7. Soal: Tor bétingizde yurttiki yashlar bilishni ümid qilidighan nurghun mesilige jawab béripsiz. Bu tor betni ishlesh aram élishingizning bir qismimu?

Jawab: Men bashlan’ghuch mektepte oquwatqan waqtimdin tartipla, sawaqdashlirimgha öginishte yardem bérishni bashlighan bolup, bashqilargha yardem bérishni özüm üchün shereplik ish, dep hésablash manga shu chaghdin bashlap adet bolup qalghan idi. Bu adetni men izchil dawamlashturup keldim. Imkaniyetla yar berse, meyli birer shexske yaki pütün milletke bolsun, paydiliqla ish bolidiken, men undaq ishni qilishtin zadila bash tartmidim. Hemde pütün wujudum bilen etrapimdikilerni özüm bilen birge élip méngishqa, ularni toghra yolgha bashlashqa tirishtim. Qolumdin kelsila, men héchkimdin her qandaq yardimimni ayimidim. 1976-1978-yilliri men qayta terbiye élish üchün barghan yézida, Ghalip isimlik bir bala bar idi. U Konisheher (hazirqi Onsu) nahiyisidiki bir bashliqning balisi bolup, bashqilar bilen urushushta dangq chiqirip, "Ghalip Joda", dep atilikenduq. Men yézida uning bilen dost bolup, her jehette uni yéteklidim. Buning netijiside, u bir intayin mulayim, qolidin kélishiche bashqilargha yardem qilidighan yéngi bir ademge özgerdi. U chaghda bizge yézida 2 yil yaxshi ishlep, shu arqiliq birer maashliq ishqa érishishtin bashqa héchqandaq chiqish yoli yoq idi. Yézida yaxshi ishlimigenler 2 yildin kéyinmu birer xizmetke érishelmeytti. Shunga méning tutqan yolum ashundaq bir "parlaq istiqbal yoli" gha maslashqan idi.

