinishi üchün, Amérikining her sahediki ehwalini tonushturidighan hemde Amérikiliqlarning balini qandaq terbiyileydighanliqi toghrisidiki mezmunlarni köplep qoshup qoydum. Men éléktir we optika sahesidiki kesp ehli, ilmiy tetqiqatchi we injinér. Emma, ijtima’iy pen sahesidiki kesp ehli yaki tetqiqatchi emes. Uning üstige, manga wetendin, Uyghur tilida sözlishidighan muhittin ayrilghili 20 yildin ashti. Men bu söhbetning xatirisini ashundaq bir salahiyet bilen yazdim. Ijtima’iy pen sahesidiki bezi kesp nuqtisidin qarighanda, yazghanlirimning bezi yerliri dégendek toghra bolmay qalghan bolushimu mumkin. Men oqurmenlerning toghra chüshinishini soraymen. Hemde manga ilham bérip yazghan e-mail we bashqa inkasliri üchün, barliq oqurmenlerge chin könglümdin rehmet éytimen.

Biliwal.com bilen méning bu qétimqi söhbetni élip bérishimizdiki meqsidimiz peqet birla: Yurtimizdiki yash oqughuchilargha qolimizdin kélishiche rohiy jehettin bolsimu bir az ilham bérip, ularning kelgüsi üchün bir toghra yol talliwélishigha azraq bolsimu yardem qilish. Méningche, manga oxshash her xil igiz-pes, egri-toqayliqni öz béshidin kechürüp, kishilik hayatning bir qismini yashap bolghan hemde özi üchün bir qeder toghra yol tépip, kishilik we kespiy hayatini bir qeder muweppeqiyetlik élip mangalighan her bir Uyghur qérindishimizning, yurtimimizdiki yash oqughuchilirimizgha mundaq bir chüshenchini teshebbus qilish mejburiyitimiz bar: Hazir ottura mektep we aliy mekteptiki oqushni qandaq dawam qilishta, Junggoning nöwettiki weziyitini emes, buningdin 10 yil, 20 yil hetta 30 yildin kéyinki weziyetni közde tutush kérek. Junggo hazir intayin téz özgiriwatidu. Buningdin 10-20 yil burunqi "xizmetni bir tutash teqsim qilish" tüzümi hazir riqabet tüzümige özgerdi. Eger qanun-tüzümler mukemmelliship, riqabet we xizmet pursiti aldida hemme adem barawer bolidighan bir weziyet shekillense, hazir igiligen bilim, terbiyilep yetishtürgen iqtidarlar eng qimmetlik göherge aylinidu. Uyghur xelqining bu jehettiki chüshenchisini östürüsh jehette, hazirghiche uzun muddet tiriship, chet elge oqushqa chiqalighan her bir Uyghur wetendeshimiz oxshimighan derijide töhpe qoshalaydu. Méning bu qétim yézip chiqqinim özümdin ibaret bir ademning hékayisi. Ishinimenki, hazir chet elde oquwatqan we ishlewatqan yurtdashlarning ichide mendek hékayisi barlar intayin köp. Her xil egri-toqayliqni öz béshidin kechürüp, eng axirida bir muweppeqiyet yoligha érisheligenler hemde bu yolda öz ailisi, ata-ana, uruq-tughqanliri we Uyghur milliti üchün oxshimighan derijide shan-sherep keltürüwatqan, Uyghur dégen bir milletning mewjutluqini dunyagha bildürüsh jehette oxshimighan derijide töhpe qoshuwatqanlar xéli köp. Muweppeqiyet baldiqining eng yuqirisigha téxi chiqip bolalmay, téxiche japa-musheqqetlik dewrini öz béshidin ötküzüwatqan bolsimu, weten we milletning kelgüsi istiqbalini közlep, muweppeqiyet qazinish yolida kéche-kündüz boshashmay tirishiwatqanlarmu az emes. Men shulardin, öz hékayilirini manga oxshash yézip chiqip, uningdin wetendiki yash ewladlarni xewerdar qilishini semimiylik bilen soraymen. Biz hemmimiz qériymiz. Eng axirida ölüp kétimiz. Shugha yurtimizdiki yéngi ewladlar üchün paydiliq nersilerni ulargha qaldurup qoyayli. Bu yerde, hazirghiche azraq bolsimu öz hékayisini we Uyghur mesilisige bolghan köz qarishini yézip, uni Biliwal.com arqiliq keng oqurmenlerge sun’ghan Yaponiyediki doktor Dilshat Abla ependim qatarliq wetendashlarghimu chin könglümdin rehmet éytimen.

