9. Soal: Yurttiki ottura mektep oqughuchilirigha yerlik maaripning yétersiz tereplirini özlirige tosalghu bilip, öginishte boshishishning sewebi qiliwalmasliqi toghrisida yuqiriqi bayanliringizdin bashqa qisturmingiz barmu?

Jawab: Yurtimizda bir jaydiki mektep bilen yene bir jaydiki mektepning otturisida heqiqetenmu perq bar. Ürümchidiki mektepler bilen her qaysi wilayetlerdiki mekteplerning sewiyisi oxshimaydu. Bir sheherning ichidiki bir qanche mektepler otturisidimu perq bolidu. Köp sandiki yash ösmürler oqutush ehwali yaxshiraq mektepke kirip oqushni arzu qilidu. Bu bir normal ehwal. Lékin, siz öz mektipingizning sewiyisining bashqa mekteplerdin sel töwenliki tüpeylidin yaxshi oqumisingiz, intayin chong ziyan tartisiz. Junggo maaripining bir paydiliq teripi yaki bir alahidiliki shuki, Junggoda derslik kitablar bir tutash teyyarlinidu. Shunga siz yurtimizning qeyéride yashawatqanlighingizdin qet'iynezer, sizge ötüliwatqan derslik kitablar siz turuwatqan jaydiki bashqa mektep we bashqa jaylardiki mekteplerningki bilen op’oxshash. Dersxana we oqutquchi sizning öginishingizdiki bir wasitidin ibaret bolup, sizning öginishingiz süpitining yuqiri-töwen bolushi asasiy jehettin özingizge baghliq. Mektep we oqutquchi tashqi amil, siz bolsingiz ichki amil. Bir oqughuchining wilayetlik mektepte turup, Ürümchi Tejribe Ottura Mektipidiki bir qisim oqughuchilardin yaxshiraq oquyalishi pütünley mumkin. Siz melum bir yezida turup, wilayet merkizidiki bir qisim oqughuchilardin yaxshiraq oquyalishingizmu pütünley mumkin. Bu ishning axirqi netijisining qandaq bolushi, pütünley özingizning tirishchanliqigha baghliq.

Mektep sewiyisining yuqiri-töwenlikidin bashqa, bir oqughuchining ottura mekteptiki netijisining qandaq bolushi, yene mundaq bir qanche amilgha baghliq: Ata-anining öz balisining oqushigha tutqan pozitsiyisi, dost we sawaqdashlirining tesiri hemde shu chaghdiki siyasiy we ijtima'iy weziyet. Töwende men bu mesililer üstide qisqiche toxtilimen.

Men tünügün (2005-yili 27-Féwral, Yekshenbe) téléwizorda Amérika Kino Akadémiyesining Oskar mukapitini tarqitish murasimining emeliy ehwalini kördüm. Ayal bash rolchi türide Oskar mukapitini alghan qizchaqning ismi Hilary Swank bolup, mukapatni tapshurup élish nutqini sözligende, u mundaq didi: "Men bu mukapatqa layiq bolush üchün bu ömrümde néme ish qilghinimni bilmeymen. Men bir “wagon öy”de (yeni, bir mashinigha söritip bir yerdin yene bir yerge yötkigili bolidighan öyni démekchi bolup, In'glizchide "trailer home" dep atilidu. Amérikidiki eng kembeghel kishiler ene shundaq öyde yashaydu) bir ghaye bilen chong bolghan bir adettiki qiz. Kichikimde hazirqidek bir kino cholpini bolush uxlap chüshümgimu kirmeytti. Men eng