Jawab: Kaliforniyening
Eger bir ademde birer yéngi téxnika yaki yéngi idiye bolsa, u adem kem dégende yene bir ikki ademni yénigha yighip, bir shirket qurush toghrisida igilik pilani tüzidu. Bular ashu shirketning qurghuchiliri bolup hésablinidu. Eger bir shirketni 2 adem bashlisa, ularning ichidiki biri adette «Reis», «Bash Ijralighuchi Emeldar» (In'glizche «Chief Executive Officer» déyilip, qisqartilip «CEO» dep atilidu), yaki «Reis we CEO» dégen wezipini öz ichige alidu. Bu kishi shirketning omumiy igilik ishlirigha, bolupmu deslepki mezgillerde shirketke meblegh élish ishlirigha mes'ul bolidu. Yene bir adem «Bash Téxnika Emeldari» (In'glizche «Chief Technology Officer» déyilip, qisqartilip «CTO» dep atilidu) dégen wezipini öteydu. Bu kishi shirket chiqarmaqchi bolghan yuqiri téxnikiliq mehsulatni layihilesh, u meshulatni chiqirishqa zörür bolghan adem, eswab-apparat we waqit jedwilini pilanlash, özi chiqarmaqchi bolghan, shu waqitta bashqa shirketler terepidin yasilip sétiliwatqan mehsulatlarning ishletken téxnikisini tepsiliy tekshürüp tetqiq qilish ishlirigha mes'ul bolidu. Yéngi mehsulatni tetqiq we tereqqiy qildurup ishlep chiqirish wezipisi asasen mushu kishige yüklen'gen bolghachqa, bu kishi shirketning muweppeqiyetlik bolush-bolmasliqida intayin muhim rol oynaydu. Köpinche ehwalda 3-bir kishimu shirketning qurulishigha qatnishidighan bolup, u kishi shirketning soda-sétiqigha mes'ul muawin reislik wezipisini öz üstige alidu. Shirketning eng deslepki basquchidila mushundaq bir kishining bolushi intayin muhim bolup, bu kishi memliket ichi we xelq’araliq bazarning ehwali toghrisida intayin mukemmel tekshürüsh we tetqiqat élip bérip, bu shirket chiqarmaqchi bolghan yéngi mehsulatning qanchilik baziri barliqi toghrisida tepsiliy uchurgha ige bolidu. Shundaqla deslepki mezgildila bu shirket chiqarmaqchi bolghan mehsulatqa xéridar toplashni bashlaydu. Bumu shirket üchün meblegh élishta intayin muhim rol oynaydu.
Shirketning qurghuchiliri VC kapitalistlarning aldigha meblegh telep qilip bérishtin burun, choqum bir tepsiliy «Igilik Pilani» tüzüp chiqishi kérek. Bu pilan kem dégende töwendikilerni öz ichige alidu:
1) Bu shirket ige bolghan yéngi idiye we yéngi téxnika hemde bu shirketning téxnikisini bashqilarning köchürwélishining aldini alidighan muhim tosalghular. Eger mushu shirketning qurghuchilirigha tewe bir qanche patént bolsa téximu yaxshi. Bu yéngi idiye we téxnikining bashqa téxnikigha sélishturghandiki alahidilikliri tepsiliy bayan qilinishi kérek.
2) Mehsulat chiqirish waqit jedwili. Mesilen, shirketke meblegh bérilip bir yildin kéyin mehsulatning 1-nusxisini, bir yérim yildin kéyin 2-nusxisini, ikki yildin kéyin resmiy nusxisini ishlep chiqirip, mehsulatni bazargha sélish. Töt yildin kéyin kirim-chiqim tenglishish. Alte yildin kéyin payda körüsh qatarliqlar.
3) Mehsulatni ishlep chiqirishning oxshimighan basquchlirida ishlitilidighan ademlerning kespiy türliri we sani.
4) Mehsulatni ishlep chiqirishning oxshimighan basquchlirida sétip élinidighan apparat-üsküniler (In'glizche «capital equipment» dep atilidu) ning türliri, sani we bahasi.
5) Mehsulatni tetqiq we tereqqiy qildurup ishlep chiqirish üchün, hemde payda körüshkiche bolghan waqit jeryanida chiqim bolidighan pulning tepsiliy sani, pilani we jem’iy meblegh pulining sani.
Siz ishlep chiqiridighan nersige bashqa shirketning zapchasliri ishlitilidighan bolsa, siz ular bilen bir-birlep körüshüp, sizge kéreklik nersilerning bar-yoqluqi, uning bahasi qatarliqlarnimu tepsiliy tekshürüp chiqisiz.
Mushundaq bir igilik pilanini yérim yildek waqit serp qilip püttürgendin kéyin, shirketning qurghuchiliri özliri bilidighan yaki bir az ishench baghlighan, kapitalistlarning aldigha bérip, ulargha öz igilik pilanidin doklat bérip, ulardin meblegh telep qilidu. Bu kapitalistlar kem dégende birer kespiy sahede bakalawr unwani, köpinche hallarda magistérliq hetta doktorluq unwani alghanlar hemde özining kespiy saheside 10 yildin artuq ishlep baqqanlar bolup, ularning asasliq qilidighan ishi memliketlik we xelq’araliq téxnika bazirini tekshürüp tetqiq qilishtin ibaret bolidu. Shunga ular bazar ehwalidinmu hemde texnika ehwalidinmu toluq xewerdar bolup, aldigha pul sorap kelgenlerni terep-tereplerdin siqip terlitiwetidu. Ular aldigha kelgenlerning doklatini qayta-qayta anglap, özliri bu «Igilik Pilani» diki hemme mezmunlarni tepsiliy tekshürüp, uningda otturigha qoyulghan nersilerning rastliqigha hemde bu shirketning muweppeqiyetlik bolidighanliqida ümid barliqigha toluq ishen'gendin kéyin, andin bu shirketke intayin qattiq shert astida meblegh salidu. Bu shert mundaq bolushi mumkin: Shirketning 50 pirsentini özlirige bérish. Bu, eger ular bu shirketke 5 milyon dollar meblegh salghan bolup, 5 yildin kéyin bu shirketning pay chéki bazargha sélinip, uning bazar qimmiti 100 milyon dollargha yarisa, uning 50 milyon dollar qismi mushu kapitalistlarning bolidu, dégenliktur. Eger 5 yildin kéyin bu shirket eslide pilanlighan mehsulatni chiqiralmay qalsa, u halda bu shirket taqilip, héliqi kapitalistlar meblegh salghan 5 milyon dollar pulidin pütünley quruq qalidu. Shirketni qurghuchilar hergiz qanun jehettin jawabkarliqqa tartilmaydu. Anglishimche, adette kapitalistlar meblegh salghan 10 shirketning ichide 3i muweppeqiyet qazinip, qalghan yettisi meghlup bolidiken. Shundaqtimu yaxshi mangghan 30 pirsent shirkettinla özlirining meblegh salghan hemme pulining 10 hessisidin köprekige teng kélidighan payda köridiken. Shunga bu kespke kirip qalghanlar hergiz bashqa kespni qilghusi kelmeydiken.
