16. Soal: Siz turuwatqan heqiqiy bazar igiliki sharaitidiki kishilerning turmushta iqtisadchil bolush éngi heqqide hés qilghanliringiz qaysilar?

Jawab: Omumlashturup éytqanda, Amérikiliqlar Junggoluqlardin, jümlidin Uyghurlardin köp iqtisadchil kélidu. Méningche buni bu 2 dölettiki pul tépishning asan-qiyinliq derijisi bilen ilmiy ang sewiyining yuqiri-töwenliki boyiche chüshense emeliyetke bekrek uyghun kélishi mumkin. Amérikida igiliklerning hemmisi dégidek shexsning qolida. Shirketke birer adem almaqchi bolsa, shirketning igiliri aldi bilen alidighan ademning kespiy sahesi, unwan derijisi, emeliy tejribe toplighan yil sani, u kishining bu shirkette qilidighan konkrét ish teqsimati, uning yilliq maashi we uninggha bir yilda kétidighan maashtin sirtqi salametlik sughurtisi qatarliq nersilerge kétidighan qoshumche chiqimi qatarliqlarning hemmisini intayin tepsiliy hésablap, bu adem shirket üchün kem dégende öz chiqimidin bir hesse artuq iqtisadiy qimmet yaritalaydighan bolsa andin ashundaq ademdin birni shirketke alidu. Shunga bir adem bu shirketke kirgendin kéyin, dawamliq öz iqtidarini eng yuqiri derijide jariy qildurush arqiliq aran tügiteleydighan derijidiki xizmetning höddisidin chiqidu. Dawamliq qattiq ishleydu. Bir adem shirketke bir mezgil kelmise, u qiliwatqan ish pütünley toxtap qalidu. Shunga Amérikiliqlarning her yilda ikki heptidin 4-5 heptigichilik tetil waqti bolsimu, ular bir qétimliq tetili üchün adette 10 kündin artuq ruxset sorimaydu. Özi yighqan tetil waqtini bir yilning ichide bir qanchige bölüp ishlitidu. Kaliforniye Shitat Uniwérsitétining proféssorliri her mewsumde 4 tin 5 kiche bir-birige oxshimaydighan derslerni ötidu. Kaliforniye Uniwérsitétining bir proféssori her mewsumde birdin ikkigiche bakalawr bilen aspirantning dersini ötidu. Uningdin sirt 4-5 tin artuq magistérliq we doktorluq oqughuchilirigha yétekchilik qilidu. Hemde özimu melum bir sahede tetqiqat élip béripla qalmay, oqughuchilirining tetqiqat xirajitini tépish üchün toxtimay u yer bu yerlerning tetqiqat fondlirigha iltimas yollaydu. Shunga ularda aile turmushi dégen intayin az bolidu. Bulardin bashqa, Amérikidiki mutleq köp sanliq kishiler pulni özi ishlep, normal yol bilen azraq-azraqtin tapidu.

Amérikida tapqan pulning miqtari yuqiri bolghan bilen, turmush chiqimimu Junggoningki bilen sélishturghanda jiq yuqiri we murekkep. Mesilen, bizge her ayda nurghun hésabat taloni kélidu. Buni In'glizche «bill» dep ataydu. Hemde her qétimliq maashimizning xéli köp qismini baj we bashqa nersilerge tutup qalidu. Bular munularni öz ichige alidu:

Biz her ayda töleydighan «bill» lar:

Tok puli (texminen 45 dollar), su puli (20), gaz puli (25), exlet puli (18, simliq téléwiziye puli (55), öyning simliq téléfon bilen intérnét ulinish puli (55), we yanfon puli (60). Shexsiy öyde emes, yataq ijarige élip olturuwatqanlar su puli bilen exlet pulini tölimeydu. Qalghanlirini bolsa oxshashla töleydu.

Uningdin bashqa, bir yilda 2 qétim mashina sughurta puli (bizdek 4 mashinisi barlar bir qétim 1800 dollardin artuq töleymiz) we yilda bir qétim mashinini tizimlitish puli töleymiz (biz 600 dollar etrapida töleymiz). Bulardin bashqa mashina may puli üchünmu her ayda xéli köp pul xejleymiz.

Bizdek öyi barlar yilda 1 qétim öyge ot apiti sughurta puli (950 dollar), yiligha 2 qétim yer béji (biz her qétim 3000 dollar) töleymiz. Kaliforniyediki shexsiy öyler we yataqlarning hemmisi pütünley yaghach bilen sélinidighan bolghachqa, ot apiti köp bolidu. Shunga bizge öy élish üchün pul qerz bérip turghan banka bizdin öyimizge ot apiti sughurtisi élishni telep qilidu. Yer tewresh sughurtisimu bar hemde u ayrim bolup, uning bir yilliq puli bek yuqiri bolghachqa, köpinche kishiler uni almaydu.

Köpinche kishilerge her 2 heptide bir qétim maash tarqitilidighan bolup, u pul bizning bankimizgha biwasite kirip kétidu. Shunga biz hergiz neq pul körmeymiz. Bizning her qétimliq maashimizdin mundaq pullar tutuwélinidu:

-- Döletlik maash béji. Bu pul kembeghellerdin élinmaydu. Qalghanlarning yilliq kirimining yuqiri-töwenlikige qarap élinidighan bolup, adette kirimning 15 pirsentidin 35 pirsentigiche élinidu.

-- Shitatliq maash béji. Bumu kirimning az-köplükige qarap élinidighan bolup, biz 8 pirsent etrapida töleymiz.