Méning chet elge chiqip oqumaqchi bolghan Uyghur yashlargha bir az yardem qilishni bashlishimda yuqiriqidin bashqa yene bir alahide sewebmu bar. Men 1988-yili Aprélda Yaponiyediki öginishimni tügitip, yurtqa qaytishtin burun, eyni waqittiki Shinjang Uniwérsitéti we UAR luq Maarip Komitétining bir qanche péshqedem Uyghur we Qazaq rehbiri (ularning biri tügep ketti, u atimizning yatqan yéri jen'ette bolghay. Men ularning yardimini menggü unutmaymen) ning yardimi bilen, Amérikidiki Kaliforniye Shitat Uniwérsitétining Northridge shöhbisi (CSUN) bilen alaqiliship, TOEFL imtihanidin Yaponiyede ötüp, u mektepke qobul qilinip bolghan idim. Oqush pulumni mektep toluq kötüriwetken bolup, turmushumni yardemchi oqutquchiliq qilip tapidighan kirimimge tayinip baqidighan bolghan idim (Emma, magistérliq oqushini tügitip, dokturluq oquydighanda, méni qobul qilghan 5 aliy mektepning héchqaysisi éléktir injénérligi kespi boyiche chet ellik oqughuchilargha 1-yili oqush yardem puli bermeydighan bolghachqa, Kaliforniye Uniwérsitéti Davis shöhbisi (UC Davis) ge 1-yili 13 ming dollar oqush puli tölidim. Bunchilik pulni tépish üchün men özüm ishlepla qalmastin, biz 2 balimizni Ürümchidiki tughqanlargha qaldurup qoyup, burun Shinjang Uniwérsitétining oqutquchisi bolup ishligen ayalim Aman’gülmu Amérikidiki eng japaliq ishlarni qildi. UCD ning oqughuchilar ashxanisida ishlewatqan mezgilde, ishtin chüshüp, öyge qaytip kélip, maykisini sélip siqsa, maykisigha yighilip qalghan ter süyi yerge tamchilap aqatti). Yurtqa qaytip, CSUN ning oqturush qeghizini tapshurup élip qarisam, u méningdin 5-ayning axirighiche mektepke tizimlitishimni telep qiliptu. Men qizim 3 ayliq bolghanda Yaponiyige ketken bolup, 3 yashqa kirey dégende qaytip keldim (Ikki heptigiche qizim meni "dada" dégili unimay, meni "Erkin aka" dep chaqirdi). U chaghda ailimizdikerni Yaponiyege chaqirtishqa yaki bizning yurtqa ariliqta tughqan yoqlash üchün qaytishimizgha ruxset qilinmighachqa, yurttin ikki yérim yil ayrilip, öyni nahayiti séghin’ghaniduq. Uning üstige, men qaytip kélishimgila, fakultéttin éghir késelge giriptar bolup qalghan bir oqutquchining oqush püttürüsh aldidiki 4 oqughuchisini manga tapshurdi. Men ularning oqush püttürüsh maqalisini yézishigha bir yérim ay yétekchilik qildim. Bularni az dep, manga Amérikidin 1-qétim mangdurghan oqush chaqiriq qeghizi Ürümchige kelgendin kéyin yoqap kétip, men pochtixanimu pochtixana sürüshte qilip, uning üchünmu xéli aware boldum. Shu chaghda men héliqi mektepke tizimlitish waqtini aydinglashturuwélish üchün, Amérikida oquwatqan bir Uyghur tonushumgha xet yazdim. Emma, manga uningdin xet kelmidi. Men amalsiz 7-ayning otturisi kélidighan Qurban héytqimu qarimay, Béyjingge bérip wiza élip, 7-ayning axirighiche Amérikigha kélip boldum. Kélip qarisam, mektepke 9-ayghiche tizimlatqili bolmaydiken. Héliqi méning uqturush xétimdiki tizimlitish waqti eslide Amérikidiki oqughuchilargha qaritilghan iken. Shundaq qilip, ashu bir kichikkine uchurgha érishelmigenlikim üchün, men ikki yérim yil ayrilip ketken öyümde aran 3 ay turup, Amérikigha bir ay baldur kélip, yataq puli tölep, bikar yattim. Bu ish manga nahayiti qattiq tesir qildi.

