15.
Soal: Intérnét xewiride "Uyghurlar
Junggoda öz til-yéziqida tor béketlirini ishligen,
Windows meshghulat
sistémisigha öz yéziqini kirgüzgen 2-millet"
déyildi, Uyghur tor
medeniyiti we kompyutér bilimlirini omumlashturush heqqide
qandaq
teklipliringiz bar?
Jawab: Men bu xewerni oqughanda, intayin
hayajanlandim,
tesirlendim hemde Uyghur millitining tor béket medeniyitini
rawajlandurush, uni
xelq’araliq yuqiri sewiyige yetküzüsh, hemde uni
omumlashturush jehette hazir
eng aldinqi septe waqtini, küchini we iqtisadini ayimay,
ün-tinsiz
tirishchanliq körsitiwatqan qérindashlardin intayin
pexirlendim.
1991-1992-yilliri men Kaliforniye
Uniwérsitétining Davis
shöbiside aliy mektep injinérliq kespining 1-yilliq
oqughuchilirigha «Kompyutér
Programmisini Tonushturush» dégen derste
«Fortran» bilen «Unix»ni ötüwatqan
waqtimta, Amérikidiki aliy mekteplerde Intérnét
tor békiti peyda bolushqa
bashlidi. U chaghda biz tor békitini achidighan programmini
«Mosaic» dep
atighan bolup, men oqughuchilargha Amérikining sabiq muawin
prézidénti
Algorning awazliq nutqi bar bir tor békitige kirip anglap
béqishni ders
waqtidiki bir wezipe qilghanidim. Shuningdin tartip, Amérikida
Intérnét tor
békitining qandaq tereqqiy qilip mangghanliqini izchil
türde körüp turdum.
Mushu jeryanda yurtimizdiki tor béket ishlirining qandaq
boluwatqanliqini
intayin bilgim bolsimu, men ishligen yuqiri téxnikiliq
shirketlerde dawamliq
nahayiti qisqa waqit ichide dunya boyiche eng ilghar, yuqiri
téxnikiliq
mehsulatlarni chiqarmisaq bolmighachqa, aldirashliqta yurtimizning tor
béket
ishliri toghrisida anche uchur alalmighan idim. Bu qétim Biliwal
bilen bu
söhbetni bashlighandin kéyin, wetendiki tor béket
ishliri toghrisida sel
chongqurraq chüshenchige ige bolush pursitige érishtim.
Hemde intayin heyran
qaldim. Dunyaning ilghar sewiyisidin héch qandaq
qélishmaydighan, Uyghur kona
yéziqi bilen Latinche yéngi yéziqtin paydilinip
yasalghan Bilik, Biliwal,
Diyarim, Izdiyari, Meyinshamal, Misran, Newruz, Uyghur Kompyuter Ilmiy
Jem’iyiti, Uyghur Nuke, Uyghursoft… qatarliq yuqiri süpetlik tor
béketliri
meydan’gha kéliptu (Men yurtimizdiki yuqiri süpetlik tor
béketlirining
hemmisini bu yerde tilgha élip bolalmaydikenmen. Shunga
oqurmenlerning toghra
chüshinishini soraymen). Bir qisim Uyghur Intérnét
shirketlirimu barliqqa
kéliptu. bezi Uyghur shirketliri öz igilikini
ünümlük mangdurushta tor
békitidin paydilinidighan boluptu. Hazirqi zamanning
tereqqiyatigha maslishish,
Uyghur til-yéziqi sahesidiki qalaymiqanchiliqlarni tügitish
üchün Uyghur Latin
Yéziqi (ULY) toghrisida qarar élish qatarliq nahayiti
ilmiy we ehmiyetlik
ishlar qiliniptu: Töwendiki
tor betlirini körüng:
Hemde
tor békettiki Uyghurche-In'glizche
In'glizche-Uyghurche qosh
yönilishlik lughetning deslepki nusxisimu meydan’gha
kéliptu
(http://uighurdict.uni.cc/modules.php?name=NukeWrap&page=cgi-bin/eudict.pl).