-- Ijtima'iy kapaletlik béji. Amérikida pénsiyege chiqqandin kéyin maash bérilmeydu. Kishilerning 65 yashtin ashqanda kirimsiz qélishining aldini élish üchün, Amérika hökümiti bizning maashimizning texminen 5 pirsentini xizmet bashlighan 1-künidin bashlap tutup qélip, saqlap qoyup, biz pénsiyege chiqqanda her ayda azraqtin béridu. U chaghda bérilidighan ayliq pulning az-köplüki hökümet sizdin tutup qalghan pulning az-köplüki bilen munasiwetlik. Eger Aman’gül bilen ikkimiz hazirla ishleshni toxtatsaq, biz 65 yashtin ashqanda her birimizge her ayda 1200 dollar etrapida pul kélishi mumkin. U chaghda bundaq pul yétemdu? Biz uningghiche öyning pulini tölep bolup, öylük bolidighan bolghachqa bizge yétishi mumkin. Lékin, hazirqi kirimi yuqiri emes hemde öy sétip alalmighanlar üchün hökümettin kélidighan bundaq pul anche yétip ketmesligi mumkin. Chünki, bir ayliq yataq ijarisi üchünla 1000 dollardin artuq pul kétidu. Yuqirida éytilghan qalghan nersilergimu pul bolmisa bolmaydu.

-- Doxturluq dawalash béji. Amérikida 65 yashtin ashqan kishilerning dawalash pulining asasiy qismini hökümet kötüridu. Lékin, hökümet shu chaghda sizge xejleydighan pulni sizning maashingizdin hazirdin bashlap tutup qalidu. Méning perizimche maashning texminen 1-2 pirsenti mushuninggha tutup qélinishi mumkin.

-- Pénsiye puli. Yuqiriqi 4 xil baj mejburi tutup qélinidighan pullar bolup, uningdin bashqa «401K-pilani» dep atilidighan, özingiz ixtiyariy töleydighan bir pul bar. Hazir bir adem bu pul üchün yiligha 13 ming dollar qoyup qoysa bolidu. Eger sizning yilliq kirimingiz 50 ming dollar bolup, siz 20 pirsent dölet béji töleydighan bolsingiz, u 50 ming dollarning 10 ming dollirini dölet béjigha töleysiz. Lékin, siz bu kirimingizdin 13 ming dollarni pénsiye puligha qoysingiz, uningdin dölet béji élinmaydu. Siz peqet qalghan 37 ming dollargha 37000 x 0.2 = 6700 ming dollar baj töleysiz. Bu kishilerni pénsiyege pul yighishqa righbetlendürüp yolgha qoyghan bir tüzüm bolup, siz bu 401K-pilanigha qoyghan pulni 65 yashqa kirmigiche élip xejliyelmeysiz. Eger jiddiy ish bolup qélip uni choqum xejlimisingiz bolmisa, uninggha jerimane töleysiz.

-- Bizdek bankidin pul qerz élip, öy alghanlar her ayda qerzning bir qismi bilen uning ösümini töleymiz. Mesilen, bir adem bankidin 30 yilliq qerz teriqiside, 6 pirsent ösümi bilen 300 ming dollar alghan bolsa, u kishi bankigha her ayda 1800 dollar tölishi kérek. 1-éyida bu pulning 1500 dolliri qerzning ösümi bolup, 300 dolliri qerzning bir qismigha mangidu. Bu nisbet her ayda özgirip mangidu hemde 21 yildin kéyin 1800 dollarning yérimi ösümge, qalghan yérimi qerzge mangidu.
Bu maqalini mushu yergiche oqughanda, toleydighan pullarning köplükidin éhtimal beziliringlarning béshi qéyip ketken bolushi mumkin. Yuqiriqi san-sifirlar heqiqetenmu shundaq. Her qétim bu pullarni oylighanda, bizning béshimizmu qéyip kétidu. Shunga imkanqeder uni oylimasliqqa tirishimiz. Amérikida kishiler pulni jiq tapqan bilen, chiqimnimu köp tartidu. Bu hergiz Amérikiliqlar Junggoluqlardin bichare iken dégenlik emes. Amérika dunya boyiche eng bay dölet. Amérikiliqlarning turmush sewiyisi dunya boyiche eng yuqiri. Lékin, u hergiz beziler perez qilghandek bir ghayiwiy jennetmu emes. Ademler dollarni japaliq ishlep, yüzde-yüz pirsent qanunluq yol bilen azraq-azraqtin tapidu. Shunga biz Amérikida pul tépishning Junggo bilen sélishturghanda nahayiti teslikini hés qilimiz. Pulni yurttiki bilen sélishturghanda köp tapqan bilen, mutleq köp sandiki Amérikiliqlar pul xejleshte intayin éhtiyatchan kélidu. Bolupmu kéyim-kéchek we yémek-ichmek jehette intayin iqtisatchil kélidu. Yurtimizda chiqimi bir ayliq maashining bir qanche hessisige toghra kélidighan bir kéyim-kéchekni sétiwalidighanlar, 10 nechche ayliq maashigha toghra kélidighan miqtardiki pulni xejlep, bir qétim sünnet toyi qilidighanlar kürming. Lékin, Amérikida undaq ishlarni tesewwur qilish mumkin emes. Bir ayliq maashingizning hemmisini ashundaq xejliwetsingiz, yuqiriqi chiqimlarni qandaq qilisiz?