Méning ghayem bu dunyada bar oqushning hemmisini eng yuqiri pelligiche oqush idi. Yaponiyege bérishta, Ürümchidiki aliy mekteplerdiki 50 ke yéqin yash oqutquchidin 3 pen boyiche imtihan élinip, ulardin 15 kishi tallinip, Yaponiyege ewertildi. Men u imtihanilarda jem’iy 240 nomur élip, 1-orun’gha érishtim. Ichkiriki ölkide oqughan bir oqutquchi 180 nomur bilen 2-orun’gha érishti. Anglishimche, axirida 40-50 nomur alghanlardinmu héliqi 15 kishining ichige kirgenler bar iken. Emma, men teqsim bolghan Yaponiyediki mektepte aspirantliq oqushi yoq iken. Shuning bilen men bilen bir qararda Yaponiyege barghanlarning ichidiki aspirantliqta oqushni xalaydighanlarning hemmisi magistérliq oqushigha kirdi, men yuqiri unwan üchün oquyalmidim. Buning üchün 2 yil qattiq azab yédim (Lékin, chüshkünleshmidim. Tartqan dertlirimni küchke aylandurup, imkan qeder köprek ilmiy maqale chiqirishqa tirishtim. Bu heqtimu nurghun hékayilirim bar. Emma, bu söhbetning hejim cheklimisini közde tutup, ularni bu yerge yazmaymen. Yaponiyediki men oqughan mektep méni memliket boyiche 3-orunda turidighan Osaka Uniwérsitétige yötkep qoymaqchi bolghanidi, mes’ul organlirimiz uninggha qoshulmidi. Bu ish u mektepke bek tesir qildi, men Yaponiyedin qaytip uzun ötmey, ular magistérliq unwanini tesis qiliptu--Ashu mektepning mudiri manga 1991-yili éytip bérishiche, ularning bu ishni shunche téz püttürüshige men sewebchi boluptimen. Uningdin kéyin u mektepte yene 10 etrapidiki Uyghurlar oqudi). Teliyimge yarisha, péshqedem Uyghur ustazlirimizning yardimi bilen, men üchün bir yaman ish yaxshi ishqa aylandi. Men Yaponiyede unwan alalmighanliqim üchün, Amérikigha kélish pursitige érishtim. Mende özümge oxshash oqush arzusi bar hemme Uyghur yashlirigha chongqur hésdashliqim bar. Shulargha bir az bolsimu asanliq tughdurup bérish üchün, 1994-yili men wetendiki Uyghur oqughuchilargha Amérikidiki aliy mektepning uchurlirini mangdurup bérish ishini bashlidim. Chiqimni (yeni kopiy qilish rasxodi bilen pochta rasxodini) eyni waqittiki Tengritagh Oqughuchilar Uyushmisi (In'glizche qisqartilip "TOSSA" dep atilidu) kötürdi. Ishlirini men qildim. Bir oqughuchidin qaysi kespte oqumaqchi bolghanliqi toghrisida bir xet tapshurup alghandin kéyin, men Amérikida chiqqan "Peterson's Guide" dégen kitabning shu kespke ait qismini kopiy qilip (nusxilap), Amérikidiki mekteplerge iltimas qilishning qedem-basquchlirini tonushturup bir parche xet yézip, ularni héliqi oqughuchigha pochta arqiliq ewetip berdim. Bir oqughuchi üchün kopiyxanigha bérip kitabni nusxilash, xet we lipaplarni teyyarlash we pochtixanigha bérip teyyarlighan xetni sélish üchün méning bir Shenbe künidiki yérim kün waqtim kétetti. 1998-yilidin kéyin, melum sewebler tüpeylidin, Uyghur oqughuchilardin manga telep yazidighanlar, men bilen alaqilishidighanlar nahayiti azlap ketti. Men buninggha intayin ökündüm.

Men Amérikigha eng burun kelgenlerning biri bolghachqa, uning üstige Amérikidiki turmush wetendikige qarighanda xéli köp murekkep bolghachqa, kéyin kelgen wetendashlar mendin oqush, xizmet, turmush we ata-anilarni chaqirtish toghrisida dawamliq yardem we meslihet sorap turdi. Wetendiki yashlardinmu xet-telepler kélip turdi. Özüm hazirghiche yighqan tejribilerdin hemmeylenning paydilinishi hemde wetendiki yashlargha qolayliq bolsun üchün, men 2004-yili yazda "www.UyghurScholars.org" dégen tor bétini yasap, wetendiki we chet eldiki yurtdashlargha paydiliq dep qarighan bir qisim uchurlarni shuninggha kirguzup qoydum. Hemde manga kelgen soallargha qarap, yéngi nersilerni uninggha kirgüzüp turuwatimen.

Bu tor bétidin bashqa, men bashqa wetendashlar we tonush-bilishlerge dawamliq qilip bérip turidighan ishlar xéli bar. Mesilen, aldimizdiki bir hepte (2005-yili 13- din 19-künlirigiche) ichide méning bashqilargha qilip bergen ishlirim mundaq:

(1) Her küni wetendin we bashqa jaylardin kelgen ottura hésab bilen 5 e-mailge jawab bérish.

(2) Wetendiki bir qanche oqughuchigha Amérikidin oqush iltimasi yolidiki yardemchilerni tépip bérish.

(3) Biliwal.com sorighan soalgha jawab yézish.