Shu arqiliq, yuqiriqi soalda eytilghinidek, Uyghurlar hazir Junggoda
öz til-yéziqidiki
tor békiti we Windows mehsulatlirini tereqqiy qildurush boyiche
2-milletlik
orunni éliptu. Ijtihatliq hem shexsiyetsiz töhpe qoshush
rohigha ige
yashlirimizning Uyghurche meshghulat sistémisidin bashqa, Uyghur
tor
medeniyitige qolayliq yaritish üchün PHP.Nuke, POST.Nuke tor
bet sistémisi, ULY
we UEYdiki betlerning yéziqini bir-birige aylandurghuch, Uyghur
Edit, Uyghurche
tor lughiti we Skype intérnét téléfon
sistémisigha oxshash sistémilarni terjime
qilip yaki tüzüp ishlep heqsiz tarqitishtek medeniyitimizge
xalis töhpe qoshush
rohi kishini heqiqetenmu qayil qilidu, tesirlendüridu.
Tor békitining igilik we kishilik
turmushta qanchilik
muhim rol oyniyalaydighanliqini Biliwal.comda élip
bérilghan mushu söhbettin
ibaret bir misal arqiliqmu xéli chongqur
chüshiniwélish mumkin. Men bir
soalning jawabini yézip püttürüp, uni Biliwal
bashqurghuchilirigha bérimen.
Ular méning yazghinimni tehrirlep, Biliwal tor békitige
chiqarghan haman,
Shinjang we dunyaning bashqa jayliridiki her qandaq bir Uyghur uni
derhal
köreleydu. U peqet bir ademdin Intérnét tor
békitige kirish wasitisi bolushnila
telep qilidu. Bundaq yol bilen bir uchurgha érishishning
tennerxi intayin
erzan, sür'iti tez we usuli intayin qolayliq we addidur. Shunga
Intérnét
Amérikida hazir nahayiti yuqiri derijide omumlashti.
Amérikining 2003-yilida
élan qilin’ghan bir tekshürüsh doklatigha
asaslan’ghanda, Amérikidiki yéshi 18
yashtin yuqiri kishilerning ichidiki 58 pirsent adem
Intérnétqa kirish
wasitisige ige iken. Hazir Amérika qatarliq tereqqiy qilghan
döletlerde
intérnétsiz xizmet we hayatni tesewwur qilish mumkin
emes.
Men Kaliforniye Uniwérsitétining
Davis shöbiside éléktir
tok yoli dersini ötken waqitta oqughuchilargha bergen bezi tapshuruq we projektlar
«SPICE»
dep atilidighan tok yoli lahiyilesh yumshaq détali arqiliq bir
emeliy tok yoli
layihilesh bolup, oqughuchilar özlirining layihisini manga
intérnét arqiliq
mangduratti. Men ularning programmisini kompyutérimgha
chüshürüwélip, ularni
ijra qildurup, chiqqan netijisige qarap netije bérettim. Bizning
shirkettiki
nurghun alaqilishish we höjjet almashturush ishlirimiz
intérnét arqiliq bolidu.
Men 2000-yilidin bashlap ishligen shirketlerning hemmisi manga birdin
xatire
kompyutér élip bergen bolup, ularni shirketke barghanda
adettiki kompyutérimgha
qoshumche qilip ishletsem, axshamliri we shenbe, yekshenbe, dem
élish künliri
uni öyge qayturup kélip, bir qanche hetta 10 nechche saet
hésablash waqti telep
qilidighan layihilesh ishlirini öyde bir tereptin dem alghach
ishlidim. Shu
arqiliq nurghun layihilesh ishlirini tamamlidim. Hazir bezi
künliri öyde ishim
chiqip qélip, shirketke baralmay qalsam, xatire
kompyutérimni yuqiri sür'etlik
intérnét ulinishi arqiliq shirketning
sérwérige ulap, hemme ishlarni xuddi
özümning shirkettiki ishxanisida olturghandek qilalaymen.
Shunga bir tereptin
uzun waqit telep qilidighan hésablash we layihilesh
programmilirini mangdurup
qoyup, bir tereptin özümning shexsiy ishini qilimen.