Kapitalistlar özliri téxnika we soda bazarlirini izchil türde tekshürüp, tetqiq qilghandin bashqa, Amérikida yene nurghun mexsus kespler boyiche oxshimighan mehsulatlarni tehlil qilip, shu asasta yézip chiqqan ilmiy doklatini bashqa shexsler we shirketlerge sétip béridighan shirketler bar. Ular téxnika sahesidiki yéngi yüzlinishlerni analiz qilip, kelgüsidiki bazar heqqide ilmiy mölcherni otturigha qoyidu. Ularning bir doklatini adette 1500 dollargha sétiwalghili bolidu.
Amérikida xususiy meblegh salidighan kapitalistlardin bashqa, Amérika hökümitimu kichik tipliq igilikler üchün her yili belgilik pul ajritip meblegh salidu. Méning perizimche hökümetning meblegh üchün ajratqan puli pütün Amérika boyiche her yili meblegh sélinidighan pulning texminen 10 pirsentini igilishi mumkin. Hökümet meblighining köp qismi dölet mudapiesi bilen munasiwetlik mehsulat ishlep chiqiridighan shirketlerge bérilidu.
Men téxi yene bir muhim mesilini chushendürmidim: VC dep atalghan kapitalistlarning eslidiki puli nedin kélidu? Uni hergiz ular özlirining ishlep tapqan maashidin yighqan emes. Amérikida maashni yighip unchilik pul toplash asasen mumkin emes. Ularning köpinchisi eyni waqitta kem dégende bir shirket qurup, uni muweppeqiyetlik mangdurup, 5-10 yilning ichide öz shirkitining pay chékini bazargha sélip, shu arqiliq nechche milyon dollarliq bolghanlardur. Men Silikon Jilghisidiki SDL dégen yérim ötküzgüch lazér nuri zapchisi ishlep chiqiridighan bir shirkettiki soda-sétiqqa mes'ul bir ottura derijilik bashliqini tonuyttum. U shirketning pay chékini 2000-yilining axirliri 20 dollardin bazargha salghanidi, 2001-yilining axiri bir pay chéckning bahasi 300 dollargha chiqip ketti. Shuning bilen u shirketke baldur kirgenlerning hemmisi milyonér bolup ketti. Men kéyin bir ish bilen héliqi tonushumni izdep barsam, shirkettikiler manga u kishining bu shirkettiki xizmitidin istépa bérip, kapitalist bolup ketkenlikini éytti. Eger siz bir yéngi qurulghan shirketke qanche baldur kirsingiz, u shirket sizge In'glizche «Option» dep atilidighan pay chektin shunche köp we shunche erzan béridu. Uni sétip élish-almasliq özingizning ixtiyarliqida. Eger shirket obdan méngip, uning pay chékini bazargha salghandin kéyin u pay chekning bahasi shirket sizge sétip bergendiki bahadin yuqiri bolsa, siz özingizge tewe pay chekni sétiwélip, uni bazarda satisiz. Shuning bilen payda körisiz. Eger shirket yaxshi mangmisa, u pay chekni almaysiz.
Silikon Jilghisida «Cisco» dégen bir chong shirket bar. Pütün dunyada xewerlishish torliri yasash üchün ishlitiwatqan yuqiri téxnikiliq eswab-apparatlarning yérimidin tolisini mushu shirket ishlep chiqarghan bolushi mumkin. Bu apparatlar bir teripining uzunluqi yérim métrdin ashmaydighan qeley sanduqqa qachilan’ghan bolup, uning bahasi intayin yuqiri. Bezilerning éytishiche, «Cisco» ishlep chiqarghan bir sanduq bilen hejmi shu sanduq bilen oxshash bolghan altunning bahasini sélishturghanda, «Cisco»ning sanduqi altundin jiq qimmet toxtaydiken. Bu shirketning pay chékining bahasimu 2001-yili intayin ösüp kétip, shirkette birer bashliq derijisi bar kishilerning hemmisi bir yilning ichidila milyonér bolup ketti. Shu yili «Cisco» diki milyonér bolghanlarning sani 800 kishidin ashidiken.