Amérikigha oxshash tereqqiy tapqan döletlerde bir adem yene bir ademning qanchilik maash alidighanliqini sorash intayin edepsizlik hésaplinidu. Emma, yurtumizdiki Uyghurlar ichide bundaq ish xéli köp. Shundaqtimu Amérikidiki Uyghurlar bashqilarning qanchilik maash alidighini sorishini qet'iy yaxshi körmeydu. Biz adette öz ata-animiz we uruq-tughqanlirimizghimu qanchilik maash alidighanliqimizni dep bermeymiz. Buning eng muhim seweblirining biri, biz öz kirimimizni maash bilenla toghra chüshendürelmeymiz. Biz öz kirimimizni toghra chüshendürüsh üchün, yuqiriqi san-sifirlarni birdin-birdin chüshendürüshimiz kérek. Junggoda hökümet tutidighan pulning hemmisini tutup qélip, puxragha tégishlikini «maash» dep atap béridu. Amérikida bolsa «maash»ni aldida bériwétip andin yuqiriqidek nurghunlighan pulni tutup qalidu. Shunga biz öz maashimizni eynen dep bersek, nurghunlarda xata chüshencha peyda bolup qalidu.

Dunyadiki bashqa tereqqiy tapqan döletler bilen sélishturghanda, Amérikida yémeklikler heqiqetenmu erzan. 50 jing (25kg) gürüch 8.50 dollar (yeni saitige 10 dollar tapidighan töwen derijilik xizmetchining bir saetlik ish heqqige 50 jing gürüch kélidu. (Amérikida éghirliq birliki üchün kilogram ishletmey, «pound» dégen birlikni ishlitidu. 1 pound dégen 454 gram bolup, bir jinggha yéqin kélidu. Méning bu yerde «jing» déginim emelyette «pound» dégenni közde tutidu). 25 jing bughday uni 3.50 dollar. Qoy göshi qimmetrek bolup, bir jing loq gösh 3.50-4.00 dollar etrapida. Toxu göshi 0.80 din 2 dollarghiche. Üzümning bir jingi bir dollar, tawuzning bir jingi 0.20-0.50 dollar, almining bir jingi 0.50 dollar, shaptulning bir jingi bir dollar etrapida. Ottura derijilik résturanlarda tamaq yése, bir ademge 15 dollar etrapida kétidu. Shunga, bizge oxshash chet eldin Amérikigha yéngidin köchmen bolup kelgen kishiler asasen résturan’gha tamaq yégili barmaydu. Hemme ademlerde bolmisa bolmaydighan yémeklikler ashundaq erzan bolghini bilen, bolsimu bolidighan, bolmisimu bolidighan bashqa nersilerning bahasi undaq erzan emes. Mesilen, men hoyligha we teshtekke gül tikidighan yuqiri süpetlik topining 25 jing etrapidiki bir xaltisini 12 dollargha sétiwalimen. Özimiz heydeydighan mashinilarning ichide Toyota Corolla ottura hésab bilen 14 ming dollar, Toyota Camry 18 ming dollar, Toyota mini-bus 28 ming dollar we chong-kichikliki mini-bus bilen oxshash kélidighan Toyota 4Runner 30 ming dollargha kélidu.

Kéyim-kéchek, yémek-ichmek, öy yasash qatarliq maddiy turmushta tutqan yoligha qarap, ademlerni 2 xilgha bölüsh mumkin. Uning 1-xili özliri üchün yashaydighan ademler. Ikkinchi xili bolsa bashqilar üchün yashaydighanlar. Ikkinchi xildiki ademler nurghun ishlarni bashqilargha körsitish üchün qilidu. Özige qanchilik paydisi tegkenliki, özige qanchilik menpe'et yetküzgenliki bilen anche kari bolmaydu. Amérikiliqlarning mutleq köp qismi 1-xildiki kishiler bolup, Amérikida héchkimning héch qandaq adem bilen kari bolmaydu. Xizmetdashliringiz we qoshniliringiz héch qandaq waqitta sizning kéyimingizge diqqet qilip qoymaydu. Tutqan öyingizge qarap qoymaydu. Ularda öyige méhman chaqiridighan ishlarmu asasen yoq déyerlik. Bir qanche chong bayramlirida uruq-tughqanliri birining öyige jem bolushtin bashqa, Uyghurlardek pat-pat méhmandarchiliq oynaydighan ishlar asasen mewjut emes. Shunga ular kéyimning chirayliqlirini emes, rahetlirini tallap kéyidu. Eger bizning idarige kélip qarisingiz, uning Amérikidiki intayin muhim alem téxnikisi tetqiqat merkizi ikenlikige ishenmey qalisiz: Kishilerning kéyiwalghini we bashqa yürüsh-turushi intayin addiy bolup, erlerning tengdin tolisi “Nyuzeyku” ishtan kéyiwalidu. Men bu idarige yéngi ishqa kirgende, bireylen manga chaqchaq qilip, «Bizning idarining kéyim-kéchek jehette peqet birla tüzümi bar. U bolsimu sen kastyum-burulkidin bashqa néme keyseng boliwéridu», dégenidi. Öylirini chirayliq emes, öz turmushigha qolayliq qilip yasaydu. Résturan’gha barsingiz, hemme ademning özige chushluq tamaq buyrutidighanliqini, eger alghan tamiqi éship qalsa, uning qanchilik az bolushidin qet'iynezer choqum qeghez qachilargha sélip élip kétiwatqanliqini körüsiz. Xelqaraliq chong yighin, shirketlerning yéngi yilliq chong olturushi, toy-tökün qatarliq ziyapetlerdimu her bir ademge tamaqni ayrim-ayrim epkélidu. Sizge keltürülgen normiliq tamaqqa qorsighingiz aranla toyidu. Bezi ziyapetlerde tamaqlarning hemmisini bir yerge qoyup qoyup, méhmanlar tamaqni özliri xalighanche élip istémal qilidu. Ashundaq sorunlardimu héch qandaq israpchiliqni körmeysiz. Qisqisi, Amérikiliqlarning yémeklikke bolghan köz qarishi ömrini étizliqta ashliq térish bilen ötküzgen Uyghur déhqanliriningkige oxshap qalidu.

