14. Soal: Chet Elliklerning Til Öginishi Heqqide Közetkenliringiz Qaysilar?

Jawab: Amérika köp milletlik dölet bolup, uningda dunyaning hemme yéridin kelgen milletler tépilidu. 2000-yildiki omumiy nopus sanash netijisige asaslan’ghanda, Amérikida yer sharining oxshimighan jayliridin kélip chiqqan nopusning nisbiti mundaq iken:

• Aq tenlikler 75.1 pirsent
• Qara tenlikler 12.3 pirsent
• Amérikidiki Indianlar we Alyaskiliqlar 0.9 pirsent
• Asiyaliqlar 3.6 pirsent
• Hawayliqlar 0.1 pirsent
• Qalghan milletler 7.9 pirsent

Amérikining jem’iy nopusi, aldinqi bölümda éytip ötüp ketkendek jem’iy 300 milyon etrapididur. Bu yerde eskertip ötüshke tégishlik bir ish shuki, yuqiriqi "aq tenlikler" dégen katigoriyege dunyadiki oxshimighan millettin kélip chiqqan aq tenliklerning hemmisi kiridu. Shunga ular bir aq tenlik bolghini bilen, tili we milliti bashqa-bashqa bolghan milletlerdin terkib tapqan. Mesilen, En’gliyelik, Italiyelik, Gérmanliq, Fransiyelik we Meksikiliq qatarliqlar. 1999-yili marttin 2000-yili martqiche chet eldin Amérikigha köchmen bolup kelgen nopusning sani 1.7 milyon iken. Méning mölcherimde, hazir kichik balilarnimu qoshqanda, Amérikidiki Uyghurlarning sani 400 bilen 500 ning etrapida bolushi mumkin.

Amérikida yuqiriqidek köp sanliq milletler bolghachqa, oxshash bir millettin kélip chiqqan kishiler öz-ara sözleshkende öz tili bilen sözlishidu. Oxshimighan millettin kélip chiqqan kishiler öz-ara sözleshkende, hemmeylen In'gliz tilida sözleydu. Eger chongraq bir soda sariyigha kirip bir dem mangsingiz, her xil her yangza til bilen sözlishiwatqan kishilerni uchritisiz.

Hemmeylenning xewiride bolghinidek, bu dunyadiki eng ilghar we eng yéngi nersilerning hemmisi, uning qaysi dölette we qaysi millet teripidin ijat bolushinidin qet'iynezer, choqum In'gliz tilida élan qilinidu. Hemde In'gliz tili dunyaning qandaq yérige barsa asasen aqidu. Eshu sewebtin, Amérikiliqlar öz millitige tewe bolmighan chet el tilini öginish jehette dunya boyiche eng arqida turidu. Yéqinqi bir qanche 10 yilning mabeynide dunyadiki oxshimighan döletler otturisidiki xelq’araliq hemkarliqning küchiyishige egiship, bu yéngi zaman tereqqiyatigha maslishish meqsidide, Amérika hökümiti mexsus meblegh ajritip, Amérikida chet el tili öginishni qandaq omumlashturushni mexsus tetqiq élip qildi. Hemde 1996-yili deslepki layiheni otturigha qoyup, 2000-yilining aldi-keynide bu heqte mexsus pilan we belgilimilerni otturigha qoydi. Shundaqla Amérikida 2005-yilini "Chet El Tilliri Yili" qilip tebrikleshni qarar qildi. Tetqiqatchi xadimlar öz tetqiqati jeryanida bayqighan yéngi bir ish mundaq bolghan: Chet el tili öginish jeryanida oqughuchilarda yétilidighan yene bir iqtidar shuki, ular oqushni chet el tili ögenmigen oqughuchilargha qarighanda yaxshiraq élip mangidu. Shuning bilen, Amérikidiki toluqsiz, toluq ottura mektep we aliy mektep derslikige chet el tili omumyyüzluk qoshuldi. Hemde ottura mekteptiki chet el tili dersi oqughuchilar choqum oqumisa bolmaydighan mejburi ders qilip békitildi.