(4) Awistraliyediki bir oqughuchigha "Teshebbus Xéti" (In'glizche "Recommendation Letter" deydu) yézip bérish.

(5) Yaponiyediki bir Uyghur oqughuchigha Amérikigha wiza élishta telep qilin’ghan "Sayahet Pilani" (Travel Schedule) yézip bérish.

(6) Yaponiyediki bir Uyghur ziyaliyning Kanadadiki bir proféssorgha yazghan In'glizche xétini tehrirlep bérish.

(7) Optikida dokturluk uniwani alghan bir Türk tonushumning "mutexesis katégoriyesi" boyiche Amérikida qélip qélishi üchün, uning kespining Amérika dölet menpe'etige intayin zörür ikenlikini ispatlaydighan "Mutexesisning bahalash xéti" ni yézip bérish.

(8) Fransiyede doktorluk unwani élip, Amérikigha kélip, burun méning qolumda ishligen bir Fransiyelik injinér yéngi xizmetke kirish üchün, körüshüsh (job interview) gha barmaqchi bolup, mendin 5 xil téxnikiliq soal sorap e-mail yézip, mumkin bolsa bir künning ichide jawab bérishimni soraptu. Men uninggha derhal jawab yézip mangdurdum.

Men qoshumche ishlar bilen dawamliq aldinqi bir heptidikidek aldirash bolup ketmeymen. Aldinqi hepte bir az alahidirek bolup, men bir qanche kün kech saet 10 din ashqiche ishleshke mejbur boldum. Lékin, manga ashundaq telepler dawamliq kélip turidu. Kishilik turmushning 3 qismi bolidu: 1) Maddiy turmush (Tamaq yéyish, kiyim kiyish, uxlash qatarliqlar), 2) Rohiy turmush (Mehmandarchiliqqa bérish, konsert-kinolargha bérish, téléwizor körüsh, aram élish, muhebbiti bilen birge bolush qatarliqlar), 3) Ijadiyet turmushi (Öginish, xizmet qatarliqlar). Bashqilargha yardem qilish, men üchün rohiy turmush bilen ijadiyet turmushining birleshmisidur. Men bir ademge bir ishta yardem qilalisam, bir netijige érishken bilen oxshash, öz-özümdin xushal bolimen. Bir kishining hayatigha chongraq tesir körsitelisem, özümni intayin bextlik hés qilimen. Bir heptining ichide yuqiriqi ishlarni qilmighan bolsam, éhtimal téléwizorda bir qanche kinoni yaki bir qanche NBA waskétbol musabiqisini (men u musabiqilerni körüshnimu nahayiti yaxshi körimen) köprek körgen bolattim. Lékin, men üchün yuqiriqi ishlar bilen sélishturghanda, téléwizor körgenning qimmiti köp töwendur.

Amérikigha kelgen 16 yildin köprek waqittin buyan, men jawab qayturmighan bir parche xet yoq. Manga pochta we e-mail arqiliq kelgen xetlerge birinimu qoymay jawab yézip keldim (Eger siz manga e-mail yézip, mendin jawab kelmigen bolsa, u choqum sizning e-mailingizdin chataq chiqqanliqidin boldi--Méning bezi jawablirim igisige yétip baralmay qaytip keldi. 3-4 qétim mangdurup baqsammu qaytip keldi. Eger sizge mendin jawab kelmigen bolsa, manga qayta e-mail yézing. Men choqum jawab qayturimen.) Biz dawamliq milletlerning süpiti, Uyghur millitining süpiti toghrisida gep achimiz. Bir milletning süpitining yuqiri-töwenlikining muhim bir körsetküchi, shu millette "rast adem" bilen "yalghan adem" ning nisbitining qanchilik ikenlikidur. Méning bu yerde "rast adem" déginim, siz bir parche xet yazsingiz, sizning xétingizge jawab qayturidighan adem; sizge "mundaq mundaq ishni qilip bérimen", dep, dastixan üstide yaki haraq sorunida wede bérip, emeliyette bergen wedisini heqiqetenmu qilidighan ademdin ibaret bolup, "saxta adem" ler bolsa yuqiriqining eksiche kishilerdur.