Shirkitim bundaq ishlargha
pütünley yol qoyidu. Bashqa shitat hetta chet elge yighin
yaki xizmet
munasiwiti bilen bérip qalsammu, xatire kompyutérimni
intérnét arqiliq
shirketning sérwérige ulap, shirkette boluwatqan
ishlardin toluq xewer tépip
turimen. Eger
manga jiddi wezipe chüshüp qalsa, özümning nede
ikenlikimdin qet'iynezer derhal
uni ishlep bérimen. Ayalim Amérikidiki bir memliketlik
chong doxturxanininng
sanliq ambar bashqurush yumshaq détalining ishini qilidighan
bolup, bezi shenbe
we yekshenbe künliri shirketning sanliq ambirida mesile
körülse, xatire
kompyutérini shirketning serwerige ulap, chiqqan chataqni
ongshap béridu.
Men hazir Windows asasidiki hojjet teyyarlash
programmisining hemmmisini, ZEMAX, Code V, BeamProp (RSoft), BBV
(Kymata),
TFCal, Film Wizard qatarliq optika layihilesh yumshaq détalini,
LabView dep
atilidighan éléktir apparatlirini bashqurush yumshaq
détalini, Ashlar CAD
Drawing dégen méxanikiliq layihilesh yumshaq
détalini, MatLab, FORTRAN, C,
Visual C++, Windows programming qatarliq hésablash yumshaq
détallirini, Unix
meshghulat sistémisini, SPICE dep atilidighan
éléktronluq tok yoli layihilesh
yumshaq détalini we HTML dégen tor békiti yasash
yumshaq détallirini bilimen.
Buning ichide «Code V» dégen yumshaq détalni
bir heptilik mexsus kursqa
qatniship ögen’gendin bashqa, qalghanlirining hemmisini men
öz tetqiqat we
bashqa xizmitimde ishlitishke mejburi bolghanda
öz-özümge tayinip ögen’gen.
Hazirgha qeder özüm layihilep yasap chiqqan yuqiri
téxnikiliq 3-4
apparatlarning hemmiside éléktir tok yoli, optikiliq
layihe, méxanikiliq
qurulma we apparatni bashquridighan yumshaq détal
qatarliqlarning hemmisini
özüm ishligen. Uningdin bashqa özümning hazirqi
kündilik tetqiqat we bashqa
xizmetlirimde optika, éléktir injinérliqi, fizika,
matématika, astronomiye
bezide hetta biologiye qatarliqlarni ishlitip turimen.
Men Intérnét tor békiti
mesilisi üstide töwendiki bir
qanche nuqta üstide toxtilip ötüshni layiq
kördüm.
1. Tor béket téxnikisi we
medeniyiti Uyghurlar üchün
hazirche yenila bir yéngi shey'idur. Uning Uyghurlarning
turmushi, jem’iyiti we
Uyghurlar bilen munasiwetlik igilik saheliride téz tereqqiy
qilip, Uyghurlar
üchünmu öz rolini toluq jari qilduridighan bir weziyetni
qisqa muddet ichide
barliqqa keltürüshte, köpligen kishilerning Uyghur Ereb
Yéziqi (UEY) bilen
Uyghur Latin Yéziqi (ULY) din ibaret 2 xil yéziqtiki,
oxshimighan shekil we
mezmundiki tor béketlirini qurushi nahayiti muhim,
zörür we paydiliq ishtur.
Uningsiz Uyghurlarning tor béket ishlirini tereqqiy qildurush
mumkin emes.
Gherb ellirining yéqinqi zamandiki yéngi téxnikini
tereqqiy qildurush
jeryanigha qaraydighan bolsaq, mundaq bir ishni bayqaymiz. Her
qétim bir yéngi
téxnika meydan’gha chiqqanda, tereqqiy tapqan döletlerde
shu téxnikini tereqqiy
qilduridighan hemde uningdin paydilinip birer mehsulat ishlep
chiqiridighan
shirketlerdin nurghunliri qurulidu. Uningdin kéyin 3 yildin 5
yilghiche bolghan
ariliqta, bu shirketlerning tereqqiy qilidighini tereqqiy qilip,
öz-ara
qoshulidighini qoshulup, yiqilidighini yiqilip, eng axirida uning sani
bir
qanche 10 gha chüshidu. Men bu xil ehwalni 1997-2000-yilliridiki
«dot-com»
(yumshaq détal shirketliri) téxnikisi bilen
2000-2003-yilliridiki nur tala
xewerlishish téxnikisi saheside bir qeder tepsiliy
kördüm. 2000-yili men
xelq'araliq nur tala xewerlishish yighinigha bérip,
körgezme zaligha
kirginimde, u zalning chongluqi we körgezmige qatnashqan shirket
bilen ademning
köplükidin bir köz yetmes janggalgha kirip qalghandek
hés qilghanidim. Uninggha
qatnashqan shirketlerning sani 3000 din, ademning sani 30 mingdin
ashqan bolup,
men pütün bir kün waqtimni körgezmilerni
körüshke ajratqan bolsammu, ularni
toluq körüp bolalmighan idim. Hazir héliqi 3000
mingdin artuq shirkettin mewjut
qalalighanlirining sani 100 gimu barmasliqi mumkin. Qalghanliri yoqap
ketti.