Men yéqinqi bir qanche yilning ichide Uyghurlar chong sheherlerdiki résturanda ötküzidighan olturushlar toghrisida xéli köp ishlarni anglidim. Hemde intayin heyran qaldim. Ademning tamaq yéyishide mundaq 2 asasiy meqset bolushi mumkin: 1) Hayatliqni saqlash. 2) Rahet yürüsh. Bir ademning hayatliqini saqlash üchün zörür bolghan yémeklikning miqtari anche chong emes. Eger tamaqni jiq yewalsingiz, shu waqitning özide anche rahet yürelmeysiz. Uning üstige u sizni semritiwétidu. Semrip ketsingiz, yéshingiz 45 yashlardin ashqanda nurghun salametlik mesilisige duchar bolup, u chaghda salametlikingizni normallashturush üchün yene nurghun japa chékishingiz mumkin. Shunga Amérikiliqlar yémek-ichmekning süpitige we uning miqtarigha intayin diqqet qilidu. Kishiler bay bolghanséri göshni az yep, méwe-köktatni köp yeydighan bolup qalidu. Biri manga chaqchaq qilip: «Men kembeghel waqtimda gösh we ésil tamaqlarni köp yeyttim. Hazir bay bolup, yémish-köktatqila chüshüp qaldim», dégenidi. Men yurtimizda sport yaki sen'et qatarliq birer sahede alahide netije yaritip, xelq arisida yuqiri namgha ériship, bir qanche yil ötkendin kéyin beden qurulushi pütünley özgirip ketken Uyghur yashliridin bir qanchini kördüm. Uninggha intayin ökündüm. Uyghurlarning méhmandarchiliq örp-aditi we shu qatardiki bashqa nurghun medeniyitining qedir-qimmiti we jelpkarliqi intayin üstün. Bizning mana ashundaq örp-aditimiz we medeniyitimiz bolghanliqtin, tarixta her qétim bashqa bir millet Uyghurni assimilyatsiye qilmaqchi bolghanda, ularning özliri Uyghurlar teripidin assimilyatsiye bolup ketken. Lékin, bu ishlardimu ilmiylik bolushi kérek. Milletke we özimizge néme paydiliq, néme ziyanliq, ularni hésablap turup ish qilishimiz kérek.

Töwende men öz béshimizdin ötküzgen bir qanche hékayini sözlep bérey.

Kaliforniye Uniwérsitétida doktorluq unwani élish üchün mundaq 4 ötkeldin ötüsh kérek. 1) Mektepning doktorluq programmisigha qobul qilinish. Buningda sizning burunqi oqush we tetqiqat netijiliringiz hemde TOEFL we GRE imtihan netijiliringiz intayin muhim rol oynaydu. 2) In'glizche «comprehensive exam» dep atilidighan omumiy Imtihandin ötüsh. Bu imtihanni adette mektepke kirip bir yil yaki 2 yil ötkende, sizdin telep qilin’ghan 10 dek aspirantliq derslirini oqup bolghandin kéyin andin bérisiz. Amérikida aspirantliq derslirining telipimu xuddi bakalawr dersliriningkige oxshash bolup, bakalawr derslirige oxshashla ötülidu hemde qattiq imtihan élinidu. Bizdin éléktir injinérliqining 5 kespiy sahesi ichidiki 3 saheni özimiz tallap imtihan bérish telep qilin’ghan. Bu 3 ders emes, 3 kespiy sahe bolghachqa, her bir sahede bakalawrliqning 2-3 dersini puxta bilish telep qilinidu. Her bir imtihan yérim saet bolup, 3 proféssor sizni olturghuzup qoyup, terep-tereptin soal soraydu. Doktorluq programmisigha qobul qilin’ghan oqughuchilarning bir qismi mushu imtihanidin ötelmey mekteptin chiqip kétidu. 3) In'glizche «qualifying exam» dep atilidighan Salahiyetni békitish imtihani. Bu imtihanni doktorluq dissértatsiyesi üchün élip baridighan tetqiqat mezmunini békitip bolghandin kéyin, siz xéli chong dairilik doklat yighini uyushturup, «men doktorluq unwani üchün mundaq-mundaq mezmunlarda tetqiqat élip barimen» dep doklat bérisiz. Uninggha siz tallighan we özliri qoshulghan 3 proféssordin terkib tapqan «Doktorluq dissértatsiyesini bahalash komitéti»ning ezaliri hemde fakultéttiki bashqa proféssor we aspirant oqughuchilar qatnishidu. Eger bu 3 proféssor sizning qilmaqchi bolghan tetqiqatingizgha qarap, «bu oqughuchi mushu tetqiqatni muweppeqiyetlik püttürse doktorluq unwani alalaydu» dep xulase chiqarsa, siz bu imtihandin ötisiz. Undaq dep xulase chiqarmisa siz uningdin ötelmeysiz. Sizge yene bir qétimliq purset bérilidu. Bir yildek waqittin kéyin siz bu imtihandin yene bir qétim ötelmisingiz, siz mekteptin chiqirilisiz. Adette doktorluq programmisigha qobul qilin’ghan oqughuchilarning ichide 1/3 qismi mushu 2 imtihanidin ötelmey mekteptin chiqirilidu. 4) Siz tetqiqatingizni tamamlap, doktorluq dissértatsiyesini yézip bolghandin kéyin, yuqiriqi 3-basquch bilen oxshap kétidighan bir doklat yighini uyushturup, özingizning tetqiqat netijingizdin doklat bérisiz. Eger héliqi komitétning 3 ezasi sizning dissértatsiyingizni testiqlisa, siz doktorluq unwani bilen oqush püttürisiz. Eger qolgha keltürgen tetqiqat netijiliringiz yéterlik bolmisa, héliqi komitétning ezaliri sizge qaysi jehetlerni toluqlashni éytip, taki özliri qanaetlen’giche sizni tetqiqat élip bérishqa mejburlaydu. Amérkining injinérliq kespiy sahesidiki oqughuchilirining doktorluq unwani élish üchün serp qilidighan otturiche waqti 6-7 yil bolup, men oqushumni 4 yildin sel artuqraq waqit ichide tamamlidim. Hemde bu söhbetning aldinqi bir qismida tilgha alghinimdek, shu yili bizning fakultétta doktorluq unwanigha érishken 15 tek ademning arisida riqabette utup chiqip, bir yilda peqet birla kishige bérilidighan «Eng yaxshi doktorluq dissértatsiyesi» dégen mukapatqa érishtim. Amérikida doktorluq unwani üchün mushundaq uzun waqit kétishining bir sewebi, biz yalghuz oqupla qalmay, özimizning turmushini iqtisadiy kirim bilen teminlesh üchün, her heptiside kem dégende 20 saet ishleymiz.