Men özüm bésip ötken yolni xulasilep, muweppeqiyet qazinishning mundaq bir formulasini xulasilep chiqtim:

Muweppeqiyet = Talant + Tirishchanliq + Purset

Hazirghiche www.Meripet.com tor bétini körüp baqqan yurtdashlar üchün bu formula natonush emes. Emeliyette, bu bir yéngi formula bolmastin, men uni buningdin 20 nechche yil burun, Shinjang Uniwérsitétida oquwatqan waqtimdila otturigha qoyghanidim. Ésimde qélishiche, men uni bir qétimliq mektep boyiche ötküzülgen «Yéngi Oqughuchilarni Qarshi Elish Chong Yighini» da sözligen sözümge kirgüzgenidim. Eslide uni bir chong qeghezghe yézip, yighin zalining sehnisige ésip qoyup turup chüshendürüshni oylighan bolsammu, uninggha imkaniyet bolmighanidi. Bu qétimqi söhbetni toluq oqughan kishi, méning néme üchün yuqiriqi formulada körsitilgen bir xulasige kelgenlikimni asanla chüshineleydu. Bu formuladiki 3 amilning her birini men UyghurScholars.org tor bétide bir qeder tepsiliy chüshendürdüm. Shunga ularni bu yerde tekrarlimaymen. Men bu yerde tilgha élip ötüp kétishni muwapiq körgen, Amérikiliqlarning mundaq bir mijezi bar:

Amérikiliqlar hergiz érishken muweppeqiyiti üchünla emes, bir chong muweppeqiyetke érishelmigen teqdirdimu, özining shu muweppeqiyetke érishish yolida körsetken tirishchanliqidin pexrlinidu.

Her bir adem üchün éytqanda, yuqiriqi formuladiki «Talant» bilen «Tirishchanliq»ning qandaq bolushi shu ademning özige baghliq. Lékin, «Purset» undaq emes. Hazir zor köp miqtardiki Uyghurlar «Purset» aldida özi üchün bir intayin paydisiz orunda yashawatidu. Emma, biz buning üchün ah urup, bir chüshkünlishish, yoqilish yoligha qarap mangsaq, u uchigha chiqqan nadanliq bolidu. Chüshkünlishish özimizning ölümini saqlap turghan bilen barawer. Undaq qilish bizning hazirqi halitimizni özgertishke élip barmaydu. Undaq qilishning biz üchün héch qandaq qimmiti yoq. Uning eksiche, biz chüshkünlükni küchke aylandurup, öz-özimizge bir yashash yoli échish üchün tirishishimiz kérek. Yéngi purset yaritish jehette eng küchlük rol oynaydighini bilim. Men bu söhbette mushundaq bir nuqtini toluq namayen qilish üchün intayin köp tirishtim. Özümning bu dunyadiki eng ilghar milleter arisidin kélip chiqqan eng ilghar kishiler bilen qandaq riqabetleshkenlikimni hemde bu riqabet ichide qandaq qilip özümge toxtimay yéngi yol échip mangghanliqimni tepsiliy yézip chiqtim. Bilimning purset élip kélidighanliqi bir dunyawiy heqiqet bolup, u hemme millet üchün ortaq. Men mushu söhbette neqil keltürgen, oghlum Dilshat özining mektipidiki bir paaliyette oqughan, Amerkiliqlarning bu jehettiki köz qarishi mundaq idi: «Bilim hayatliqning eng ulugh terkibiy qismi bolup, u bir ademni eng yuqiri derijilik muweppeqiyetke érishtüridu. Uni igileshning peqet birla yoli bar: Semimiylik we tirishchanliq. Öginish bir chiraqh bolup, biz u arqiliq özimizning ötmüshini oquyalaymiz, hemde özimizning kelgüsini yorutalaymiz. Kishiler bilim arqiliq temin étilidighan pursetler arqiliq öz dunyasini kéngeyteleydighan küch-qudretke igidur». Men yurtimizdiki her bir yash-ösmürning bu sözlerni éside ching tutup, özining yashliq dewrini israp qilmay, waqtini yüzde-yüz pirsent bilim igilesh üchün serp qilishini tolimu ümid qilimen.