Bizning WaveSplitter dégen shirketmu 4 yilning ichide 120 milyon
dollar
etrapidiki meblighini tügitip, Amérikidiki
injinérliq igilikini toxtitishqa
mejbur boldi. Men 2003-yili anglighan bir doklattin ésimde
qélishiche,
Kaliforniyede 2001-yilidin 2003-yilighiche bolghan 2 yil ichide,
«dot-com»
shirkiti bilen nur tala xewerlishish shirketlirining weyran bolushi
bilen yoqap
ketken iqtisadiy qimmet 2.3 trillion dollardin ashidiken.
Amérika mushundaq
ziyanlarghimu unchiwala dat-peryat dep ketmidi. Yéngi
téxnikilarning bazar
igiliki sistémisigha chongqur singip ketken qattiq riqabet
méxanizmi ichide
tereqqiy qilip méngishigha qoyup bériwatidu.
Yéqinqi bir qanche yildin buyan
yuqiri téxnikining muhim nuqtisi biologiye téxnikisigha
yötkeldi. Qisqisi,
méningche hazirche köpligen Uyghur tilidiki tor
béketlirining meydan’gha chiqishi
hergiz ziyanliq ish emes. Uyghur tor béketchilikini tereqqiy
qildurush yolida
harmay-talmay xalis xizmet qiliwatqan hemme ot yürek yashlirimiz
bizning
heqiqiy millet söyer ezimetlirimiz bolup, ular hemmimizning
chongqur hörmitige,
qedirlishige we medhiyisige sazawerdur.
2. Hazir Uyghur tor béketliride
ishlitiliwatqan Uyghur
Latin yéziqi (ULY) ning türliri intayin köp. Uning
Shinjang, Amérika, Yawropa,
Türkiye we ottura Asiya qatarliq döletlerge qarap oxshimighan
shekli bolupla
qalmastin, her bir dölettimu yene bir qanche kichik tiptiki
oxshimighan türliri
mewjut bolup turmaqta. Eger
hazir Uyghur emes, emma Uyghurchini bilidighan bir adem pütün
Uyghur tor
béketliri we intérnét munberliri üstide
tekshürüsh qilidighan bolsa, Uyghurni
«sawadi yaxshi chiqmighan, tayini yoq, intayin chechilangghu bir
millet iken»
dégen xulasige kélishi mumkin. Bu bir intayin
échinishliq ehwal bolup, u her
bir Uyghurning diqqitini qozghishi kérek. Uyghur tor
békitining köpinchisi
Uyghur xelqige xizmet qilish üchün qurulghan. Shundaq bolghan
iken, ular köp
sanliq Uyghurlarning menpe'itini közde tutup, yéziq
jehettiki birlikni
qoghdishi kérek. Men yuqirida tilgha élip ötüp
ketkendek, yurtimizdiki bir
qisim til mutexesisliri we ot yürek yashlar 4-5 yil ilmiy
munazire, muzakire
yürgüzüsh we izdinish arqiliq, ULY yéziqini
birlikke keltürüsh meqsitide ULY ni
barliqqa keltürüptu. Hemde yurtimizdiki bir qisim tor
béketliri mushu yéziqni
qolliniwétiptu. Bu toghrisidiki tepsiliy melumatni
tor
béketliridin körüwélish mumkin. Men bu ULY
toghrisida kem dégende mundaq 2
alahidilik barliqini hés qildim: 1) Uni In'gliz tilida
sözlisheleydighan hemme
milletler shu pétiche oquyalaydiken (mesilen,
«Qimen’gül» bilen «Cimen’gül» ni
In'gliz tilidikiler toghra oquyalmaydu, emma
«Chimen’gül» ni oquyalaydu), hemde
téz yézishqa toghra kelgende, chet eldiki ölchemlik
kompyutérning hemmiside
chékitsiz herpler bilen téz sür'ette yazghili
bolidiken. 2) Bir qisim ot yürek
Uyghur yashliri xalis ishlesh arqiliq, bir xildiki yumshaq
détalni ishlep
chiqqan bolup, shuni ishlitish arqiliq bir ULY we UEY diki