Balilirimning her ikkilisi ottura mektepte Ispan yéziqini ögendi. Oghlum uni hazirmu öginiwatidu. Ular hazir öz-ara Ispan tilida meqsitini uqturalaydighan sewiyige yetken bolup, bezide ailimizdiki tötimiz bille qert oynighan waqtimizda, u ikkisi Ispanche sözliship, apisi bilen ikkimizni bozek qilghan waqtimu bar. Men bu yazmamda bizning ailidiki tötimizning qert oynaydighanliqimizni bir qanche qétim tilgha aldim. Emeliyette biz qertni bir yilda bir qanche qétim oynap baqimiz. Qert oynash balilirimizning yaxshi köridighan paaliyiti bolghachqa, öydiki hemmimizning waqti yetken waqitlarda, aile paaliyiti teriqiside tötimiz qert oynaymiz. 1993-yili oghlum Amérikigha yéngi kelgen waqitta, pütün shimaliy Kaliforniyede peqet bizning ailidin ibaret birla Uyghur ailisi bar idi. Shunga Uyghur medeniyitimu biz üchün peqet bizning öyning ichidila bar idi. U chaghlarda biz “aile paaliyiti”ni köp qilattuq. Hazir azlap ketti. Bu yerni oqughandin kéyin, bezenliringlar méning balilirimning néme üchün Ispanchini ögen'genlikige heyran qélishinglar mumkin. Méksika Californiye bilen chégridash bolghachqa, u dölettin Kaliforniyege her xil yollar bilen köchmen bolup kélidighan Meksikiliqlarning sani intayin köp. Shunga Kaliforniyede Ispan tilini ana til qilghan Méksikiliqlarning nopusimu intayin köp bolup, 2000-yili Kaliforniyening 35 milyon nopusining 11 milyoni Méksikiliqlar ikenduq. Mushu seweb tüpeylidin, Kaliforniye shitatida Ispan tilini öginidighanlar intayin köp. Bolupmu bashlan’ghuch we ottura mektep oqutquchilirining ichide Ispan tilini bilidighanlar xéli chong miqtarni igileydu. Bu oqutquchilar Amérikigha köchmen bolup kelgen, In'gliz tilini yaxshi bilmeydighan Méksikiliq ösmürlerni yaxshi oqutush üchün Ispan tilini ögen'genlerdur. Bu xuddi ichkirki ölkilerge oqushqa barghan Uyghur oqughuchilarni yaxshiraq oqutush üchün, u yerlerdiki Xenzu oqutquchilar Uyghur tili ögen'gen bilen oxshash ishtur.