aldida ata-anamgha rehmet éytimen. Eger ularning manga bolghan ishenchi we manga qilghan izchil yardimi bolmighan bolsa, méning bügün bu sehnige chiqalishim mumkin emes idi." Er bash rolchi türi boyiche Oskar mukapitini alghan bir Jamie Foxx isimlik qara tenlik bolup, u nutqida mundaq dédi: "Bu mukapat méning chong anamgha mensup. Men kichikimde öre turghanda obdan turalmisam we yol mangghanda obdan mangalmisam, chong apam 'qolidin ish kélidighan ademdek tur! Qolidin ish kélidighan ademdek mang!', dep uratti. Men bügün chong anamning shu tenbihlirige rehmet éytimen. Chong anam bügünki bu ishlarni körelmeydu. Biraq, men uning bilen chüshümde dawamliq körüshüp turimen. Men hazir öyge qaytip kétip uxlashqa aldirawatimen. Méning bügün chong anam bilen sözlishidighan nurghun gépim bar." U kishi ariliqta köz yashlirini töküp, sözini dawamlashturalmighili tasla qaldi. Yuqiriqi nutuqlardin chiqip turghinidek, bu ikkeylenning ashundaq muweppeqiyetke érishelishide, ularning ata-anisi nahayiti chong rol oynighan. Shundaq. Beziler ata-ana jehette teleylik. Ular öz perzentining saghlam, kargha kélidighan bolup chong bolushigha chongqur köngül bölidighan, izchil türde öz perzentlirige yaxshi shert-shara'it yaritip béridighan hemde bashtin axir balilirigha mes'ul bolidighan bir yaxshi ata-anining öyide tughulidu. Eger sizning öyingiz undaq a'ililerdin bolmisa, qandaq qilishingiz kérek? Ata-aningiz he désila sizni egeshtürüp olturush-méhmandarchiliqqa barsa, siz tamaka isi we haraq puriqi bilen liq toshqan öyning ichide kéche-kéche uxlimay yürsingiz bolamdu? Ottura mektep dewride, eger siz 8-9 saet yaxshi uxlimisingiz, sizning méngingiz normal ishlimeydu. Ata-aningiz sizning mektepke kéreklik bolghan kitab, qelem-depterlerni élip bermisichu? Sizge bashqilarning aldida yüzingiz chüshüp ketmigidek kéyim élip bermisichu? Eger siz ashundaq ehwalgha duch kelsingiz, méning sizge birla nesihitim bar: Siz ata-aningizgha yölenmeng--öz teqdiringizni öz qolingizda tutung. Eger ata-aningizning yuqiriqidek ishlirini bahane qilip, obdan oqumisingiz, kelgüside ziyanni kim tartidu? Ata-aningiz sizni menggü baqmaydu. Hemde menggümu baqalmaydu. Ular eng mert bolghandimu, sizni özlirining kirimi toxtighiche baqalishi mumkin. Uningdin kéyin qandaq qilisiz? Bir kishining yéshi 18 din ashqandin kéyin, yenila ata-anigha yölinip jan béqish intayin nomusluq ish. Uni siz hazir hés qilalmasliqingiz mumkin. Eger hazir yaxshi oqumisingiz, kelgüside musteqil jan baqalaydighan bir iqtidarni yétildürmisingiz, waqti kelgende sizge chiqip kétey désingiz asman yiraq, kirip kétey désingiz yer qattiq bir aqiwetke duch kélisiz. Shunglashqa hergiz ata-aningizgha qéydap, yaxshi oqumasliq yoligha kirip qalmang.