höjjetlerni öz ara
aylandurghili bolidiken (Men bu yashlargha hemde özining puli,
waqti we küchi
bilen her xil intérnét tor béketlirini yasawatqan
hemde ularni bashquruwatqan
yurtdashlargha chin könglümdin minnetdarliqimni
bildürimen. Heqiqiy
milletperwerlik dégen mana mushundaq bolushi kérek). Emdi
bu yéziq toghrisida
Amérika, Yawropa, Türkiye, Ottura Asiya qatarliq jaylar
öz aldigha ayrim-ayrim
munazire we muzakire qilip, öz aldigha birdin ULY ni
tüzüp chiqishining
héchqandaq hajiti yoq. Undaq qilish bir uchigha chiqqan nadanliq
bolup, Uyghur
millitini dunyagha bir tayini bar millet süpitide tonutushqa
intayin ziyanliq.
Shunga men chet elde oqughan, Uyghur tilshunasliqida bilimi bar, emma
yurtimizda ULY toghrisida qarar élish jeryanigha qatnishalmighan
Uyghur
ziyaliylirining hazirche ULY qararigha boy sunushini, öz aldigha
ayrim ULY
tüzüp chiqip ishletmeslikini tewsiye qilimen.
Undaq
qilmaydikenmiz biz Uyghur
ishlirini ilgiri sürgüchi emes, uni buzghuchi bolup qalimiz.
Biz bash
qaturmisaq bolmaydighan, köngül bölmisek bolmaydighan,
izdenmisek bolmaydighan
nurghun muhim we jiddiy ishlar bar. Uyghur bilim igilirining öz
bilimini
ishliteleydighan we ishlitishke tégishlik ishlar we sorunlar
intayin köp. Emma,
méningche yéngi bir ULY ni otturigha chiqirish uning biri
bolmasliqi kérek. Bir
qétim qarar qilinip bolghan ishni yene qayta muzakire we qarar
qilishning
zörüriyiti yoq. Bir ish toghrisida axiri
üzülmeydighan munazire we muzakire
qilish biz Uyghurlar üchün intayin paydisiz. Shunga men hemme
ademning
Uyghurning tüp menpe'itini közde tutup, yéngi
yéziqta tüzülgen tor béketliride
bir tutash ULY ni ishlitishni teshebbus qilimen. Men bashlan’ghuch
1-siniptin
tartip aliy mektepni püttürgiche Uyghur yéngi
yéziqida oqughan. Lékin,
bashlan’ghuchtila UEY bilen Uyghur Silawyan yéziqini
öginiwalghan bolup,
shuningdin kéyin özümning turmushi bilen oqushida UEY
nimu izchil türde
qoshumche qilip qollinip keldim. Eyni waqitta Uyghurlar ichide
mushundaq
qilghanlar intayin köp idi. Men www.uyghurscholars.org
(bu tor béti
wetende échilmaydighan
bolup qélip,
shuning bilen u www.meripet.com
gha özgertildi)
tor bétini deslepte yasighanda, ULY din toluq xewirim
bolmighachqa, biz burun
oqughan ULY ni qollan’ghanidim. Yéqindin buyan ULY ni
ishlitishke bashlidim.
Hazir Biliwal.com üchün bériwatqan söhbetning
jawablirini tügetkendin kéyin,
choqum waqit chiqirip, www.uyghurscholars.org
ning yéziqini pütünley ULY ge özgertish pilanim
bar. Millet üchün yaxshi ish
qilip bérishni isteydighan her bir adem üchün, hemde
kelgüside chongraq
ishlarni qilishni nishanlighan her bir yash üchün ULY dek 32
herplik yéziqni
öginiwélish héchqanche ish emes. U bir kishining
qolgha keltürgen chong
netijisi bolupmu hésablanmaydu. Belki, hazirqi zamanda Uyghur
tili, UEY we ULY
ni puxta bilish hemde ularni toghra ishlitish, özini milletperwer
hésablaydighan her bir Uyghurning qilishqa tégishlik
mejburiyitidur.