Tarixta ötken dunyadiki dangliq erbablarning köpinchisi kem dégende 3-4 chet el tilini puxta ögen'gen. Bu heqte men tepsiliy toxtalmisammu, oqurmenler öz ömride köp anlighan we oqughanliqigha ishinimen. Yighinchaqlap éytqanda, til bilim iskilatining achquchidur. Siz qanche köp xil til bilsingiz, siz shu tillarda yézip toplan’ghan bilimlerning hemmisidin paydilinalaysiz. Yalghuz undaqla bolup qalmay, bügünki künde bir qanche til bilish, normal hayat kechürüshning kem bolsa bolmaydighan bir shertige aylandi. Men Shinjang Uniwérsitétida oquwatqan waqitta, biz her yili yéngi qobul qilin’ghan oqughuchilar üchün mektep boyiche “Yéngi Oqughuchilarni Qarshi Élish Yighini” ötküzettuq. Méning shu chaghda mektepke yéngi kirgen oqughuchilargha deydighan bir gépim mundaq idi: “Hazirqi zamanda bir millet yene bir milletning quli bolup qalidighan ishlar anche körülmeydu. Lékin, bir millet yene bir millet tilining quli bolup qélish pütünley mumkin. Bir milletning tilini öginish bilen u milletke qarita qandaq hésiyatta bolush pütünley bashqa-bashqa ish. Eger siler kelgüside yaxshiraq yashayli, désenglar, bu aliy mekteptiki pursettin toluq paydilinip, Xenzuchini choqum yaxshi ögininglar”. Men u chaghda chetke chiqish u yaqta tursun, Shinjangdin bashqa yerlergimu tüzükrek bérip baqmighan bolup, yuqiriqi sözlirim özümning shu waqitqiche bolghan hayatimning bir xulasisi idi. Men uningdin kéyin Shangxey, Yaponiye we Amérikilarda yashap baqtim. Bu jeryanda yuqiriqi sözlerning neqeder toghriliqini téximu hés qildim. Yéqinqi bir nechche yilning mabeynide, dunyaning her qaysi jayliridiki bir qisim Uyghurlar Amérikigha köchmen bolup keldi. Ularning ichide yuqiri unwan’gha ériship, eslidiki döletlerde nahayiti yuqiri kespiy orunlarda ishlep baqqanlarmu xéli köp. Lékin, Amérikigha kelgendin kéyin, ularning ichidiki bir qisim kishiler In'gliz tilida yaxshi bolmighanliqi üchün, özining kespiy unwani we sewiyisige layiq xizmetlerge orunlishalmay, adettiki xizmetler bilen hayat kechüriwatidu. Bir tilning quli bolush dégen ene shu. Bir qanche yil japaliq dewrni öz béshidin kechürüp, shu jeryanda In'gliz tilini puxta öginip, andin heqiqiy türde özige layiq xizmet tapqanlarmu bar.

Men 1979-yili Shinjang uniwérsitétidiki bir yilliq Xenzuche öginishni tamamlapla, özlükümdin In'gliz tili bashlighanda, méningdin burun Uyghurche mektepte oqughanlardin In'gliz tili ögen'genler bolmighachqa, beziler méni mesxire qilghanidi. Nurghun kishilerning perizide, mendek bir Uyghur mektepning oqughuchisining chet el tili öginelishi mumkin emes idi. Men yérim yilgha qalmay, uning mumkinlikini ispatlidim. Shuningdin kéyin mektep boyiche Uyghur mektepte oqughan nurghun oqughuchilar chet el tili öginishke atlandi.

Junggo jem’iyitide yéqindin buyan yüz bériwatqan derijidin tashqiri téz sür'etlik özgirishler tüpeylidin, Uyghur diyaridiki yashlar bir nahayiti keskin mesilige duch kéliwatidu. U bolsimu oqush püttürgendin kéyin xizmet tépish. Méning xizmet kütüp yatqan her bir yashqa chongqur hésdashliqim bar. Shuning bilen birge, hazir ottura mektepte oquwatqan we buningdin kéyin ottura mektepke kiridighan yash ösmürlerge mundaq teshebbusummu bar:

Toluqsiz otturini püttürüp bolghiche Uyghur tilini, toluq otturini püttürüp bolghiche Xenzu tilini we aliy mektepni püttürüp bolghiche In'gliz tilini puxta igilep bolung.

Dunyadiki barliq janliqlarning ichide, insanlarning yéngi muhitqa maslishish iqtidari eng küchlük bolidu. Siz kelgüside ottura yaki aliy mektepni püttürgende duch kélidighan yéngi muhit qaysi? Bu soalgha jawab tépish üchün siz ottura we aliy mektepni püttürgiche saqlap turushning zörüriyiti yoq. Uniggha hazirla jawab téping. Bu jawabni tépish intayin asan. Özingizning etrapida yüz bériwatqan hadisilerni we siyasiy, ijtimaiy we iqtisadiy weziyetni obdan közetsingizla kupaye. Men yéngi muhitning bir qismini Söhbetning aldinqi qisimlirida bayan qilip öttüm.