Méning apam bilen rehmetlik dadam men kichik waqtimda baligha bekmu köyünetti. Lékin, ailimizde bala köp, turmushimiz qiyin bolghachqa, akam bilen ikkimiz nurghun ishlarda özimizge tayinishqa mejbur bolduq. Men ottura mektepte oquwatqan chaghlarning qish künliri biz etigenlik tamiqimiz üchün her küni umach chélip ichettuq. Etigenliki öydiki meshning oti alliqachan öchüp bolghan bolghachqa, öyning ichi intayin soghuq bolup, ot qalashtin burun orundin turush eng müshkül ishlarning biri idi. Men mektepke bek amraq bolghachqa, her küni etigende 1-bolup ornumdin turup, meshke ot qalayttim (Éhtimal akam bilen nöwetleshken bolushummu mumkin. Emma undaq qilghanliqimiz hazir méning ésimde qalmaptu). Ot tutashqandin kéyin, men umach chalattim. Umach teyyar bolay dégende qalghanlar orunliridin turatti. U chaghda bir ayliq normiliq un bilen mayni biraqla alattuq. Bezide, dadam axshimi uxlashtin burun méning etisi mekteptin sorap kélip, un ponkitidin un epkélishke birge bérishimni tapilaytti. Men "maqul" deyttim. Lékin, etigini qalghanlar qopushtin burun, somkamni élip, asta talagha chiqip, uni bir yerge möktürüp qoyattim. Etigenlik tamaqni yep bolghanda, men dadamgha "Men mektepke bérip sorap kéley", dep talagha chiqip, yoshurup qoyghan somkamni élip mektepke kétip, shu ketkenche qaytip kelmeyttim. Men üchün bir künlük mekteptin qélish intayin éghir mesile bolup, men ders qaldurushqa qattiq öch idim. Mushundaq seweb bilen, men dadamdin nechche qétim jaza yégen idim. Bir künmu mekteptin qalmasliq méning shu chaghda bashlan'ghan aditim bolup, u adetni öz ballirimghimu izchil türde qollinip kéliwatimen. Apamning waqti yetmigende, men rextni kestürüwélip, özüm mashinichiliq qilip, ichki kéyimlirimni özüm tikip keydim. Ayighim yirtilip ketse, özüm mozduzluq qilip, ayighimni özüm yamap keydim. Akam bilen ikkimizning her küni mekteptin kelgende intayin köp wezipimiz bar idi. Küz waqti tonurgha qalap nan yéqish üchün ghazang yighattuq. Öydin 5 km yiraqliqtiki janggalgha bérip, qurup qalghan yantaq-yulghunlarni yighip, uni arghamcha bilen yoghan bir top qilip téngip, yüdüp öyge epkélettuq. Qish künliri idarimizdiki oqughuchilar töküwetken kömür küllirini tasqap, uning ichidiki shaxarni yighattuq. Buni "shaxar térish" dep atayttuq. Yaz künliri öydin 5-6 km yiraqliqtiki yézilargha bérip, igiz ösken ot-chöplerni orup yighip, yüdüp kélip, yaki satattuq, yaki toshqan'gha bérettuq. Shu chaghda méning bir aq renglik köynikim sütlük otning süti bilen boyilip, qap-qara bolup ketkenidi. Toluqsizning axirqi yilliridin bashlapla, men her yili yazliq tetilde qurulushta ishlidim. bir kün 8 saet ishlisem, 80 tiyin (yeni 8 mochen) pul tapattim. Tam uli kolash, tam uli chingdash, samanliq we sémont lay étish, epkeshte lay toshush, tam qopurush, tam suwash ishlirini qilattim. Samanliq lay etkende, laygha yalang ayagh kiridighan bolghachqa, putumni saman ghajap, qipqizil bolup ketetti. Hak arilashturup sémont lay etkende, putumgha hak chachirap, putumni yérip qanitiwétetti. U chaghda radio yasash üchün kéreklik bolghan bir dane 3 qutupluq lampa bir yüen bolup, tapqan pulumning bir qismida radio saymini alattim. Qalghinini kiyimge xejleytim. Bundaq ishlarni yazsam, yene intayin köp. Men ashu ishlarning hemmisini qilip, yene kéchisi yérim kéchigiche öginish qilattim. Öydiki hemmeylendin kéyin uxlaytim. Tebi'i penlerde men kitabtiki ötülmigen mezmunlarni aldin ala körüwalidighan bolghachqa, ders waqtida köpinche oqutquchining sözliginining toghra-xataliqini bahalap olturattim. Méning chirayim sel özgirip qalsa, oqutquchi derhal toxtap, "Erkin, bir yéri xata bolup qaldimu?" dep soraytti. Bir qétim matématika oqutquchisi bir yéngi bapni bashlighanda, uni özüm aldin’ala öginip, kitabtiki meshqlerning birinimu qoymay ishlep bolghan bolghachqa, oqutquchum: "Erkin, talagha chiqip oyna" dep, méni oynashqa qoyup bergen idi. Men pütün meydanda özüm yalghuz waskétbol oynighan idim. Hazirqi ottura mektep oqughuchilirining mutleq köp qismi yuqiriqidek shara'it astida oqushqa mejbur bolmisa kérek. Eger emeliy ehwal yaki sizning ata-aningiz sizning yaxshi oqushingizgha paydiliq shert-shara'it yaritip bermigen bolsa, u shara'itni özingiz yariting. Men shundaq qilghan. Sizmu shundaq qilalaysiz.