3. Men yuqiriqi 14-soalning jawabida, Uyghur
yashlirining
kelgüsidiki «yashash yoli» ning bir muhim terkibiy
qismi Uyghur tili, Xenzu
tili we In'gliz tilini puxta bilish ikenlikini hemde bu tillarni aliy
mektepni
püttürgiche öginip bolushining kéreklikini
otturigha qoyghanidim. Bu «yashash
yoli»ning yene bir intayin muhim terkibiy qismi bar. U bolsimu,
kompyutérni
bilishtin ibaret. Men bu nuqtini qanchilik tekitlisemmu azliq qilidu.
Hazir
Amérika we bashqa tereqqiy qilghan ellerde kompyutér
bilmey turup, yer we bina
tazilash, qurulushta ishleshteklerdin bashqa eqliy emgek terkibi bar
birer
xizmet tépish asasen mumkin emes. Shunga kishiler
kompyutér öginishni intayin
kichik yéshidila bashlaydu. Ottura mektepni
püttürüp bolghiche kompyutérgha
nahayiti usta bolup kétidu. Amérikining bashlan’ghuch
mektepliridila kompyutér
tejribixanisi bar bolup, 1-sinip balilirinimu heptide bir qanche
qétim
kompyutér oyuni oynashqa orunlashturidu. Ottura mektepte bolsa
kompyutér
intayin omumliship ketken bolup, her bir sinipta kem dégende 5
din eng yéngi
tiptiki kompyutérni körgili bolidu. Oqutquchilar bir qisim
tapshuruqni
(mesilen, maqale yézish tapshuruqini) tor békiti
arqiliqla tarqitip, ishlen'gen
tapshuruqnimu e-mail arqiliq yighidu. Men 1993-yilila öyge shexsiy
kompyutér
élishni bashlighan bolup, hazir öyde 2 dane adettiki we bir
dane xatire
kompyutér hemde 2 dane mashinka bar. Uningdin bashqa
méning shirkettin bergen bir
xatire kompyutérim, Aman’gülningmu shirkitidin bergen bir
xatire
kompyutéri bar bolup, her birining xirajiti 3 ming dollar
etrapida. Bu 5
kompyutérning hemmisi öyimizdiki öz xirajitimiz bilen
orunlashturghan yuqiri
sür'etlik Intérnétqa simliq we simsiz yollar bilen
dawamliq ulaghliq turidu.
Ikki balimiz ottura mekteptiki nurghun tapshuruq we projektlarni
kompyutérda
ishligenliki üchün, höjjet teyyarlashqa ishlitilidighan
Windows yumshaq
détallirining köpinchisini nahayiti puxta bilidu.
Tötimizning hemmimisi
kunupkigha qarimay, 10 barmaq bilen xet uralaymiz. Amérikida
kunupkigha
qarimay, 10 barmaq bilen xet urushni ögitidighan mexsus yumshaq
détal bar
bolup, perizimche bu pat yéqinda yurtimizghimu bérishi
(hetta alliqachan bérip
bolghan bolushi) mumkin. Ashundaq xet urushni öginiwalghanda, her
bir minutta
texminen 55 dane In'glizche sözni urup kirgüzgili bolidu.
Méning ULY diki söz
urush sür'itimmu In'glizche sür'itimge oxshap kétidu.