Shuni eskertip qoyush kérekki, Amérikida shirketning pay chéki bilen bay bolup kétidighanlarning bolghinidek, shu pay chek bilen kembeghel bolup kétidighan ehwallarmu bar. Yeni, iqtisad yaxshi bolghanda, shirketlerning iqtisadiy qimmiti ösüp, ademler bay bolidu. Iqtisad yaxshi bolmighanda, shirketning, jümlidin shirketler pay-chékining qimmiti chüshüp kétip, kishiler nurghun bayliqtin ayrilip qalidu. Men mushu Söhbetning aldinqi bir bölümide éytqandek, 2001-yilidin 2003-yiligha qeder 2 yil ichide, Amérika iqtisadining, jümlidin Kaliforniyening nurluq tala xewerlishishni merkez qilghan yuqiri téxnikiliq sanaitining nacharliship kétishi sewebidin, Kaliforniye shitatida 2.3 trillion dollar qimmitidiki iqtisad yoqilip ketken. Manga «WaveSplitter» 30 ming pay chékini bir dollardin bergenidi. Ariliqta shirketni bazargha salidighan gep-sözler küchiyip qalghanda, men uningdin 5 mingini 5 ming dollar xejlep sétiwalghanidim. Del shuningdin kéyin Amérikining nurluq tala xewerlishish sanaiti peske chüshüshke qarap méngip, bir chüshkenche toxtimidi. Bizning shirketning pay chéki depter üstide bir dollardin 9 dollargha ösken bolup, iqtisadning chüshüshi bilen uning bahasimu chüshüp, axirida bir pay chékining qimmiti 3 sent (yeni 0.03 dollar) bolup qaldi. Méning 5 ming dollar meblighim 150 dollargha chüshüp qaldi. Bu 150 dollar pulmu manga qaytip kélemdu-yoq, unimu bilmeymen. Bizning shirkettiki yene bir bala mushundaq ish bilen 10 nechche yil yighqan 90 ming dollar pulidin quruq qaldi. Ashu waqitta men radiyo xewerliride iqtisadiy jehettin weyran bolup, yighlap ketken kishilerning awazini xéli anglidim. Mesilen, bir kishi shirkettin bergen pay-chékining depterdiki qimmitini hésablap, payda téxi öz qoligha tegmigen bolsimu, 3 milyon dollarliq öydin birni qerzge alghan pul bilen sétiwaptu. Kéyin u pay chékining qimmiti yoq bolup kétiptu. Öyining bahasimu 2 milyon dollargha chüshüp qaptu. Öyini sétip, qerz tölep, bankigha yene bir milyon dollar qerz bolup qaptu. Shirkiti yoqap kétip, xizmitidinmu quruq qaptu. Eger sizning bankigha yilliq ösümi 6 pirsentlik bir milyon dollar qerzingiz bolsa, uning ösümi üchünla her ayda 5000 dollar tölishingiz kérek. Yuqiriqidek ehwalda, kishiler nurghun shertler astida In'glizchide «bankruptcy» dep atilidighan weyran bolghanliqini élan qilip, qerz pulidin qutulalaydu. Weyran bolghanliqini élan qilishning xéli köp ziyini bar. Mesilen, siz uningdin kéyinki 10 yil ichide bankidin héchqandaq qerz pul alalmaysiz.
1996-yili 6-ayda, men Sandia dölet tejribixanisida postdoktorluq qiliwatqan waqtimda, méning ashu idaridiki ustazimning tonushturushi bilen, bir yuqiri téxnikiliq yéngi shirket qurmaqchi bolghan 3 kishining biri boldum. Bizge «CEO» bolghan kishi Hindistandin 6 yéshida kelgen, Silikon Jilghisida uzun yil ishlep, özi burun 2 shirket qurup baqqan, yéshi 60 qa yéqinliship qalghan bir kishi idi. Soda-sétiqqa mes'ul muawin reis bolsa eyni waqitta Silikon Jilghisidiki yilliq sodisi bir qanche milyart dollarliq bir chong shirketning soda-sétiqigha mes'ul muawin reisi bolup, bizning «CEO» bilen yéqin dost idi. Men bolsam «CTO» boldum. Shirkitimizning ismi «Telelase» bolup, bu yerdiki «Tele» dégenning menisi xuddi «télégram», «téléfon» dégendikige oxshash «yiraq» dégen menani uqturatti. «Lase» bolsa In'glizche «Laser» (yeni lazér nuri) ning bir qismi idi. Bizning chiqarmaqchi bolghinimiz, lazér nurini hawada mangdurup, ariliqi 1 kilométrdin 4 kilométrghiche bolghan binalarning ariliqida yuqiri sighimliq xewerlishish tori qurush üchün ishlitidighan apparat idi. Bu apparatning körünüshi bir xil téléskopqa oxshash bolup, uning ichide téléskoptin bashqa yene nur signalini éléktir signaligha aylanduridighan yuqiri sür'etlik zapchaslar hemde yuqiri sür'etlik éléktir signalini bashqa xewerlishish torlirigha yetküzüp béridighan zapchaslarmu bar idi. San Franciscogha oxshash chong sheherler we aliy mekteplerde binalar bek zich bolghachqa, eger yerni kolap nurluq tala kömüp, xewerlishish tori yasimaqchi bolsa, uninggha waqit we iqtisad intayin köp kétetti. Bezi jaylarda bolsa undaq qilish mumkin, pütünley mumkin bolmaymu qalidu. Eger bizning apparattin ikkini bir-birige qaritip ornatsa, bir-ikki heptining ichidila ikki binani bir-birige ulighili bolatti. Men mushundaq apparattin 3 xilni layihilidim. Üchimiz birliship shirkitimizge Igilik Pilani tüzüp, nurghun «VC» larning qéshigha aparduq. Lékin, bizning igilik pilanimiz ularni qanaetlendürelmey, biz zadila pul alalmiduq. Bu jeryanda men öz yénimdin 5 ming dollardek pulni mushu shirket üchün xejlidim. Bizning yéngi qurghan shirkitimizning muweppeqiyetlik bolushi héch qandaq kapaletke ige bolmighachqa, men bu shirketke özümning 2-nishani teriqiside muamile qilip, özümning resmiy xizmitini zadila toxtatmidim. Peqet bizning «CEO» la bu shirkitimiz üchün pütün kün ishlidi. 1996-yili 9-ayda, men «CVI» dégen lazér shirkitige xizmetke kirdim. Bir tereptin «CVI» diki xizmitimni normal dawamlashturup, her küni axshimi, shenbe-yekshenbe we bashqa dem élish künlirining hemmisi «Telelase» ning ishini qildim. Biz meblegh élish jehette qatmu-qat qiyinchiliqqa duch kelsekmu, hergiz bu shirkettin waz kechmiduq. Emma, 1998-yili Amérikidiki ghayet chong shirketning biri bolghan «Lucent Technology» shirkiti Washin’gton shitatining Seattle shehiride qurulghan «Terrabeam» dégen bir shirketke 500 milyon dollar meblegh saldi. «Terrabeam» ning chiqarmaqchi bolghinimu bizning chiqarmaqchi bolghinimiz bilen op’oxshash idi. Bu ishtin kéyin bizning meblegh alalishimizda asasen ümid qalmidi. Shundaq bolsimu biz bashqa yuqiri téxnikiliq nerse chiqirish yolida izdenduq. Mushu jeryanda «Telelase» ning éhtiyaji bilen men özlükimdin Windows programming we SMNP qatarliq yumshaq détallarni ögendim. 2001-yiligha kelgende men intayin harghinliq hés qilip, bu shirkettiki wezipemdin istépa berdim. «Telelase» bir resmiy tizimgha aldurulghan shirket bolup, u hazirmu mewjut. Men yenila uning bir asasliq pay chek igisi. Hazir uni bizning eyni waqitta «CEO» bolghan kishi özi yalghuz mangduruwatidu. Bashqa shirket-idarilerge meslihetchilik qilip bérip, ishxanining ijarisi bilen özining maashini tépip yashawatidu. Hazir biz chiqarmaqchi bolghan héliqi apparatni chiqiridighan shirketler Amérika, Yaponiye, Israiliye, En'gliye qatarliq nurghun döletlerde qurulup ketti. Hazir yer shari bilen alem boshluqi otturisidiki xewerlishish In'glizche «Deep Space Network, DSN» dep atilidighan, Uyghurche menisi «Chongqur alem boshluqi tori» dégen'ge yéqin kélidighan bir mikro dolqunluq xewerlishish tori arqiliq élip bérilidu. Hazir Marstiki ikki tekshürgüchi mashina tartqan resimlernimu ashu tor arqiliq yer sharigha mangdurup turuwatidu. Bu torning anténnasi qazan sheklide bolup, uningdin jem’iy 3 bar. Ular yer sharining üstidiki öz ara 120 giradus yasighan jaylargha orunlashturulghan bolup, uning biri Amérikining Kaliforniye shitatida, biri Awistraliyede, yene biri Ispaniyede. Bu anténnaning diamétiri 34 métr we 70 métr chongluqta bolup, igizligi bir 10 qewetlik bina bilen barawer kélidu. Mikro dolqunluq xewerlishishning sür'iti téz bolmighachqa, hazir Amérika we gherb elliri yer shari bilen alem boshluqi otturisidiki xewerlishish we alem boshluqidiki öz ara xewerlishishni nur dolquni arqiliq élip bérish toghrisida nurghun tetqiqatlarni élip bériwatidu.