Men 1971-yilidin 1976-yilighiche Aqsu 1-Ottura mektepte oqudum. Toluqsizni püttürüp bolmay turupla, "Ishikni échip qoyup mektep bashqurush" siyasiti yolgha qoyuldi. Ichkirki ölkidiki aliy mektep imtihanida aq qeghez tapshurghan Jang Tiéshéngning “ish-izliri” keng türde teshwiq qilinip, oqutquchilar "sésiq 9-unsurlar" dep tenqid qilindi. Nurghun ata-anilar küreshke tartilip, balilirining halidin xewer élisqa amalsiz qaldi. Ottura mekteplerning hemmisi "Yashlar beribir yézigha baridighan bolghandikin, shu yézida lazim bolidighan bilimlerni ögiteyli", dep, bizge yerni qandaq aghdurush, ziraetni qandaq térish, qandaq asrash, qandaq perwish qilish, köchetni qandaq ulash qatarliq nersilerni ötüshke bashlidi. Némidigen “parlaq” istiqbal? Pütün mektep palech boldi. Lékin, aldinqi qisimlardimu tilgha élip ötüp ketkendek, men öginishimni dawamlashturdum. Oqutquchilirimnining ehwali intayin qiyin bolsimu, ular shu waqittiki weziyetning intayin xataliqini manga mexpiy halda éytip turatti. Bir mezgil hemme adem hemme sözning béshigha "Eng aliy yolyoruq",”partiyining rehberlikide” dégen sözni qisturmisa bolmaydighan bolup qaldi. Oqutquchum sinipta, "Eger yerge bughday térisingiz, partiyining rehberligide, bughday ünüp chiqidu", deytti. Derstin chüshkendin kéyin, méning quliqimgha asta "Eger partiyining rehberligi bolmisa, yerge bughday térisingiz, yerdin qonaq bolup ünüshi mumkin emes", deytti. Mana mushundaq weziyet astida, méning sawaqdashlirimning hemmisi dégidek normal oqushtin wazkechti. Yaxshi oqumisa, héchkim héchnéme déyelmeyti. Axirqi netije qandaq boldi? Biz 1977-yili 12-ayda aliy mektepke imtihan bergende, men bilen oxshash yilliqta oqughan Aqsu 1-Ottura mektipining 3 sinipidin aran 3 oqughuchi aliy mektepke ötti. Uning biri men. Qalghan ikkisi qiz oqughuchi. Uning biri toluq ottura mezgilide Konasheherdin yötkilip kelgen bolup, Shinjang Uniwérsitétining tarix kespige kirdi. Yene biri Shinjang tébbiy Institutigha kirdi. Qalghanlarning beziliri ishchi boldi. Beziliri shopur, beziliri saqchi, yene beziliri bolsa yézigha bérip déhqan boldi. Men 1989- we 1991-yilliri yurtqa barghanda, ularning bezilirini kochida uchrattim. Méning ular bilen körüshüp, ular bilen bekmu paranglashqim bar idi. Lékin, ular méni körüpla özini epqachti. Men intayin hesretlendim. Intayin azablandim. Ular ashundaq bir tarixiy dewrdiki siyasetning qurbani bolup ketti. Men ularni dawamliq esleymen. Lékin, peqet bir qanche sawaqdishimnila köz aldimgha keltüreleymen. Bizning birer parche sinip resimimiz yoq. Emiliyette bashqa xildiki resimlerdinmu héchqandiqi yoq. U chaghda kichik tiptiki resim aparati téxi yoq idi. Amérikida bashlan'ghuchning 