Men özümning omumiy imtihanining birini bergende mundaq bir weqe boldi. 3 proféssor mendin her bir minutta birdin soal soridi. Men hemmisige nahayiti chaqqan we puxta jawab berdim. Bu 3 proféssorning biri Amérikiliq aq tenlik bolup, bu yérim saetlik imtihan tügigendin kéyin u mendin,

--Erkin, sen qaysi dölettin kelding? dep soridi.

--Men Junggoning gherbiy shimalidiki ...

--Sen Uyghurma?

--Shundaq! Sen Uyghurni qandaq bilisen?

--Méning bir yéqin dostum hazir Shinjangda In'gliz tili dersi ötüwatidu. U manga dawamliq Uyghurlar toghrisida xet yézip turidu.

Bu 1992-yili bolghan weqe bolup, men Amérikigha kelgen aldinqi 4 yil jeryanida özüm burun tonushmaydighan Amérikiliqlar ichide Uyghurlarni bilidighan birer ademni téxi uchritip baqmighan idim. Méning shu chaghda bizning bir Amérikiliq dostimizdin ariyetke alghan, héch qandaq neqishi yoq bir addiy duttirimiz bar bolup, etrapimdikilerge Uyghurni teshwiq qilish üchün, pursetla tapsam shu duttarni chélip bérip, uning aldi-keynide Uyghur toghrisida bir qanche minut sözlep yürgen idim. 1989-yili Kaliforniye shitat uniwérsitétida ötküzülgen bir qétimliq «talant körsitish» musabiqisige qatniship, sehnide özüm yalghuz duttar chaldim. Bashqilar orunlighan muzika saymanlirigha qarighanda, méning duttirim bekla addiy bolup, yalghuz duttar sehnide bir az chandi. Lékin, etisi mektepning gézitige méni «Uyghur duttarchisi Erkin Sidiq bir 2 tariliq muzika eswabini chaldi» dep xewer qildi. Qizim Dilnare Amérikigha bügüni kélip, etisila 1-sinipqa kirip oqush bashlighanidi. Uning mektipide her qétim birer paaliyet bolsa, biz uninggha qatniship, men duttar chaldim, Dilnare Uyghurche ussul oynidi. Bir nechche qétim biz turghan Davis dégen sheherning shenbe baziridimu paaliyet bolghanidi. Biz u yerdimu duttar bilen Uyghur ussul oyuni körsettuq. Biz sehnidin chüshkende beziler méning qéshimgha kélip, «sen qizingni qaysi ussul mektipide oqutiwatisen?» dep soridi. Emeliyette bolsa, Dilnare u chaghqiche ussul mektipining qarisinimu birer qétim körüp baqmighanidi. Pütün shimaliy Kaliforniye boyiche bizdin bashqa Uyghur ailisi bolmighachqa, Uyghurlarning ussul oynaydighan olturushinimu anche körüp baqmighanidi. U chaghlarda Uyghurche VCD lar téxi chiqmighan bolup, oqush jeryanida iqtisadiy ehwalimiz nachar bolghachqa yurtqa baralmay, yurtimizni we yurttikilerni intayin séghinattuq. Bezi yekshenbe künliri téléwizorda Hindistanning programmisi chiqip qalsa, men «méning ussulni ulardin chirayliqraq oynaydighan we naxshini ulardin yaxshiraq éytidighan millitim, menzirisi ularningkidin güzel yurtum bar emesmu?» dep oylap, bezide özümni tutuwalalmay közlirimdin taram-taram yash éqip kétetti. 1992-yili Davistiki mektepning Xenzu oqughuchilar uyushmisi (bu mektepning 20 minggha yéqin oqughuchisi ichidiki 1100 nepiri Junggo, Shanggang we Teywendin kelgen Xenzular idi) chaghan bayrimi munasiwiti bilen bir yighilish uyushturup, bizdin Uyghurche ussul orunlap bérishni telep qildi. Bu Uyghurlarni teshwiq qilishning bir yaxshi pursiti bolghachqa, biz ularning teliwige maqul bolup, Dilnare, Aman’gül we men üchimiz bir Uyghurche naxsha lintisini mangdurup, shuninggha Uyghurche ussul oyniduq. Dilnare bizdin uzunraq oynidi. Etisi Davisning sheherlik gézitide bu paaliyet toghrisida xewer bérip, 1-betning yérimigha Dilnarining yalghuz ussul oynawatqan chong bir parche resimini chiqirip qoyuptu. Hemde resimning astigha «Davistiki Kaliforniye Uniwérsitétining Junggoluq oqughuchiliri chaghan munasiwiti bilen yighilish paaliyiti ötküzdi. Resimde bashlan’ghuch 1-sinipining oqughuchisi Dilnare Erkin Uyghur yalghuz ussulini orunlimaqta» izahlap qoyuptu.