Bir Uyghur bolushning nurghun shertliri bar. Eng muhim shertlerning biri, Uyghur tilini nahayiti puxta bilish. Uyghur bir medeniyetlik millet. Medeniyetlik bir milletning her bir ezasi öz tilini puxta bilishi kérek. Uningdin bashqa, siz bashqa tillarni ünümlük halda heqiqiy türde yaxshi igilishingiz üchün, choqum ana tilgha puxta bolushingiz kérek. Chet el tilini peqet özining ana tiligha sélishturup ögen'gende, andin yaxshi ögen'gili bolidu. Men nurghun Uyghur wetendashlarni közitip, shuni chongqur hés qildimki, köpinche ehwalda, eger bir kishi özining ana tili bolghan Uyghur tilini yaxshi bilmise, bashqa tillarnimu yaxshi öginelmeydu. Hazir nurghun ata-anilar öz perzentlirini Xenzu mektepke béridu. Bu ata-anilar mundaq bir soalni özidin sorap béqishi kerek: Men balamgha Uyghur tilini qandaq ögitimen? Uyghur diyarida her xil shekildiki chet el tili öginish sinipliri échilghili turuptu. Méningche bolsa Uyghur tili siniplirimu échilishi kérek. Bu mesile üstide her bir Uyghur nahayiti chongqur oylinip béqishi kérek. Bir adem üchün ana tilini yoqitip qoyush intayin xeterlik ish. Uyghurlar üchün özining ana tilini puxta bilish hergiz bir qolgha keltürgen alahide netije emes. U bir adem choqum qilishqa tégishlik ish.

Beziler “Uyghur dégen nachar millet. Men uningdin pütünley waz kechtim” déyishi mumkin. Uyghur bolmasliqqa tirishishi mumkin. Men aldi bilen undaqlardin mundaq bir soalni sorap baqay: Siz Uyghur teqdirining yaxshiraq bolushigha, Uyghurlarning hal-ehwalining yaxshilinishigha néme we qanchilik töhpe qoshtingiz? Men chet elde 20 yildek yashighan tejribemge asasen, sizge shuni éytip qoyay: Öz ata-anisidin “yaxshi emesken” dep waz kechken insan yaxshi insan emes; Öz millitidin waz kechken kishi öz ailisige xainliq qilghan kishi bilen barawer bolidu. Heqiqiy Uyghur balisi hergiz öz atisigha musht kötürmeydu. Heqiqiy Uyghur hergiz öz qérindishigha ziyankeshlik qilmaydu. Siz kéyim-kéchek, yürüsh-turush we tilda bashqa milletke qanchilik oxshap ketkenlikingizdin qet'iy nezer, eger siz ulargha özingizni “men Uyghur” dep tonushturmisingiz, ular sizning Uyghurliqingizni biliwalghan haman, sizge bolghan pütün hörmitini yoqitidu. Sizning qanchilik bilimlik, qanchilik iqtidarliq we qanchilik dangliq bolup kétishingizdin qet'iy nezer, bashqa medeniyetlik bir millet yüzingizde hijiyip qoyghan bilen, könglide sizni azraqmu közge ilmaydu. Shunga sizning teqdiringiz pütün Uyghur millitining teqdirige baghlan'ghan. Shunga siz jem’iyette obdanraq orun tutup, yaxshiraq yashay désingiz, pütün Uyghur millitining sapasini yuqiri kötirish üchün pütün wujudingiz bilen küch chiqiring. Hazir pütün dunyaning hemme jaylirida yashawatqan Xenzular Junggoning dunyadiki aldinqi qatardiki doletlerge barawer kélidighan küchlük dölet bolalishi üchün qolidin kélishiche yardem qiliwatidu. Buning sewebi, Junggo küchlük döletke aylansa, ularning künimu hazirqidin yaxshiraq bolidu. Pütün Uyghur milliti heqiqiy kücheygen kün, Uyghur millitining her bir ezasi heqiqiy yaxshi yashashqa bashlighan kün bolup hésablinidu. Shunga öz teqdirige köngül bölidighan her bir Uyghur pütün milletning hal-ehwalining yaxshilinishigha qudritidining yétishiche töhpe qoshushi kérek.