1-sinipidin tartip toluq ottura mektep axirlashqiche, mekteptin her yili "Yilname" dégen isimlik bir kitap ishlep béridiken. U kitabqa shu yili shu mektepte oqughan hemme oqughuchilarning ayrim chüshken resimi, sinip resimi, oqutquchilarning resimi we shu bir yildiki alahide paaliyetlerning körünüshlirini mezmun qilghan resimlerni kirgüzidiken. Her bir resimning astigha shu resimdiki kishining toluq ismi yézilidiken. Bu kitabning bahasi 65 dollar etrapida. Men balilirimgha her yili élip bérip, saqlap qoyuwatimen. Wetendiki yash-ösmürlerge bir tewisiyem: Resimge chüshüp, xatire qaldurunglar. Yaxshi ötken bolsanglarmu, yaxshi ötmigen bolsanglarmu xatire qaldurunglar. Silerning zamaninglar bir güzel zaman. U bir ketse, menggü qaytip kelmeydu.

Yéqinda men biz tam qoshnimizning yene bir adem bilen paranglishiwatqan sözini anglap qaldim. U qoshnimizning shexsiy shirkiti bar bolup, qurulush bilen shughullinidu. U kishi mundaq deydu: "Men kichikimde yaxshi oqumay, mushu kespke kirip qalghanikenmen. Emdi kesp özgertey désem, bashqa sahede héchqandaq bilim yaki iqtidarim yoq. Bu ishtin bir az zériktim. Emdi bir aliy mektepke oqusam bolidighan oxshaydu." Men ötken yili öy élish jeryanida tonushup qalghan yene bir qoshnam bar. Yéqinda u kishi bilen öyning aldidiki kochida uchriship qélip, "Ishliring qandaqraq? Aldirashmu?" dep sorisam, u kishi: "Xizmitimghu aldirash emes. Lékin, yéqindin buyan bir az bilimge éhtiyajim chüshüp qélip, aliy mektepning bir matématika dersini tallighan idim. Hazir shu dersning tapshuruqliri méni intayin aldirash qiliwetti. Qérighanda undaq nersini öginish asan emesken". Bu kishiningmu xotuni bilen birliship achqan shexsiy shirkiti bar. Hazir 50 yashlargha yéqinliship qalghanda, aliy mektep matématika dersini oqushqa bashlaptu. Men 1990-yili magistérliq unwani alghanda, oqush püttürüsh murasimida sehnige chiqip, kénishke alghanlarning ichide 65 yashliq bir kishi bar idi. U kishi sehnige chiqqanda, zaldikiler uning ashundaq qérighanda oqughanliqini tebriklep, qattiq chawak chélip ketkenidi. Méning bir Uyghur dostumning 3 kichik balisi bar bolup, yéqindin buyan hem pütün kün ishlep, hem bir aliy mektepte pütün kün oquwatidu. Aile kirimini özi tapmisa bolmighachqa, ashundaq qilishqa mejbur bolghanidi. Yéqinda men uninggha bir qétim téléfon qilsam, u manga mundaq dédi: "Erkin, men hazir dehshet aldirash bolup kettim. Öyning ichide mawu öydin awu öyge mangsammu qolum quruq mangmaydu. Tapshuruqumni tamaq yewétip ishleymen. Kéchisi eng köp bolghanda 4 saet uxlaymen. Xudayim némishqimu ademlerni kéchisi uxlaydighan qilip qoyghankin. Bezide künige 24 saet ishlewéridighan qilip yaratsa bolmasmidi, dep oylaymen".