Töwende yazidighan nersini chüshinish asan bolsun üchün, nurluq tala (In'glizche «optical-fiber») xewerlishishige ait azraq uqum bérip ötüp kétey. Hazir köp sanliq nurluq tala xewerlishishining bir kanalining tézliki bir sékuntigha 10 giga bit bolup, uni qisqartip 10 Gbps (In'glizche «10 giga bit per second») dep ataydu. Bir nurluq talada mushundaq kanaldin texminen 40 bolidu. Bir awaz kanalining igileydighan miqtari (bezi bir yéngi téxnikining yardimi bilen) texminen sékuntigha 10 kilo-bit (10 Kbps) bolghachqa, bir nurluq talada 40 milyon awaz (yeni téléfon) kanali mangdurghili bolidu. 2001-yilining aldi keynide bir nurluq tala xewerlishish kanalining sür'itini 40Gbps qilish toghrisida nurghun gepler boldi. Bu téxnikigha kéreklik bolghan zapchas-apparatlarni yasaydighan nurghun shirketler quruldi. Lékin, 2003-yiligha kelgende bu téxnikining iqtisadiy ünümi yuqiri emesliki bayqilip, bu téxnikini omumlashturmaydighan bolup, yéngidin qurulghan nechche ming shirket weyran boldi.
Kanadada bir Türkiyelik Ömer isimlik Türk qurghan bir optika shirkiti bar. U bir 200 kishilik shirket bolup, uning mehsulati Amérikidimu köp sétilidu. Men «CVI» we «WaveSplitter» dégen shirketlerte ishlewatqan waqtimda, bu shirkettin nechche qétim optika zapchasliri sétiwalghanidim. 2001-yilining béshida bir xelq’araliq nurluq tala xewerlishish yighinigha bérip, körgezme zalida bu shirketning körgezmisinimu ziyaret qilip, Ömer bilen körüshtüm. Hemde bu shirketning Amérikidiki bir tetqiqat ishxanisigha mes'ul bir muawin reisi bilenmu tonushtum. U bir doktorluq unwani bar, Zeynep isimlik ayal kishi bolup, umu Türkiyelik Türk hemde yeshi Ömerningkidin 10 yashlarche chong idi. Biz kesp toghrisida köp paranglashtuq. Paringimizning axirida Zeynep méning ularning shirkitige yötkilip, ular üchün ishlep bérishimni teklip qildi. Gerche shu chaghda bu shirket «WaveSplitter»ge qarighanda köp piship yétilgen shirket bolup, istiqbalimu köp yaxshidek körün'gen bolsimu, men uni ret qildim. Buning sewebi, men Zeynep bilen paranglishiwatqan waqtimda, bir qétim Ömer bizning qéshimizgha kélip, Zeynepni «Ishlimey keshkiche parang salamsen?» dégendek gepler bilen intayin set silkishliwetti. Zeynep öz shirkitining menpe'eti üchün küchewatqan bolup, Ömerning özining hedisidek bir kishige undaq muamile qilishi méni intayin seskindürgenidi. Shunga men özümning oylinighinini Zeynepke shu petila éyttim.
2001-yilining axiri Zeynep méni bir ayrim körüshüshke chaqirip, özining bir yéngi shirket qurmaqchi bolghan idiyisini éytti. Hemde méning injinérliqqa mes'ul muawin reis bolup ishlep bérishimni telep qildi. Zeynep mendin bashqa yumshaq détal mutexessisidin birni we éléktir injinérliq mutexissisidin birnimu öz yénigha yighip bolghaniken. Ular Ömerning shirkiti sétiwalghan bir kichik shirketning reis we muawin reisliri bolup, Zeynep bilen birlikte bu yéngi shirketni qurushqa maqul bolghaniken. Bizning chiqarmaqchi bolghinimiz, uzun yolluq, 40Gbps liq nurluq tala xewerlishishige ishlitidighan bir apparat bolup, mushundaq xewerlishish torida kem bolsa bolmaydighan, In'gliz tilida «Polarization Mode Dispersion, PMD» dégen bir xil hadisining nur signalining süpitini buzuwétishining aldini alidighan bir yéngi we yuqiri téxnikiliq apparat idi. U bir yéngi nerse bolghachqa, uni burun héchkim qilip baqmighanidi. Bizning «WaveSplitter» dégen shirkitimizde mushu PMD paramétirini ölcheydighan bir apparat lazim bolup qélip, ashundaq apparatni chiqiridighan bir shirketning ademliri bizning shirketke kélip, öz mehsulatini tonushturghanda, men u apparatning ishlesh prinsipini pütünley chüshiniwalghanidim. Men özimizning shirkitige «manga 6 ay waqit béringlar. Uni men layihilep yasap chiqay» dégende, shirkettikiler «Bizning 6 ay waqtimiz yoq» dep, u ölchesh apparatidin birni 120 ming dollargha sétiwalghanidi.