Uyghur yashlirigha hazir bir “yashash yoli” lazim. Buni In'glizchide "a path to survival" dep ataydu. Men yuqirida otturigha qoyghan Uyghur tili, Xenzu tili we In'gliz tili toghrisidiki waqit jedwili mana shu yashash yolining eng muhim bir terkibiy qismi. Bu “yashash yoli” ning toluq mezmuni néme? Bu toghriliq özünglar obdan oylinip béqinglar. Men bu Söhbetning hazirghiche bolghan qisimlirida, özüm bésip ötken “yashash yoli” ni imkan qeder tepsiliy bayan qilishqa tirishtim. Hemmeylenning xewiride bolghinidek, Yehudiylar bu dunyadiki eng uzun we eng dehshetlik xarlan’ghan milletlerning biri. Men ular bilen xizmetdash we dost bolush arqiliq, ularni bir qeder chongqur chüshendim. Hazirmu özümning idarisi bolghan Amérika Alem Boshluqi Téxnikisi Tetqiqat Merkizi--JPL de bir Yaponluq we Yahudiy bilen birge ishlewatimen. Bizning bölümde 15 etrapida adem bar bolup, biz 2006-yili, 2009-yili we 2016-yili qoyup bérilidighan 3 dane alem téléskopining ishini qiliwatimiz. Yuqirida tilgha alghan Yapon, Yahudiy we men bolup mushu üchimiz, hazir pütün bölümning eng jiddiy we eng qiyin ishlirini qiliwatimiz. Qalghanlar bizge chongqur hörmet qilidu we bizdin eyminidu. Shunga bu yerde, men özüm xulasilep chiqarghan Yahudiylarning “yashash yoli”ni éytip bérey. Uyghur yashlirining töwendiki bir abzas sözni bir ömür ésidin chiqarmasliqini soraymen:

Yehudiylar qaysi dölette, qaysi milletning arisida yashisa, shu dölet yaki shu milletning tilini shu milletning özidinmu bekrek puxta igileydu. Özining ana tilini puxta igilepla qalmay, dunyaning qandaq yéride bolushidin qet'iy nezer, öz héyt-bayramlirini ishqa barmay choqum tebrikleydu -- bashqilarni özlirining örp-adetlirige boy sunduridu; özlirini-özliri qattiq hörmetleydu. Bashqa milletke qilche xoshamet qilmaydu hemde her qandaq sharaitta ularning texsisini kötürmeydu. Pütün ishta bir-birini shertsiz yöleydu. Hemme ishta özlirige nahayiti yüqiri telep qoyup, hemme ishni ilmiy usul boyiche, exlaq boyiche, qaide boyiche, tüzüm boyiche, prinsip boyiche we qanun boyiche yaxshi qilidu. Bashqa millettin bolghan kishidin biri qaide boyiche yaki ilmiy usul boyiche ish qilmaydiken, uning özining sepdishi yaki bashliqi bolishidin qet'iynezer, uning közige kiriwelip, qattiq naraziliq bildüridu; bir qétimmu ötküzüwetmeydu; shu arqiliq özi yéngelmigen teghdirdimu, u kishini öz ichide bolsimu xijil qilduridu. Bilim we iqtidar jehette bashqilarning mürisige dessep, igiz turidu. Xizmet ornida öz xizmitige kéreklik bolghan qoral-buyumlarning (mesilen, kompyutérning) eng ésil, eng qimmitini alghuzidu (qoral-buyumlar yaxshi bolsa, qilghan ishingizning ünümimu yuqiri bolidu). Özi bilen yene bir bashqa bir millettin bolghan kishining aldida 10 purset bolsa, u 10 pursetning hemmisini özi éliwélishqa tirishidu -- bashqilargha qilche rehim qilmaydu. Shunga ularni bashqa nurghun milletler yaxshi körmeydu, emma Yehudiyni yiqitalmaydu—yiqitidighan’gha amal tapalmaydu.