Oghlum kompyutérgha
özlükidin intayin qiziqidighan bolghachqa, hazir
kompyutér toghrisida xéli
murekkep ishlarni bilidu. Uyghur wetendashlarning öyige
mehmandarchiliqqa
barghanda, u bir qanche qétim bashqilarning kompyutérigha
kiriwalghan
"virus" larni tépip tazilap berdi. Buningdin bir yil burun u
özlükidin CPU ning tézlikini eslidiki
ölchimidinmu yuqiri (In'glizche
«overclocked CPU» dep atilidu), turubbiliq su bilen
sowutidighan bir kompyutér
layihilep, uninggha kétidighan zapchaslarning tiziminimu
tüzüp chiqqan bolup,
uni yasap chiqish üchün shuningdin buyan mendin 3 ming dollar
pul telep
qiliwatidu. Men uninggha 2 shert qoydum: 1) Aldi bilen bir normal
ishlimeydighan kona kompyutérni chuwup, qaytidin qurashturup,
uni ishleydighan
qilish. 2) Yazliq kanikolda ishlep, 1500 dollarni özi
tépish, qalghan 1500
dollarni men chiqirip bérish. Amérikida yéshi 16
din yuqiri balilar qanunluq
ishliyeleydu. Ularning qilidighini uzun muddetlik resmiy xizmet emes
bolup,
yazliq tetilde heptisige 40 saet, oqush bashlan’ghandin kéyin
heptisige 20
saetkiche ishlise bolidu. Ishqa alidighan orunlar köpinche halda
McDanoldgha
oxshash téz tamaq chiqiridighan résturanlar we bezi soda
dukanliri
qatarliqlardur. Méning oghlum bu yil 3-ayda NASA ning az sanliq
milletlerdin
kélip chiqqan ottura mektep oqughuchiliri üchün berpa
qilghan bir yazliq tetil
programmisigha iltimas qilghanidi. Xizmet orni bizning idarimiz JPL de
bolup,
uninggha iltimas qilghanlar oqushta alahide yaxshi bolushi, 3
oqutquchining
guwahliq xéti we özining néme üchün bu
ishni qilmaqchi bolghanliqi toghrisidiki
bir maqalisini yollash shert iken. Men 4-ayning béshida
sürüshte qilsam, peqet
10 oqughuchi alidighan bu programmigha 170 tin artuq kishi iltimas
qilghanliqini
éytip bergenidi (Amérikida mushundaq sürüshte
qilishqa bolidu, lékin arqa
ishikte méngishqa qet’iy bolmaydu. Eger
birining arqa ishiktin mangghanliqi bilinip qalsa, u shexsmu we idarimu
qanun
boyiche éghir jazagha tartilidu.) Aldinqi hepte (2005-yili
14-April küni)
Dilshatqa xet keldi. U qobul qilinmaptu. Amérikida «az
sanliq milletler»
dégende köpinche qara tenlikler, Meksikiliqlar we Latin
Amérikisidin kelgenler
közde tutulidighan bolghachqa, bizning sanimiz qanchilik az
bolushidin
qet’iynezer, bundaq ishlarda biz yenila paydisiz orunda qalidikenmiz.
Özining balisigha kompyutér
élip bérish balining eqliy
iqtidarini tereqqiy qildurushqa meblegh sélish bolup
hésablinidu. U xuddi pul
tölep balini yaxshi bashlan’ghuch we ottura mekteplerde hemde aliy
mektepte
oqutqan bilen oxshash. Shunga birer kompyutérning puligha
chiqinalaydighan
ata-anilar perzentlirige imkanqeder baldurraq kompyutér
élip bergini yaxshi.
Kompyutérning nurghun nersilirini dersxanida emes, özige
tayinip, uni ishlitish
jeryanida öginiwalghili bolidu. Bu kichik balilar üchün
téximu shundaq.
Amérikidiki ösmürlerning köpinchisi mana shundaq
qilidu. Bu yerde eskertip
ötüshke tégishlik bir mesile, balining
kompyutér oyuni oynishini qandaq kontrol
qilish. Kichik balilar kompyutér bilen téléwizor
aldida bek uzun olturup ketse,
ularning jismaniy we eqliy jehettin normal
ösüp-yétilishige éghir derijide
tesir yétidu. Bu jehette Amérikida nurghun
qétimlap ilmiy tetqiqatlar ishlendi.
Amérikida ashundaq ehwaldin saqlinish hemde balilirining
téléwizordin yaman
tesir yuqturuwélishining aldini élish üchün,
öyige birmu téléwizor almighan
aililermu xéli köp. Shunglashqa kichik balilarning
kompyutérgha chiqish we
uningda oyun oynash waqtini kontrol qilish intayin muhim. Méning
oghlummu
kompyutér oyunigha intayin amraq bolup, Amérikida
sétilghan eng ilghar
oyunlarning hemmisini sétiwélip oynaydu. Bir qétim
Amérikidiki öz-ara qilche
tonushmaydighan kishiler arisida Intérnét arqiliq bolghan
kompyutér oyuni
musabiqiside utup chiqip, azraq pul mukapitimu aldi. Bu ishta balini
tüzüm
bilen kontrol qilish kérek. Bundaq tüzüm turghuzushni
In'glizchide «setting a
discipline» yaki «setting a boundary (chégra
békitip bérish)» dep ataydu.