Men özümning «Telelase» diki tejribemge asasen, bizning bu sahede téxi tejribimiz yaki téxnikimiz yoqluqini, shunga meblegh élishning intayin teslikini éytqanda, Zeynep özige pul bérishke teyyar bolup qalghan bir qanche «VC» kapitalistlarning barliqini éytti. Shuning bilen mende xéli küchlük ishench peyda boldi, men bu yengi shirket meblegh élip bolghandila andin uningda pütün kün ishleydighan’gha, uningghiche «WaveSplitter»diki xizmitimni tashlimaydighan’gha shert qoyup, Zeynepning telipige maqul boldum. Biz töt kishi birliship Igilik Pilani tüzgende, Zeynep pilan’gha «bizning bu sahede yéngi téxnikimiz bar» dep yézip qoyuptu. Men uning némishqa bundaq qilidighanliqini sorighinimda, u eger biz undaq qilmisaq, kapitalistlar pul bermeydighanliqini éytti. Undaq qilish méning kespiy exlaqimgha we kishilik prinsipimgha pütünley xilap bolup, men bu ishni azraqmu yaqturmidim. Shuning bilen qalghan 3 kishige «yéngi téxnikimiz bar» dep yalghan éytmay, bizde ashundaq bir apparatni ishlep chiqiralaydighan talant igiliri we bilim barliqini, eger bizge meblegh sélinsa, biz u apparatni qisqa waqit ichide layihilep yasap chiqiralaydighanliqimizni éytishni teshebbus qildim. Lékin méning gépimni qalghanlar anglimidi. «VC» kapitalistlarning aldigha doklat bérish üchün baridighanda, ular bizning Igilik Pilanimizdiki optikiliq téxnikigha ait mezmun toghrisida méning doklat bérishimni telep qildi. Lékin men uninggha unimidim. Men adettiki ishlarda yalghan gep qilalmaydighan bir adem, bundaq yuqiri téxnikiliq ishlarda téximu yalghan sözliyelmeyttim. Shundaq bolsimu men bu guruppining doklatini teyyarlashqa pütün küchüm bilen yardem qildim. Biz bir heptining ichide ikki «VC» kapitalist shirkitige bérip, ulargha doklat berduq. Bizning téxnikimiz toghrisidiki mezmunlarni Zeynep özi doklat qildi. Emma, xuddi men perez qilghandek, her ikkilisidila kapitalistlar «Siler özenglarda yéngi téxnika barliqini dédinglar. Kéler qétim shu téxnika toghrisida bizge tepsiliy uchur béringlar» dep, bizni chirayliq yolgha saldi. Biz özimizning putigha özimiz palta chépip, ularning aldigha qayta bérishqa amalsiz qalduq. Yeni, eger biz doklatni men yuqirida teshebbus qilghandek bergen bolsaq, bizning «VC» kapitalistlarni özimizning talanti bilen tejribe-bilimlirige ishendürüsh éhtimalliqi bar idi. Biz undaq qilmay, yalghan gep qilip, intayin osal ehwalgha qalduq. Shu chaghda men qalghanlarning bu sahede téxi menchilik tejribige ige emeslikini hés qildim. Ariliqta bir ikki ay waqit ötüp, biz kéyinki qedemni qandaq élishni muzakirlishiwatqan mezgilde, Amérikining nurluq tala xewerlishish sanaiti 180 gradus burulup, intayin tez sür'ette töwen'ge qarap mangdi. Shuning bilen bizning meblegh alalishimizdin ümid qalmay, biz tötimiz tarqilip kétishke mejbur bolduq.
2000-yilining béshida, men «CVI» din chiqip kétip, yéngi xizmet tapidighanda jem’iy 3 shirketke tengla iltimas qildim. U 3 shirketning hemmisimu méni qobul qildi. Uning biri «WaveSplitter» bolup, yene biri «KLA-Tencor» dep atilidighan, yilliq sodisi 4 milyart dollardin ashidighan, yérim ötküzgüch ishlepchiqirish üchün ishlitilidighan chong tipliq üskünilerni ishlep chiqiridighan bir xelq’araliq chong shirket idi. Bu shirkettiki méni qobul qilghan kishi mendin 5 yash etrapida chong, En’gliyening Oksford Uniwérsitétida doktorluq unwanigha érishken, bu shirkette ishligili 10 yildek bolghan, shirketning muawin reisi bolup, shirketning pütün yéngi türlerni tetqiq qilidighan bölümige mes'ul kishi ikenduq. U eslide Iranliq bolup, chirayi Uyghurghila oxshaytti. Menmu biwasite shu kishining qolida ishleydighan bolup, u mendin her xil imtihanlarni élip béqip, méni intayin yaqturup qaldi hemde méni alghan 3 shirketning ichide maashnimu eng köp berdi. Lékin, axirida qarar qilidighanda, men yenila «WaveSplitter»ni tallidim. Sewebi «WaveSplitter» pay chéki téxi bazargha sélinmighan yéngi shirket bolghachqa, pay chéki arqiliq biraqla bay bolush éhtimalliqi bar idi. Men «KLA-Tencor»gha barmighan bolsammu, shuningdin kéyin méni alghan héliqi Iranliq bilen dost bolup qaldim. Uni bir qétim öyümge chaqirdim. U bizning öy tutishimiz we duttirimizning özliriningki bilen qanchilik oxshaydighanliqigha intayin heyran qaldi. Biz adette pat-pat téléfonda körüshüp turduq. U alliqachan milyonér bolup bolghan bolup, 2002-yili u xizmitidin istépa bérip, nurluq tala xewerlishish saheside shirket qurmaqchi bolup, méning uning bilen birge ishlishimni telep qildi. Bu chaghda Amérikining nurluq tala xewerlishish sanaiti he dep töwen’ge qarap méngiwatqanidi. Men uninggha pul élishning intayin teslikini, hetta asasen mumkin emeslikini éytqanda, umu özining «VC» kapitalistlardin yéqin tonushlirining barliqini, shunga pul alalaydighanliqini éytti. Shuning bilen men shirketke pul élishtin burun «WaveSplitter»diki ishimni dawamlashturiwéridighan’gha, pul alghandin kéyin andin resmiy ishleydighan’gha maqul boldum. Shirketke u özi reis, men injinérliqqa mes'ul muawin reis boldum.