Men bu söhbette Yehudiylarning ishlirini xéli köp teswirlidim. Ularnig «yashash yoli» nimu xulasilep otturigha qoydum. Shu xulasining ichige téxi kirgüzülmigen yene bir ish bar. U bolsimu, Yehudiylar dawamliq özliri duch kélish éhtimalliqi bolghan eng nachar ehwalni tesewwur qilip, shuninggha her tereplime teyyarliq körüp turup yashaydu. Bu xuddi bir köp yer tewreydighan rayonda yashawatqan kishiler «Eger hazirla 8 bal yer tewrep qalsa, biz qandaq qilimiz?» dep sorap turghan’gha oxshash ish. Shundaqla, bir urush boluwatqan rayonda yashawatqan bir aile kishiliri «Eger hazirla bizning öyning üstige bir bomba chüshse, biz qandaq qilimiz?» dep sorap turghinigha oxshash ish. Hazir Uyghurlar intayin köp we intayin keskin mesililerge duch kéliwatidu. Méningche eqli-hoshi jayida, heqiqiy wijdani bar bir kishining bundaq keskin ehwallarni körmeslikke sélip, kallisini pürkiwélip yashap mangalishi asan emes. Shunga Uyghurlarmu arilap-arilap, «Biz duch kélishimiz mumkin bolghan eng nachar ehwal qaysi?» dep öz-özidin sorap turghini yaxshi. Téximu muhimi, yalghuz öz-özidin soal sorapla qalmastin, ashundaq nachar ehwalning yüz bérishining aldini élish üchün, toxtimay tirishishi kérek. Yehudiylar del ashundaq qilidu. Yehudiylarning anche köp külmey, naxsha éytmay, ussul oynimay, köpinche waqitta bir xil jiddiy halette turghandek körünishi, mana mushundaq sewebtin bolushi mumkin. Bu xuddi Uyghurlarning bir temsilide éytilghandek ish: «Midirlap turghan qurut kömülüp qalmaydu». Men yuqiriqi ishni özining aditige aylandurushni hazir öz istiqbalidin ümidsizlinip, anche tirishmaydighan bolup qalghan her bir Uyghur yash-ösmür üchunmu teshebbus qilimen. Chüshkünliship héch bir ish xosh yaqmighan waqtingizda, özingizdin yuqiriqidek bir soalni sorap béqing. Choqum chüshkünlükni küchke aylanduralaysiz. Héch bolmighanda, men shundaq bolushigha tilekdashmen.