2002-yili féwralda men Yaponiyege bir qétim xizmet ishi bilen bardim. Shu chaghda, özümge Yaponiyede tikilgen kastyum-burulkidin birni éliwélish üchün bir küni bazar chögilidim. Dukanlardiki kéyimler asasen Junggoda ishlen'gen bolup, ming teslikte Yaponda tikilgen kéyim bar dukandin birni taptim. Biraq, men yaxshi körgen bir qur kéyimning nomuri men üchün 1-2 nomur kichik iken. Men dukanning igisidin u kéyimning 1-2 nomur chongi bar-yoqluqini sorisam, u kishi "Hazir dukinimda yoq. Sel turup turung. Men bir sürüshte qilip baqay", dédi. Besh minuttin kéyin méni chaqirip, u kéyimni 3 kündin kéyin dukan'gha keltüreleydighanliqini éytti. Men Amérikigha etisi qaytidighanliqimni, shunga sel kichikrek bolsimu héliqi dukanda bar kéyimni élish qararimni éyttim. Lékin, u dukanning igisi, "U sizge bek kichik iken. Uni almang" dep turuwaldi. Bu bir kichik dukan bolup, u chaghda bu dukanda mendin bashqa héch qandaq xéridar yoq idi. Shu bir künning ichide u kishining qanchilik soda qilalighanliqini bilmeymen. Emma, men etisi Amérikigha qaytidighanliqimni éniq éytsammu, u kishi manga "Bu kéyim sizge nahayiti yaxshi keldi. Uningdin 2-3 ni éliwéling", démey, birni alimen, disemmu, manga satmighili tas qaldi.

" Rast adem" dégen ene shu. Men kichikimdin tartip hazirghiche bolghan hayatim jeryanida uchratqan Uyghurlarning ichide "yalghan adem" ge qarighanda,"rast adem" lerning sani xélila köp. Emma, bu "rast adem"lerning köpinchisi yézilarda. Men shular bilen birge bolup, ulardin nurghun aliyjanab xisletlerni ögendim. 2004-yili yazda méning 2 balam yurtqa bérip, men burun oynap chong bolghan yézilargha bardi. U yerde bizning déhqan tughqanlarning öyide qonup, ular etken tamaqni we ularning béghidiki yémishlerni yep, ular ötküzüp bergen, dap bilen ligenni birleshtürüp chélip, jüp-jüp bolup ussul oynaydighan, hemde bir-birige pota salidighan, bizning eng en'eniwi köngül-échis oyunimiz "meshrep" ke qatnashti. Shu chaghda men bir qétim ulargha téléfon qilghanda, u ikkisi manga ayrim-ayrim halda: "Dada, bu yerdiki ademler ajayip yaxshi iken. Men bu dunyada mundaq yaxshi ademlerning barliqini zadila bilmeptikenmen. Sizning qandaq qilip hazirqidek adem bolup chong bolghanliqingizni emdi chüshendim", dédi. Yaponiyege barghandin kéyin, xuddi Yaponiyige barghan bashqa Uyghur wetendashlargha oxshash, "yuqiri süpetlik millet"ning qandaq bolidighanliqini téximu toluq chüshendim. Ashundaq "rast adem" lerning sanini köpeytip, millitimizning süpitini yuqiri kötirish yolida her bir adem bir kishilik töhpe qoshalaydu. Men hemmimiz ortaq tirishidighanla bolsaq, biz Uyghurlarning kelgüside xuddi Yaponluqlar, Yehudiylar we Gérmanlargha oxshash bir “tayini bar” millet qatarida dunyagha tonulidighanliqigha qet'iy ishinimen.

Esli menbesi: www.biliwal.com