Men Yaponiyede turghanda, Yaponluqlar mendin dawamliq «sen qaysi dölettin?» dep sorap turatti. Men «men bolsam bir Uyghur» désem, ular derhal chüshinip, «He! Shundaqmu?» dep intayin küchlük qiziqish héssiyatini bildüretti. Amérika nopusining asasliq qismi bashqa döletlerdin kelgen kishilerdin terkib tapqan bolghachqa, ular bir ademning qaysi millet we qaysi döletlik ikenlikige anche perwa qilmaydiken. Shunga Amérikigha kelgen deslepki mezgilde men intayin heyran qalghanidim, kéyinche könüp qaldim. Aman’gül bilen ikkimiz bezide chong soda saraylirida parangliship kétiwatsaq, beziler bizdin «Siler qaysi dölettin? Sözlewatqininglar men zadila anglap baqmighan til iken. Bek chirayliq til iken» dep soraydu. Amérikidiki Uyghurlarning sani téxiche 500 ge yetmise, Amérikidiki mutleq köp sandiki kishining Uyghur körüp baqmighanliqi, Uyghurche sözni anglap baqmighanliqi turghanla gep-de.

Emdi eslidiki gepke kelsek, yuqiriqi proféssorgha men intayin heyran qaldim. Umu mendin intayin heyran boldi. Shuning bilen bu ikki aile dost bolup qalduq. Bu proféssor mendin 10 yash etrapida chong bolup, uning u chaghda 6 balisi bar iken. Eng kichikining ayighi emdila chiqiptu. Deslepte biz öz örp-aditimiz boyiche ularning pütün ailisini öyge chaqirduq. Aman’gül polo, manta, samsa, nan we xamsey qatarliq tamaqlarni teyyarlidi. Tamiqimiz ulargha intayin yarap ketti. Ular tamaqni qorsaq toyghiche yep bolghandin kéyin, chonglar öyde paranglashtuq. Balilar sirtqa chiqip oynidi. Birer saettin kéyin ular qaytip kirip, tamaqtin yene bir az yédi. Axirida qaytidighanda, u proféssorning baliliri «Bu tamaqni biz intayin yaxshi körduq. Mawu éship qalghinini biz öyge élip ketsek bolamdu?» dep soridi. Biz elwette maqul bolduq. U proféssor eng kichik balisi üchün bir quta süt alghach kelgen bolup, qaytidighanda éship qalghan sütnimu özliri bilen bille élip ketti. Ariliqtin 2-3 hepte ötkendin kéyin, ular bizni öyige chaqirdi. Dastixan raslash waqtida pütün aile bir tutash herketke ötti. Ishlimigen birmu adem qalmidi. Yolni deldenglep teste mangidighan eng kichik qizighimu qoshuqlarni kötertip, üstelge toshughuzdi. Her bir ademning yeydighan tamiqi birdin texsige sélin’ghan bolup, u bir tal qaynitip pishurulghan qonaq, bir parche kala göshi (In'glizche «steak» dep atilidighan, Amérkiche kawapdanda qaqlap pishurulghan gösh), bir dane kichik bolka we bir az köktattin terkib tapqan. Proféssorning bir oghli dadisidin: «Dada, men qonaqtin yene birni yésem bolamdu?» dep soriwédi, u «Yaq, sen yene birni éliwalsang, bashqilargha qonaq yétishmeydu» dep jawab berdi. Démek, bu tamaq adem béshigha hésablap teyyarlan’ghanidi. Shuningdin bashlap, taki men oqush püttürgiche bu ikki aile bir-birimizni chaqiriship öttuq. U méni bir yerde uchratsa: «Erkin, bu qétim chaqirish nöwiti kimge keldi?» dep soraytti. Yuqirida tilgha alghan mukapatni kimge bérishni qarar qilishta, aldi bilen mushu mektepte oqush jeryanida élan qilghan maqalilirining ehwaligha qarap 3 kandidatni tallap chiqip, andin fakultéttiki barliq proféssorlar birlikte bu 3 oqughuchining ichidin birini tallaydiken. Eslide bu 3 kandidatning ichige bu dostimizning burun IBM shirkitide 7 yil ishlep, andin bu mektepte oqughan bir doktorluq oqughuchisimu kirgeniken. Bu mukapatni men alghandin kéyin, u proféssor méning qéshimgha kélip: «Erkin, méning oqughuchumdin bu mukapatni tartiwalding. Buninggha bek könglüm yérim. Emma, men sen üchün we Uyghurlar üchün intayin xushalmen» dédi.