Men Amérikigha kelgendin buyan, men bilen birge ishligen Junggoluq Xenzu oqughuchilardin nurghunliri mendin Junggodiki qaysi aliy mektepni püttürgenlikimni sorap boldi. Men her qétim nahayiti pexirlen'gen halda "Shinjang Uniwérsitétini" dep jawab bérip keldim. Men hazirghiche En'gliyening Oxford uniwérsitétini, Amérikining Harward, Stanford, MIT, Caltech qatarliq mektepliride doktorluq unwani alghan kishilerdin nurghunliri bilen ishlep baqtim. Yaponiyede Osaka Uniwérsitétining proféssori bilen ishlep baqtim. Shanghey Jiaotung Uniwérsitétida bir yil bilim ashurup baqtim. Amérkiliq, Yaponiyelik, En’gliyelik, Finlandiyelik, Iranliq, Hisdistanliq, Shanggangliq, Teywenlik, Koriyelik, Wén’giriyelik we Kanadaliq qatarliq yoquri derijilik injinérlar we yuqiri téxnikiliq shirket bashliqliri bilen ishlep baqtim. Ularning chongqur hörmitige érishtim. Kesp jehette mendin alahide éship chüshidighan birer Junggoluq Xenzu injinérni uchritip baqmidim. Hazirghiche méning Aqsu 4-bashlan’ghuch mektepte, Aqsu 1-Ottura mektepte we Shinjang Uniwérsitétida oqughanliqim chénip baqqan emes. Özümning bir Uyghurluqum chénip baqqan emes. Özümning ashu mekteplerde oqughanliqimdin intayin pexirlinimen. Köp sandiki kishiler iqtidarining yoqluqidin emes, riqabetning derijidin tashqiri yuqiriliqi we pursetning bolmasliqidin dangliq mektepke kirelmeydu. Eger dangliq mektepke kirelisingiz, u yerde sizmu oqup kételeysiz.
Shunga obdan oylang. Qandaq bir ailide tughulushni siz belgiliyelmeysiz. Qaysi bashlan’ghuch mektep, qaysi ottura mektepke kirishni siz asasen belgiliyelmeysiz. Siz yashighan dewrdiki siyasetning qandaq bolushi sizning iradingizge baghliq emes. Özingiz kontrol qilalmaydighan ishlar üstide qanchilik ah urung, yolingizni tüz qilmighan bahane-sewebler üstide qanchilik shikayet qiling, bu jehette sizning dewatqiningiz qanchilik eqilge muwapiq bolsun, ularning hemmisining siz üchün, sizning istiqbalingiz üchün hech qandaq qimmiti yoq. Kün boyi bashqa ish qilmay, bashqilar we jem’iyet üstide shikayet qilsingizmu, siz yenila özingizning burunqi halitingizde turup qéliwérisiz. Shunga yaxshi oqumasliqqa bahane izdimeng. Yaxshi oqushqa yol izdeng. Sizge yölenchük bolmisa, héch kimge yölenmeng. Hazirqi sizge tewe bolmighan nersilerge aldinip, kelgüsidiki riqabetni untup qalmang. Sizning hayatingizni bashqa héchkim yashap bérelmeydu. Uni özingiz yashaysiz. Üzül-késil izdinip, özingizning kim ikenlikini, sizning alahidilikingizning néme ikenligini, özingizning kelgüside qaysi terepte eng muweppeqiyetlik bolalaydighanliqingizni tépip chiqing. Shuninggha asasen özingizning kelgüsi nishaningizni turghuzup chiqing. Andin ashu nishaningizni emelge ashurush üchün atlining. Ete bashlaymen emes, bügün bashlang. Héliraq emes, hazir bashlang. Andin menggü boshashmang. Ashundaq qilsingiz, siz choqum muweppeqiyet qazinisiz. Men shuninggha qet'i ishinimen.

Esli menbesi: www.biliwal.com