Shundaq qilghanda ata-ana bilen bala otturisidiki majradin
saqlan’ghili,
kompyutér oyuni oynashni balining eqliy iqtidarining
téximu yaxshi tereqqiy
qilishigha xizmet qildurghili bolidu. Bizning chiqarghan
tüzümimiz mundaq:
Düyshenbidin peyshenbigiche kompyutér oyuni oynashqa qet'i
bolmaydu. Jüme küni
mekteptin qaytip kelgendin kéyin, hemde shenbe küni we
yekshenbe küni uni
oynisa bolidu. Lékin bir kün kompyutér oyuni
oynighan waqti 3 saettin éship
ketmesliki kérek. Dilshatmu bu tüzümge intayin angliq
boy sunidighan
bolghachqa, bizning ailide bu jehette asasen köngülsizlik
yüz bermeydu. Hazirgha
qeder Uyghur ata-anilirining öz perzentlirining eqliy iqtidarining
tereqqiyati
üchün meblegh sélishi dégendek yéterlik
bolmay keldi. Bu xil ehwal buningdin
kéyin özgertilishi kérek. Undaq bolmaydiken hazirqi
zamanning tereqqiyatigha
maslashqili bolmaydu. Balilarni hazirqi zaman’gha muwapiq
kélidighan yashash
iqtidarigha toluq ige qilghili bolmaydu.
Bu yerde méning yuqiriqi soal bilen anche
munasiwiti
bolmighan bir ishni sözlep bergim kéliwatidu. Oghlum
Dilshat hazir oquwatqan
ottura mektepning ismi Altun Jilgha Toluq Ottura Mektipi (In'glizche
«Golden
Valley High School») bolup, ular aldinqi peyshenbe küni
(yeni, 2005-yili
14-Aprél küni) Memliketlik Shan-Sherep Jem’iyiti
(In'glizche «National Honor
Society») ning Altun Jilgha shöbisi qurulush murasimi boldi.
Yighinda bu
shöbining qurulushigha Dilshatning türtke bolghanliqi hemde
uning reis
bolghanliqi élan qilindi. Santa Clarita sheherlik mektepler
tarmiqida 22 ming
oqughuchi bar bolup, bu mekteptin yuqiriqi jem’iyetke tallan’ghanlar 28
neper
iken. Yighinda bu jem’iyetning 4 rehbirining hemmisi sözge chiqti.
Dilshatning
sözligini mundaq boldi (Uni özi yazmighan bolup, yuqiriqi
memliketlik
shan-sherep jem’iyitining birer höjjitidin alghan oxshaydu):
«Ögen’güchi
dégenlik öginishke bel baghlighan bir ademni
körsitidu. Bir oqughuchi
saet-saetlep kitab oqushni we öginishni xalaydu, hemde yaxshi
terbiyilen'gen
rohiy dunyaning menggü tügimes paydisi bolidighanliqini obdan
bilidu. Bizning
mekteptiki oqushimiz tamamlan’ghandin kéyinmu biz öginishni
dawamlashturushimiz
kérek, chünki, bir ademning telim élish jeryani
uning hayati axirlashqandila
andin axirlishidu. Bilim hayatliqning eng ulugh terkibiy qismi bolup, u
bir
ademni eng yuqiri derijilik muweppiqiyetke érishtüridu. Uni
igileshning peqet
birla yoli bar: Semimiylik we tirishchanliq. Öginish bir chiraqh
bolup, biz u
arqiliq özimizning ötmüshini oquyalaymiz, hemde
özimizning kelgüsini
yorutalaymiz. Kishiler bilim arqiliq temin étilidighan pursetler
arqiliq öz
dunyasini kéngeyteleydighan küch-qudretke igedur».
Sürette: Erkin
Sidiq oghli Dilshatjan bilim chirighigha ot
yaqmaqta.
Esli menbesi: www.biliwal.com
© Copyright 2004 Uyghur
Meripet Torbeti