Junggo qanunliri ichide, Uyghurlar paydilansa bolidighan qandaq qanunlar bar? Ularni Uyghur nopusining qanche pirsenti oqup baqqan? Uyghur hoquq igilirining qanchilik nisbiti oqup baqqan? “Bala yighlimisa, ana emchek salmaydu”.Qanun bergen imkaniyetlerdin paydilinish üchün qanunni bilish kérek.

Eger bir balingiz bar bolup, uninggha siz hörmet qilmisingiz, bashqilar téximu hörmet qilmaydu. Eger Uyghur milliti öz-özini qedirlimise, öz-özini hötmetlimise, öz-ara yardem qilmisa, bir-birini himaye qilmisa, bashqa millettin héch qandaq nersini ümid qilish mumkin emes.

Xenzu tilining xéti köp bolghan bilen, uning girammatikisi intayin addiy bolup, Shinjangda yashawatqan bir Uyghur ösmür üchün uni öginish anche qiyin ish emes. Shunga men yuqirida otturigha qoyghan nishanni emelge ashurush, her bir iradilik Uyghur yash üchün eytqanda, pütünley qilghili bolidighan ish. In'gliz tilini öginish asan emes. U matématika, fizika dégendek penlerge qarighanda tes. Waqit jehettinmu kem dégende 2 yil telep qilidu. Xenzu tilini puxta ögiwalsingiz, pütün Junggoning derwazisi sizge échilidu. In'gliz tilini puxta ögiwalsingiz, pütün dunyaning ishiki sizge échilidu. Hindistanni eyni waqitta En'gliye bésiwélip, ulargha In'gliz tilini mejburiy ögitiptiken, hazir pütün Hindistan döliti uning paydisini körüwatidu. Ularning aliy mektepliri In'gliz tilini qollinidu. Shunga ular pütün Yawropa we Amérika kespiy kitabliridin shu pétiche paydilinalaydu. Amérikigha oqushqa barsa, In'gliz tilidin imtihan telep qilmaydu. Yéqinqi 5-10 yilning ichide, Amérikidiki nurghun yumshaq détal qatarliq sanaet öz shirkitini Hindistan’gha yötkep, ularning turmush sewiyisini biraqla yuqiri kötürüwetti. Hazir Amérikigha kélip olturaqlashqan Hindistanliqlarning sani Xenzulardin qalsila eng köp. Kompyutérning CPU sini chiqiridighan “Intel” dégen shirketning 30 pirsent xizmetchisi Hindistanliq bolushi mumkin.