Bizning deslepte chiqarmaqchi bolghinimiz uzun yolluq nurluq tala xewerlishish torigha bir kanalni qoshup, bir kanalni chüshüridighan, In'glizche «Optical Add/Drop Multiplexer, OADM» dep atilidighan apparat idi. Mesilen, jenubiy Shinjangdin Béyjingghiche bolghan xewerlishish türini élip éytsaq, bu tor Ürümchige kelgende uningdiki bir kanalni chüshürüp, uninggha yéngi bir kanalni qoshush kérek. Shundaq qilghandila Qeshqerdin Ürümchige mangdurghan e-mail Ürümchige, Qeshqerdin Béyjinggha mangdurghan e-mail Béyjinggha, we Ürümchidin Béyjinggha mangdurghan e-mail Béyjinggha yétip baralaydu. Men pütün dunyadiki mushundaq nerse chiqiridighan shirketlerning téxnikisini tekshürüp, özümning «WaveSplitter»de qiliwatqan nersilirimdinmu paydilinip, chiqiridighan nersini layihilep chiqtim. Igilik Pilanini tüzüp, biz «VC» kapitalistlar bilen körüshüshni bashliduq. Méning heyran qalghinim, Amérikiniing yuqiri téxnikiliq sanaitide nahayiti muhim orunlarda ishleydighan Iranliqlar xéli köp iken. Mesilen, men yuqirida teswirlep ötüp ketken «Cisco» shirkitining soda-sétiqqa mes'ul muawin reisi Iranliq iken. Yaponiyening «Hitachi (Xitachi)» shirkitining Amérikidiki meblegh sélish ishxanisining mes'ulimu Iranliq iken. Men u Iranliq shirikimge uzun yolluq xewerlishish tori apparati chiqiridighan, «OADM» ni ishlitish éhtimalliqi bar bir shirketni tonushturup qoysam, uning asasliq qurghuchisi we 1-qol bashliqimu Iranliq chiqip qaldi. Mushundaq tonushlirimiz bolghan bolsimu, Amérikining eyni waqittiki bizge paydisiz iqtisadiy ehwali tüpeylidin, biz bu shirketkimu pul hel qilalmiduq. Shuning bilen uningdin waz kéchishke mejbur bolduq. Amérikida özining döliti bar her qandaq bir milletni sürüshtürse, ularning Amérikida yashawatqan adem nopusining xéli köplüki bayqilidu. Méning perizimche, Amérikida Uyghurdek nopusi az ikkinchi bir millet bolmisa kerek.
Bu ishtin kéyin, men Silikon Jilghisidiki 15 tek adimi bar bir yéngi qurulghan shirketke xizmet tépish körüshüshige bardim. Men shirketning 5-6 bashliq we injinérlirigha özümning burun qilghan ishlirim we «OADM» toghrisidiki bilidighanlirim toghrisida bir saet doklat berdim. Doklat jeryanida ular mendin üzüldürmey soal sorap turdi. Bumu «OADM» apparati chiqarmaqchi bolghan bir shirket bolup, téxi qaysi téxnikini ishlitishni qarar qilip bolalmighan iken. Doklatning axirida shirketning «CEO» bashliqi mendin: «Eger biz qaysi téxnikini ishlitishni séning öz ixtiyaringgha qoysaq, sen bir OADM ni qanche pulgha püttüreleysen?» dep soridi. Men «4500 dollardin 6000 dollarghiche» dep jawab berdim. U kishi: «Sanga bir hepte waqit bérimiz.
2003-yili etiyazda, men «WaveSplitter»din chiqip kétip, Intérnét arqiliq bir kichik, yuqiri téxnikiliq biologiye shirkitini tépip, shuninggha yéngi ishqa kirdim. Men kirishtin burun bu shirkette jem’iy 7 adem bar bolup, ularning üchining doktorluq unwani, birining magistérliq unwani, qalghanlirining bakalawr unwani bar iken. Men 4-doktor unwanliq xadim boldum. Bularning ichide bir aq tenlik doktorning kespi biologiye (shirketning reisi), bir aq tenlik doktorning kespi ximiye, yene bir Iranliq doktorning kespi méxanika bolup, méning kespim éléktir bilen optika idi. Qalghan 3 doktor Kaliforniyediki «
2003-yili noyabirda men özümning hazirqi idarem bolghan JPL bilen Intérnét arqiliq alaqiliship, bir künlük xizmet tépish körüshüshige érishtim hemde men ishlewatqan yuqiridiki shirkettin ikki künlük tetil ruxsiti elip, «JPL» bilen körüshüp keldim. Bu körüshüshning resmiy netijisi chiqqiche men iltimas qilghan, Silikon Jilghisidiki yene bir yéngi qurulghan shirket méni körüshüshke chaqirdi. Bu shirket Yaponiyening «Fuji-Xerox», «Hitachi» qatarliq 3 chong shirkitidin chiqqan 3 adem birliship qurghan shirket bolup, uning bir qisim meblighini Yapon hökümiti salghan iken. Shirketning tetqiqat we tereqqiyat bölümi Amérikida bolup, men kirsem ashu bölümde «Optika layihilesh diréktori» bolup ishleydikenmen. Shirketning ishlepchiqirish fabrikisi Yaponiyede bolup, men deslepte Yapon’gha bérip, 6 ay waqit ichide bir tejribixana quridikenmen. Men ular bilen körüshüshke kélishtin burun, ularning élan qilghan maashining azliqini, manga yilliq maash üchün yene 5000 dollar qoshup bérishini éyttim. Ular maqul boldi. Hemde 45 minutluq doklat waqti berdi. Lékin, méning doklatim bashlan’ghandin kéyin, yighin’gha kirgenler yalghuz téxnika emes, mendin shirket bashqurush, xéridar tépish, yéngi shirket qurush toghirisida her xil soallarni sorap ketti. Shuning bilen bizning doklat yighinimiz 3 saette aran tügidi. Shirketning Yaponluq bashliqliri méni intayin yaqturdi. Doklattin kéyin men bilen yene ayrim-ayrim körüshti. Bezide Yaponchila sözleshtuq. Ular méni ishqa alidighanliqini shu chaghdila qarar qilip, méning qarar qilishim üchün saq bir hepte waqit berdi. Men ulardin ayrilishtin burun, özümning «JPL» bilenmu körüshüp bolghanliqimni,
--
-- Rehmet. Men «JPL»ni bahane qilip turup, bu shirkettiki maashimni östürüwélishni xalimaymen. Men undaq adem emes. Eger silerning shirketke barsam, hazirqi maash bilenla barimen. Bir mezgil ishligendin kéyin, méning ipademge qarap béqip andin maashimni östürüp bersenglar boliwéridu. Men «JPL» ning jawabini choqum kütmisem bolmaydu.