Adem japaliq ishligen'ge, izchil türde qattiq tirishqan'gha ölüp qalmaydu. Qiyinchiliqqa bash egmey, eng qiyin ishlarda bashqilar asanliqche qilalmighan ishlarni qilishqa jür'et qilish arqiliq, özige barghanséri köp yol échip mangalaydu. Men yuqiriqi yazmamda bu nuqtini ilgiri sürüshkimu köp tirishtim. Bu yil (yeni 2005-yili) 6-mart küni, 20-esirning eng meshhur fizika alimining biri bolghan Bethe ependim ölüp ketti. U kishi 2-dunya urushi mezgilide Amérikining Los Alamos dölet tejribixanisiki Manhattan projektining nezeryiwiy fizika bölümining bashliqi bolup, atom bombisining keshp qilinishida achquchluq rol oynighan hemde quyash we yultuzlarning issiqliq énérgiyesining peyda bolush jeryanini bayqash arqiliq 1967-yili Nobél mukapitigha érishken. Bethe 1906-yili tughulghan bolup, apisi Yehudiy bolghanliqi üchün, özining Gérmaniyediki proféssorluq xizmitidin quruq qélip, 1933-yili Gérmaniyedin qéchip ketken. 1935-yili Amérikining Cornell uniwérsitétigha proféssor bolup kirgen. Bu kishining yuqiriqidek bir qanche jümle sergüzeshtliridin uning öz ömride qanchilik japa-musheqetlerni öz béshidin ötküzgenlikini, qanchilik tirishchanliq körsetkenlikini körüwalghili bolidu. Shundaq qilip turupmu, u kishi 99 yil ömür körüptu. Shunga bir adem hergiz özining qattiq ishlep, asan qérip kétishidin yaki baldur ölüp kétishidin ensirimesliki kérek. Xatirjem halda özining barliq iqtidarini eng yuqiri derijide ishqa sélip, özining yoshurun küchidin eng yuqiri derijide paydilinish üchün bir ömür tirishishi kérek. Bashqilar qilalmighanni qilish, bashqilardin yaxshiraq yashash üchün, choqum bashqilargha qarighanda bekrek tirishish kérek. Buningdin bashqa yol yoq.

Bir adem özining ish herikitini bir nishan yaki bayanname (In’glizche «declaration») arqiliq kontrol qilghanda, uning ünümi eng yaxshi bolidu. Men ottura mektepte özüm üchün tüzgen bayannamilerning biri: «Bashqilar qilalighan ishni Uyghurlarningmu qilalaydighanliqini ispatlash» bolghanidi. Men bu bayannamini melum derijide emelge ashurdum. Uni mendin bashqa Junggodiki we chet eldiki nurghun shijaetlik Uyghur yashlirimu ispatlidi. Uni buningdin kéyin yene köpligen tirishchan Uyghur yashliri dawamliq ispatlaydu.

Men bu yerde barliq ot yürek Uyghur yashlirining özliri üchün mundaq bir bayannamini tüzüshini teklip qilimen: «Men toxtimay tiriship, Uyghurdin ibaret bir milletning mewjutluqini dunyagha bildürüsh üchün bir kishilik töhpe qoshimen». Hazir bu jehette nurghun kishiler japaliq tirishchanliq körsitiwatidu. Lékin bu qoshun yenila intayin kichik. Yenila intayin ajiz. Bu jehette bir az közge körünerlik netije yaritish üchün, yene nurghun Uyghur yashliri bu qoshun’gha qoshulishi kérek.

Men bu yerde pütün Uyghur xelqigimu özliri üchün buningdin kéyin emelge ashuridighan’gha mundaq bir bayannamini talliwélishini teklip qilimen: «Men toxtimay tiriship, Uyghurning kimlikini menggü saqlap qélish üchün bir kishilik töhpe qoshimen». Bu bayannamini emelge ashurush bir uzun muddetlik müshkül wezipe. Her bir Uyghurning bu sahede oynighan rolining qandaq bolushi pütün Uyghur millitining kelgüsidiki teqdirini belgileydu. Uyghurning istiqbaligha, Uyghurning kéyinki ewladlirigha köngül bölidighan her qandaq bir adem, bundaq bir bayannamidin özini élip qachmasliqi kérek. Biz peqet shundaq qilish arqiliqla, özimizning kelgüsi ewladlirigha yüz kéleleymiz. Biz peqet shundaq qilghandila, özimiz ölidighan waqitta: «Méning héch qandaq arminim yoq. Chünki, men özümning pütün hayatini intayin menilik ötküzdüm» dep éytalaymiz. Yaxshi adem eng axiri choqum utup chiqidu. Bir yaxshi milletmu shundaq. Biz hemmimiz ortaq tiriship, Uyghurning bir yaxshi milletlikidin ibaret bir heqiqetni ispatlap chiqayli.

Erkin Sidiq
2005-yili 19-May

Esli menbesi: www.biliwal.com