Balilarning bir normal ösüp yétilish qanuniyiti bar. Amérikiliqlarning ölchimi boyiche elip éytqanda, bala 18 yashqa kirgiche, yeni toluq ottura mektepni püttürgiche, balini ata-anilar baqidu. Balining ösüp yétilish jeryanini intayin tepsiliy we estayidil közitip, balisi qaysi ishlarda küchlük, qaysi ishlarda ajizliqini toluq chüshinip, balisining ajiz tereplirini küchlendürüshke yardem qilidu. Méning qizim bashlan’ghuchta oquwatqanda, bir qétimliq toghulghan kün olturushigha 15 tek qizni chaqirdi. Olturush tügep, balilar tarqap bolghanda, bir qizning apisi öyimizge kélip, “Méning qizim bek yuwash. Qarisam séning qizing intayin aktip, teshkillesh iqtidari intayin yuqiri iken. Eger maqul körseng men her küni qizimni epkélip, Dilnare bilen bir saet oynighili qoysam. Bu jeryanda séning balangghimu men qarap bersem” dep telep qildi. Biz maqul bolduq. Amérikiliqlar oqush yéshidiki balisini özidin eng uzun bolghandimu 4 heptidin artuq ayrimaydu. Yazliq kanikol jeryanida ottura mektep oqughuchiliri üchün orunlashturulghan, In'glizche “summer camp” dep atilidighan yazliq dala paaliyetliri intayin köp bolup, bu paaliyette balilar öz shehiridin yiraqtiki bir güzel menzirilik yerge bérip, telim-terbiye we köngül échish paaliyetlirini ötküzidu. Mudditi bir heptidin 4 heptigiche bolup, uning chiqimini ata-anilar özliri töleydu. Balini bu paaliyetke ewetishtiki bir shert shuki, eger bala öyni séghinip, “öyümge kétimen” dése, shu waqitning özidila öyige épkélip qoyidu. Bir adem normal ehwalda öz ömrining peqet 18 yilini özining ata-anisi bilen birge ötküzidu. Mushu 18 yil ichide "bala" bolup yashaydu. Méningche, mushu 18 yil jeryanida imkan qeder balini balidek yashighili qoyghan yaxshi. Peqet shundaq qilghandila, bala hemme jehettin normal chong bolidu. Yene bir ish, bir kishining öz milliti, öz yurti, öz ata-ana, uruq-tughqanliri we özining ana tili toghrisidiki nurghun dunya qarishi mushu 18 yil jeryanida shekillinidu. Eger bala ottura mektep yéshidila öz yurtidin ayrilsa, özining kéyinki hayatida nahayiti muhim bolghan nurghun nersilerdin quruq qélishi mumkin.

Nurghun Uyghur yashlar mendin “In'giliz tilini ünümlük öginishning usuli qaysi? In'giliz tili grammatikisini öginish usulichu?" dep soridi. Men bu soalning jawabini dégen tor bétige kirgüzüp qoyghan idim. Bu Söhbetning bir pütünlükige kapaletlik qilish üchün, men uni bu yergimu kirgüzüp qoyay.

Soal: In'giliz Tilini Ünümlük Öginishning Usuli Qaysi? In'giliz Tili Grammatikisini Öginish Usulichu?

Jawab: Bir ademning ünümlük öginish usuli yene bir ademningkige oxshimaydu. Uningdin bashqa, til öginish bir uzun muddetlik, müshkül wezipe bolup, nahayiti yuqiri irade bilen mustehkem bel baghlimay turup, bir tilni mukemmel öginish mumkin emes. Til öginish héch kim üchün asan emes. Shunga bashtin tartip bu toghrida mustehkem idiyiwi teyyarliq bolushi kérek. Men Shinjiang Uniwérsitétida oqughan waqtimda, 1-yili Xenzu tilini öginip, uningdin kéyinki 2 yil ichide In'giliz tilini qoshumche öginip, tebbi'iy pen Xenzu oqughuchilirining 3 yilliq dersligini 2 yil ichide öginip bolup, In'gilizchini oqup tügetken Xenzu oqughuchilar bilen birge imtihan’gha qatniship, yuqiri netijige érishkenidim. Eng axirqi 2 yil jeryanida Yapon tilinimu özlükümdin öginip boldum.

Men qollan’ghan usul mundaq: 1) Her küni yéngi xam sözdin 20 dane söz öginish. 2) Bir xam sözni 5 kün, her küni 3 qétimdin yézish. 3) Tékistni pütünley yadliwélish. 4) Tapshuruqni birnimu qaldurmay ishlesh. Töwende her bir mesile üstide qisqiche tohtilip ötey.