-- «JPL» sanga qanchilik maash berse, bizmu shunchilik maash béreyli. Shundaqta kélemsen?
-- Rehmet. Emma, men undaq qilalmaymen. Bu peqet pulningla ishi emes.
Uningdin kéyin ular manga «JPL» dek chong idarining ularningkidek kichik shirket bilen sélishturghanda qandaq yétersizliki barliqini tepsiliy chüshendürdi. Ularning manga dégenliri toghra bolup, men uning hemmisige qoshuldum. Lékin, «JPL» kimla bolsa kireleydighan orun emes, uning üstige u alem téxnikisi bilen shughullinidighan dunyadiki eng yuqiri derijilik hem intayin muqim bir orun bolghachqa, «JPL» ni u shirket bilen sélishturghili bolmaytti. Shunga men «JPL» ning jawabini küttüm. Ularmu eslidiki méning bir hepte ichide jawab bérishim kérekligi toghrisidiki shertini özgertip, ularmu «JPL» ning jawabini saqlidi. Manga «JPL» din resmiy xizmetke qobul qilish xéti kelgendin kéyin, men ular bilen téléfonda yene bir az parangliship, chirayliq xoshlashtim. Men bügün mushu qisimni yéziwatqanda, u shirketning tor bétige kirip qarap baqtim. Ularning tor béti échildi. Lékin, «shirketning tarixi» dégen bette peqet 2003-yilighiche bolghan uchur bar iken. Qarighanda bu shirketmu 2004-yilini chiqiralmighan oxshaydu.
Men yuqirida Amérikida yéngi igilik yaritishtiki selbiy nersilerni köprek sözlidim. Bu hergiz Amérika bir nachar memliket dégenlik emes. Men béshimdin ötküzgen bir qanche yil ichide, Amérikida ene ashundaq ishlar bolup ötkenidi. Men ularni shu pétiche yazdim. Pütün dunya miqyasidin éytqanda, Amérika yenila yéngi igilik yaritishtiki eng ilghar, eng yaxshi dölettur. Dunyadiki yengi ilim-pen we yéngi téxnikining köpinchisimu yenila Amérikida ijat qilinidu. Amérikida shirketler deslepte kichik qurulup, sétiwélish we qoshulush arqiliq u barghanséri chongiyip mangidu hemde yéngi igilik yaritish pursiti hemme milletler üchün oxshash. Mesilen, kompyutérning «CPU» sini chiqiridighan Intél dégen shirketni eslide bir Vén’giriyelik injinér qurghan. Méning bilishimche, u adem hazirmu Intelning «CEO» si bolup ishlewatidu. Igilik yaritishta, biz Uyghurlarda nurghun ajizliq bar. Men burun yurtimizgha bérip kélip yürgen waqtimda, ata-bala ikkeylenmu bir-biri bilen kélishelmey, dukan ayrighinini körgenidim. Biz birleshmey, bölünimiz. Buning ziyini intayin chong. Mesilen, Ürümchide 100 Uyghur dukan achqan bolsa, ular Béyjinggha kem dégende 100 adem mangdurup, Shinjanggha mal toshuydu. Eger mushu 100 adem birliship, bir chong dukan achqan bolsa, Béyjingdin mal toshush üchün bir qanche adem mangdurulsila kupaye qilatti. Uningdin bashqa, Amérikining igiliki zenjirsiman we omumlashqan bolidu. Bu yerdiki «zenjirsiman» déginimiz, eger biri «Rabiye Soda Sariyi» dégen bir shirketni qurghan bolsa, 6 sheherning hemmiside bu shirketning soda sariyidin birni achidu («Arman» shirkitidek). «Omumlishish» déginimiz, eger bir adem Qeshqer bilen Ürümchining ariliqida qatnaydighan bir yoluchi toshush shirkiti achqan bolsa, bu 1500 kilométr ariliqta yoluchilar kéchisi chüshidighan méhmansaray, yol boyi tamaq yeydighan ashxana qatarliqlarnimu mushu adem özi quridu. Zenjirsiman igilik bilen omumlashqan igilikning bashqurghuchiliri, maliyesi, teshwiqati, mal yötkishi qatarliq ishliri bir tutash bolidighan bolghachqa, ayrim-ayrim ish élip baridighan kichik shirketlerge qarighanda, nurghun chiqimni azaytip, paydinimu shuninggha ong tanasip halda köpeytkili bolidu.