Méning doktorluq oqushumdiki ustazim bir Afriqidin kelgen aq tenlik bolup, yéshi méning yéshim bilen teng idi. Deslepki 3 yilning ichide uning ayali Afriqidin téxi kélip bolalmighan bolup, u tenha yashidi. Shunga biz uni öyimizge yilda bir qanche qétim chaqirip qoyduq. Men oqush püttürgende ular bizni öyige tunji qétim chaqirdi. Ularning teyyarliqini In'glizche «Spagatti» dep atilidighan, teyyar chöp bilen teyyarlan’ghan, bizning leghmen'ge bir az oxshap qalidighan birla tamaq bolup, her birimizge bizning ölchimimiz boyiche yérim texse kélidighan miqtarda tamaq epkeldi. U proféssor nahayiti aldirash bolghachqa, biz bir saettek waqitning ichide tamaqni yep, uning öyidin uzap chiqip bolduq.

Bizning Armin dégen bir qoshnimiz bar bolup, uning Dilnare bilen teng yashtiki qizimu Dilnariningki bilen oxshash mektepte oquytti. Biz balilirimizni etigenliki mektepke özimizning mashinisida apirip, kechte yene özimiz épkélettuq. Waqit bilen may pulini iqtisad qilish üchün, biz Armin bilen hemkarlashtuq. Bundaq hemkarlishishni (yeni biri yene birining mashinisigha chiqiwélishni) In'glizche «carpool» dep ataydu. Biz bir hepte, ular bir hepte demliship balilarni toshuyttuq. Ular intayin aq köngül kishiler bolup, biz nahayiti yaxshi chiqiship kettuq. Bir qétim biz ularni öyimizge chaqirduq. Öz örp-aditimiz boyiche, heshemetlik Uyghur tamiqidin nechche xilni teyyarliduq. Ularmu tamiqimizni intayin yaxshi kördi. Ariliqtin bir mezgil ötkendin kéyin, ular bizni öyige chaqirdi. Ularning teyyarliqini dukanda teyyar satidighan dora-dermek unida yasighan shorpa bilen, özliri pishurghan bir dügilek bolka nan (In'glizche «bread» dep atilidu) bolup, biz shu bolkini shorpigha chilap yep chiqtuq.

Elwette hemme Amérikiliqlar yuqiriqilardek emes. Méning bu yerde yazghinim özimiz uchratqan bir qanche misaldinla ibaret. Kaliforniyediki Uyghurlarning «Nancy» bilen «John» isimlik dost ailisi bar. Ular Shinjanggha 3-4 qétim bérip baqqan hemde Shinjang Uniwérsitétida In'gliz tili dersi ötkenidi. Ular bizni asasen Uyghurche kütidu. Ularning öyi hazir bir dangliq qar téyilish meydani bar taghda bolup, biz her qétim ularningkige barsaq, öyide bikargha turup, tamaqni bikargha yep, qar téyilip oynap kélimiz. Bizning ikki balimizgha we manga tagh choqqisidin peske qarap qar teyilishni shu John ögetkenidi. Yuqiriqilarning hemmisining bir ortaq alahidiliki, ularning teyyarlighan tamiqi addiy bolghini bilen, ular intayin semimiy. Ular adette öyige méhman chaqirmaydighan bolghachqa, peqet bizning hörmitimiz üchünla bizni öylirige chaqirdi. Hemde özi némini yése, biznimu oxshash tamaqqa chaqirdi. Bu yerdiki bir küchlük sélishturma shuki, biz 5 adem chaqirish üchün, kem dégende 10 kishilik tamaq teyyarlaymiz. Özimiz adette étip yéyelmeydighan tamaqlarni méhman’gha étip élip chiqimiz. Méhmanlarni özimizdin köp eziz körimiz. Amérikiliqlar bolsa, hergiz undaq qilip ketmeydu. Bu medeniyet we örp-adet jehettiki bir chong perqtur.

Biz Amérikida yashawatqan Uyghurlar özimizning toy-tökünlirini we olturushlirimizni intayin séghinimiz. Men Amérikigha kelgen 16 yildin buyan Uyghurlarning toyigha aran 4 qétim qatniship baqtim. Bu toylarning ikkisi Kaliforniyede, biri Washin’gton shitatida, yene biri bolsa Amérikining paytexti Washin’gtonda boldi. Bu toylarning héch qaysisida qiz yötkesh bolmidi--Amérikida Uyghurlarning azliqidin undaq qilish mumkin emes. Bu yerdiki toylar yurtimizdiki olturushqa oxshaydu. Adette eng köp bolsa bir ayda birer qétim yighilip olturalaymiz. Qalghan waqitta hemmimiz aldirash ishleymiz yaki oquymiz. Bu yerde jiddiychilik tüpeylidin waqit intayin téz ötidighan bolup, biz adette künni bir kün, bir kündin emes, bir heptidin sanaymiz. Her qétim shenbe-yekshenbe dem élish küni kelgende, «Uh, yene bir hepte ötüptu», deymiz.