1) Til öginishte eng qiyin’gha toxtaydighan bir nerse yéterlik sandiki xam sözni yadlap igileshtin ibaret. Yéterlik miqtardiki chet el tili sözlükini yadliwélish qisqa waqit ichide qattiq tutup érishkili bolidighan nerse emes. Uzun muddet izchil tirishish arqiliq érishkili bolidighan nerse. Shunga uni kündilik wezipe qiliwélish kérek. Men her küni etigen saet 6 de ornumdin turup, aldinqi küni axshimi teyyarlap qoyghan 20 sözlükni yadlidim. Yeni Xenzuche menisige qarap, In'gilizchisini dep béreleydighan boldum. Etigenlik tamaqtin kéyin sinipqa 5-10 minut baldur bérip, ders bashlinishtin burun, bügün ögen’gen 20 sözlük we aldinqi 4 künde ögen’gen 80 sözlük bolup jem’iy 100 sözlükni Xenzuchisigha qarap turup In'gilizchisini yazdim. Buni chüshtin kéyinki derstin burun we kechlik tekrardin burun yene 2 qétim tekrarlidim. Yeni her küni 5 künlük 100 sözlükni 3 qétim yézip chiqtim. Her bir sözlükni mushundaq 5 kün tekrarlisam, u menggü ésimdin chiqmaydighan bir nersige aylandi. Buni özümge intayin qattiq tüzüm qiliwalghan bolup, sözlükni yézip bolmay turup kinogha barmidim. Sözlükni yazmay turup olturushqa barmidim. Oyun-tamashidin waz kechsemmu bu tüzümni qet'iy buzmidim.

2) Yuqirida éytqandek, her qétim 5 künlük sözni (yeni 100 sözni) yazdim. Her küni 3 qétim yazdim: Etigenlik derstin burun, chüshtin kéyinki derstin burun we kechlik tamaqtin kéyin.

3) Méning ögen’ginim tebbi'iy pen Xenzu oqughuchilirining derslik kitabi bolup, her bir dersning birdin resmiy tekisti we birdin "Ixtiyariy oqush téksti" (Reading Text) bar idi. Men her heptide birdin yéngi ders ögen’gen bolup, heptining axirighiche her küni etigende tekistning bir qismini yadlap, hepte axirighiche tekstni pütünley yadliwaldim. Buning paydisi, sözlükni puxta ésingizge éliwélipla qalmay, grammatika qaidisinimu pütünley yadliwalidighan bolghachqa, kéyinche grammatkini janliq ishlitishingiz üchünmu intayin paydisi bolidiken. Men “Reading Text”nimu her küni oqup, asasen ésimge éliwaldim.

4) Tapshuruqni toluq ishlesh her qandaq pende yéngi uqumni pishshiq igileshte kem bolsa bolmaydighan nerse. Shunga bu yerde tepsiliy toxtalmaymen.

Men bu söhbetning aldinqi bölümlirining biride, bir dangliq ademning mundaq bir sözini tilgha alghanidim: "Waqitni minut boyiche hésablaydighan ademning waqti, waqitni saet boyiche hesablaydighan ademningkige qarighanda 60 hesse köp bolidu." Bu söz til öginishte heqiqetenmu shundaq. Men Shinjang Uniwérsitétida oquwatqan mezgilde, tamaqqa öchret turghan waqtimda, aptobusta yol mangghan waqtimda, yighinlarning aldi-keynide dégenlerning hemmiside In'gilizche sözlük yadlighan idim.

Uyghur millitining bashqa bir millet teripidin közge ilinishi, hergiz bashqa bir millet özlükidin béridighan nerse emes. Uni Uyghur milliti özi qolgha keltürüshi kérek. Uyghur millitining sapasini östürüp, uni dunyagha bir tayini bar millet süpitide tonutushta, her bir Uyghur nahayiti chong rol oyniyalaydu. Mushundaq rolni ünümluk oynashning bir sherti, her bir iradilik Uyghurning Xenzu tili bilen In'gliz tilini puxta bilishidin ibarettur. Bu ikki tilni puxta bilish, hazirqi sharaitta Uyghur yashlirining “yashash yoli”ningmu kem bolsa bolmaydighan muhim terkibiy qismi. Men ata-anilarning yéterlik yol körsitishi we yardem qilishi bilen, buningdin kéyin ottura mektepke kiridighan Uyghur yash-ösmürlirining köp qismining yuqiriqi til öginish nishanigha yétishini tolimu ümid qilimen.

Esli menbesi: www.biliwal.com