Uyghurlarning bu ishlarda ajiz bolup qélishining sewebliri intayin köp. Uning ichidiki 3 sewep mundaq bolushi mumkin: 1) Uyghurlarning medeniyet sapasi töwen; 2) Uyghurlarda öz shiriklirige bolghan semimiyet yéterlik emes; 3) Uyghurlar hazirqi zamanda bir normal halette yashap méngishi üchün, choqum bir-birini shertsiz yölep méngishi kéreklikini téxi tonup yetmigen. Men bir dostumdin mundaq bir hékayini anglighan. Uning rast-yalghanliqini bilmeymen, lékin, u hazir Uyghurlar ichide saqliniwatqan bir gewdilik mesilini nahayiti janliq chüshendürüp bergen. U hékayide mundaq déyilgen: Ching sulalisi mezgilide, Ching eskerliri Uyghurlarni zadila bésiwalalmay, padishah özining yuqiri derijilik emeldarliridin bir qanchini Uyghurgha oxshitip yasap, Uyghur diyarigha mangduruptu. Ular Uyghur diyarigha kélip qarisa, hemme adem intayin qawul we jenggiwar bolup, kichik balilarmu bir yaghachni at qilip minip, yene bir tayaqni qélich qilip, urush qilishni meshq qilip oynaydiken. Bularni körgen Ching padishahining ademliri «Uyghurlarni urush bilen yéngish mumkin emes iken» dégen xulasige kéliptu. Del shu chaghda ularning biri bir qoghunchi Uyghurning qéshigha bérip, uning qoghunlirini körüp, bahasini soraptu. Uningdin kéyin mushu qoghunchining yénidiki yene bir qoghun döwisige qarap mangsa, bu qoghunchi «Uning qoghunini alma. Uning yaxshi emes. Suni jiq qoyup, chirayliq qoghunlarni chüshürgen bilen, uning qoghuni tatliq emes. Méningki köp yaxshi». deptu. Buni körgen Ching padishahining adimi «Uyghurlarni urush bilen emes, héle bilen, bir-birini urushqa sélip, asanla yenggili bolidiken. Chünki ularda öz-ara héchqandaq sadaqetlik yoq iken» dégen xulasige kélip, qaytip kétiptu. Shundaqla, rasttinla kéyinlikte héle-mikir bilen Uyghurlarni yéngiwaptu.
Men 1991-yili yurtqa bérish üchün Béyjinggha bérip, Shinjang Ish Ornigha chüshkende, bir qétim Ganjyakogha chüshlük tamaq yégili bardim. Yataqqa eng yéqin bir Uyghur ashxanisigha kirip, yérim saet saqlisam, ashpez ustam manga zadila tamaq keltürmidi. Mendin kéyin kirgen Xenzulardin nechche guruppa kishilerge tamaq keltürüp boldi. Méning qorsiqim bek échip kétip hem bu ishlargha qorsiqim köpüp, ashpez ustamdin némishqa mendin kéyin kelgenlerge mendin burun tamaq béridighanliqini sorisam, u kishi «Ukam, siz tamaqtin aran bir kishilik buyrutidikensiz. Mawular dégen bir qétimdila 40-50 koyluq tamaq buyruydu. Shunga aldi bilen shularni kütmisek bolmaydu. Yene sel saqlap turung» dédi. Méning ghezep achchiqim kélip, bu ashxanidin chiqip kettim. Yene bir ashxanigha bérip, u yerde yene bir az saqlap, aran tamaq élip, bir waq qorsiqimni toyghuzdum. Yehudiylar arisida bundaq ehwalni tesewwur qilish mumkin emes. Men aldinqi bir bölümde, Yehudiylarning «yashash yoli» ni xulasiligende, «Bir-birini shertsiz yöleydu» dégenidim. Buning menisining néme ikenlikini bilemsiz? Amérika New York shehirining Manhattan dégen rayonida Yehudiylar intayin köp olturaqlashqan bolup, ular bir nerse almaqchi bolsa, peqet Yehudiylarning dukinidinla alidiken. Méning anglishimche, Yehudiylarning malliri bashqa yerdin qimmet hemde bashqa dukanlarda yoq bir xil alahide baj pulimu bar iken. Bezi Yehudiylarning öyining yénidila bashqa dukanlar bar bolup, Yehudiyning dukini nechche kilométr yiraqliqta bolsimu, Yehudiylar ashu yiraq yerge érinmey bérip, nerse-kérekni shu yerdin alidiken. Biz shimaliy Kaliforniyede turuwatqan waqtimizda, tallighan aile doxturimiz bir Yehudiy doxtur iken. Kéyin u bizni bel aghriqi doxturi, köz doxturi we balilar doxturi qatarliq bashqa doxturgha mangdurghanda, öz shehirimizdiki doxturni korsitip bermey, nechche sheher yiraqliqtiki doxturlarni körsitip berdi. Biz deslepte buning némishqiliqini bilmeptimiz. Kéyin uqsaq, bizni dawalighan bu doxturlarning hemmisi Yehudiy iken. «Bir-birini shertsiz yölesh» dégen mana shu. Bular bilen sélishturghanda, özining azraq maddiy menpe'etini dep, öz millitige ziyan salidighan, öz millitini xarlaydighan, öz millitidin yüz örüydighan Uyghurlarni biz néme dep atisaq bolidu? men uni bilmeymen. Méningche, köp sanliq Uyghurlar «millet»ning menpe'etini özining shexsiy menpe'etidin yalghuz éghizdila emes, emeliyettimu üstün qoyup, qilghan her bir ishida angliq halda öz-ara bir-birini yölishidighan bir weziyetni shekillendürgendila, Uyghurning küni hazirqidin köp yaxshilinishqa qarap méngishi mumkin.
Hazir Uyghur diyarida bashlan’ghuch we ottura mekteplerde Xenzu tilida oqutushni omumlashturush ishliri nahayiti ching tutuliwétiptu. Bu ish emelge ashqandin kéyin, Xenzu tilida oqughan yash-ösmürler bara-bara Uyghur tilida yézilghan kitablarni oqumaydighan bolup qalidu. U chaghda tebbii pen üchün pütünley Xenzuche kitablarni qollinidighan bolup, eger ijtimaiy pen we Uyghur edebiyatigha ait kitablarmu anche oqulmaydighan bir halet shekillense, Uyghur milliy neshriyatchiliqi intayin éghir tehdidke uchrishi mumkin. Eger Uyghur milliy neshiryatchiliqi weyran bolsa, shéir, hékaye, roman qatarliq Uyghur edebiy eserlirini bashqa tilda yazghili bolmighachqa, Uyghur edebiyatimu bir échinishliq teqdirge duch kélishi mumkin. Emma, ashundaq bir sharaitta, eger bir milyon Uyghur ailisi her yili bir-ikki mehmandarchiliqtin waz kéchip, bir yilda 100 som pulni Uyghur tilidiki kitablarni sétiwélishqa xejlise, Uyghur milliy neshriyatchiliqini, shuning bilen birlikte Uyghur edebiyati we Uyghur medeniyitinimu yene bir mezgil qoghdap qélish mumkin. Mushu ishni biz Uyghurlar qilalarmizmu?
Resimde: Yuqiri alem boshluqi xewerlishish torining bir yer üsti ponkiti.