Kaliforniyening Los Angeles shehiri etrapida hazir Uyghurlardin 15 aile, balilarni qoshqanda 49 kishi bar. Ularning ichidiki bizge eng yéqin olturidighinining biz bilen bolghan ariliqi 32 kilométr, eng yiraqining ariliqi 240 kilométr kélidu. Biz bir yerge yighilip olturush üchün, chaqirghan yerge mana ashundaq arliqlardin mashina heydep barimiz. 2004-yili 12-ayning 31-küni, biz Yéngi yil munasiwiti bilen bir Tayland musulman résturanida olturush ötküzduq. Bu olturush üchün her bir aile birdin tamaq teyyarlap épkeldi. Yémish we ichimlik qatarliq qalghan nersilerni opche élip, uning pulini hemmeylen'ge chachtuq. 5 yashtin 10 yashqiche bolghan balilarni yérim adem, 10 yashtin chonglarni pütün adem hésablap, 5 yashtin kichiklerge pul yighmiduq. Shundaq qilsaq, bolghan chiqim bir chong ademge 10 dollar etrapida toghra keldi. Aldinqi shenbe küni (yeni 2005-yili 16-aprél küni) bizning öydin 7 kilométr yiraqliqtiki bir tebi'iy baghchida biz bir dala olturushi qilduq. Bundaq olturushni In'glizche «picnic» dep ataydu. Kaliforniyelikler hawaning yaxshiliqidin bundaq paaliyetni nahayiti köp qilidu. Biz bu piknikta, yenila her bir aile birdin tamaq teyyarlap épkeldi. Ikki aile qoshumche ishlargha mes'ul bolup, ichimlik we yémishlerni élip, kawapming göshini teyyarlidi. Hemde olturush jeryanida kawap pishurushqimu mes'ul boldi. Chüshlük we kechlik tamiqimizni ashu piknikte yep, qoy göshi kawipinimu qan’ghiche yéduq, ketken chiqim bir chong adem üchün 7 dollardin toghra keldi. Piknik jeryanida biz uzun parang we chaqchaqlarni qilishqandin bashqa, chonglar we chong balilar bir taghqa chiqip chüshtuq. Kichik balilar bir kichik östengde su kéchip oynidi hemde bu baghchining bir kichik haywanat zalidiki haywanlarni kördi. Bizning balilirimiz bundaq paaliyetni intayin yaxshi köridu. Ular üchün bu birdin-bir bashqa Uyghur baliliri bilen oynash pursitidur. Biz buningdin kéyin bundaq piknikni her ayda bir qétim ötküzmekchi. Ashundaq qilsaq, bir ailige bir yilda aran bir qétim piknik orunlashturush nöwiti kélip, biz taki Noyabirghiche piknik qilalaydikenmiz. Yuqiriqi piknikning bir qisim resimliri Biliwal.comgha chiqiriliptu. Biz bezide öygimu méhman chaqiriship ötüshimiz. Hergiz yurt ayrimay, hemmimiz oz-ara uruq-tughqandekla öm bolup ötimiz.

Axirida pul xejlesh bilen munasiwetlik bolghan, Amérikiliqlarning bala terbiyileshtiki bir usuli toghrisida qisqiche toxtilip ötüp kétey. Amérkiliqlar balilirigha kichikidin tartipla az miqtarda «maash» béridu. Uni In'glizchide «allowance» dep ataydu. Uyghurche menisi «ajritilghan pul» dégen'ge yéqin kélidu. Bu her bir ata-anining öz balisigha her ayda béridighan pul bolup, uning az-köplüki oxshimighan ailide oxshimaydu. Biz balilirimizgha 6 yashta pul bérishke bashlighan bulup, deslepte bir ayda her bir yéshigha bir dollardin, yeni 6 yash waqtida 6 dollar, 7 yash waqtida 7 dollardin pul berduq. 13 yashtin ashqanda éyigha 20 dollardin berduq. Mektepke munasiwetlik paaliyetler hemde pul sel jiq kétidighan paaliyetler bolsa, uninggha ayrim pul berduq. Buning bala terbiyileshte köp tereplik paydisi bar. U kichik balida bir ish üstide musteqil tehlil yürgüzüsh, höküm we qarar chiqirish iqtidarini östüridu. Kichik balining bundaq maashi pütünley özige tewe pul bolup, u pulni qandaq xejlesh pütünley balining öz ixtiyarigha qoyup bérilidu. Shunga ular bu pulni xejligende intayin estayidil bolup, bir nerse alidighanda xéli oylinip alidu. Bir nersini élish üchün bu ayda puli yetmise, bir qanche ayliq maashini yighip andin alidu. Nersilerning yaxshilirini tallash üstide bash qaturidu. Almaqchi bolghan nersining bir qanche türliri bolsa, ata-anilar hergiz «Balam, mawuni alghin» dep buyruq chüshürmey, balisining qilghan qararini estayidil anglap, andin ulargha qaysi türining qandaq ikenlikini chüshendürüp, eng axirqi qararni chiqirishni yenila balisigha qoyup béridu. Uningdin bashqa, baligha maash bérish balida musteqil pul xejlesh we pul bashqurush iqtidarini yétildüridu. Hemde balining öz-özige bolghan ishenchini östüridu. Kichik balilar hemme jehette chonglardek rol oynap béqishni yaxshi köridu. Özining azraq puli bolsa, u pulgha pütünley özi igidarchiliq qilsa, ularning tuyghusi intayin yaxshi bolidu. Ularning rohiy dunyasining etrapliq we saghlam ösüp yétilishige köp paydisi bolidu. Siz bezide balingizning bir nersini élishigha arilashsingiz, balingiz bu pulni siz bériwatqiningizni pütünley untup qélip, «U dégen méning pulum. Uni qandaq xejlisem özümning ixtiyari. Sen arilashma» dégende, kishining intayin meslikini keltüridu. Balini mushundaq terbiyiligende, ular jem’iyetke chiqqiche pul munasiwetlirinimu pütünley öginip bolidu.

Esli menbesi: www.biliwal.com