11. Soal: Yuqiriqi söhbet xatirisidin sizning Uyghurlar ichidiki öginish, xizmet we turmush jehetlerning hemmiside bir qeder muweppeqiyetlik hayat köchürgen kishilerning biri ikenlikingizni körüwalghili bolidu. Sizning kishilik turmushni ashundaq élip mangalishingizdiki eng muhim kishilik xaraktérlar qaysilar? Öz béshingizdin ötken sergüzeshtiler bilen birleshtürüp sözlep bergen bolsingiz?

Jawab: Bir ademning kishilik hayatining qandaq bolushini belgileydighan bir muhim amil, heqiqetenmu shu kishining özige xas mijez-xaraktéridin ibaret.
Méning mijez-xaraktérimni töwendiki 5 éghiz sözge yighinchaqlash mumkin:

1. Semimiylik
2. Qiyinchiliqqa berdashliq bérish
3. Ijadkar bolush
4. Ishni teleptin yuqiri qilish
5. Toxtimay izdinish
   

Buningdin 30 nechche yil burun men ottura mektepte oquwatqan mezgilde, sinip mes'ulimiz manga mundaq sözlerni éytqan idi: "Her bir ademning artuqchiliqi bolidu. Yétersizlikimu bolidu. Eger uni sizning müringizdiki bir xurjunning ichidiki nersilerge oxshatsaq, artuqchiliqingiz xurjunning aldi xaltisida, yétersizlikingiz bolsa xurjunning arqa xaltisida bolidu. Ademler köpinche waqitta, xurjunning peqet aldidiki xaltisinila körüp, arqisidikini körelmeydu. Bu intayin xeterlik. Adem xurjunning arqisinimu köreligendila, andin özigimu we bashqilarghimu toghra muamile qilalaydu, hemde toxtimay algha basalaydu". Men shuningdin bashlap bu sözlerni ésimdin chiqirip baqmidim. Men izchil türde öz-özümge, ailemdikilerge, dostlirimgha, xizmetdashlirimgha we bashliqimgha rastchil, semimiy bolushqa tiriship keldim. Öz-özümni toghra chüshinishke, öz-özümge toghra baha bérishke, ajizliqimni toluq bilip, toxtimay algha ilgirileshke alahide köngül bölüp keldim. Öz-özümni dawamliq eng yuqiri derijide toghra chüshinip turghan bolghachqa, uning üstige men adaletsizlikke, naheqchilikke, kemsitishke we bashqilargha ziyan sélish bedilige payda élishqa intayin qarshi bolup, undaq ishlarni qilishtin qet'iy saqlinidighan, bashqilarning könglini eng yuqiri derijide ayaydighan bolghachqa, özüm toghra dep qarighan yolumni méngiwérip, bashqilarning manga qandaq baha bérishige anche köngül bölmidim. Chünki, bashqilar manga eng toghra baha béreligendimu, peqet méning özümchilik baha béreleytti.

Men kichikimdin tartipla jem’iyetning we xelqimning maxtishigha köp sazawer boldum. Her qétim bashqilarning manga bergen bahasini anglighanda, méning 1-bolup öz-özümdin soraydighinim: "Men buninggha erziymenmu?" dégendin ibaret boldi. Radio-gézitlerde men toghriliq bir nerse élan qilinsa, men derhal uning mezmunini tepsiliy tekshürüp, uning qanchilik derijide toghriliqini, yézilghan nersining tesirini kücheytish üchün köptürüwétilgen qisimlirining bar-yoqluqini we uning derijisini estayidil tekshürüp turdum. Hergiz özümde yoq nersiler bilen öz-özümni aldap yürmidim. Amérikida shirketlerde ishleshni bashlighandin buyan, men özümdin dawamliq töwendiki soallarni sorap turdum: "Men alghan maashimgha chushluq ishlewatimenmu? Men yéngi iqtidar, yéngi bilim öginiwatimenmu? Eger bu shirkettin chiqip kétip qalsam, bashqa yéngi xizmet tapalaymenmu? Mende bashqa shirketlerni jelp qilalaydighan qandaq nersiler bar? Méning hazir qiliwatqan ishim mende yéngi iqtidar yétildürelemdu?" Amérika jem’iyiti riqabet bilen tolghan, bir parche göshni talishiwatqan bir top yolwas-börilerning uwisighila oxshaydu. Küchlük bolsingiz pellimu- pelle örlep kétiwérisiz. Eger ajiz bolsingiz, az kündin kéyin jem’iyette leylep qalisiz. Men hazirgha qeder bir xizmet bilen yene bir xizmetning ariliqida eng uzun xizmetsiz turup baqqan waqtim 3 hepte bolup, her qétim yéngi xizmetke kirgende, manga eng kem dégende 2 shirkettin chaqiriq keldi. Men burun ishligen "WaveSplitter" dégen shirkettin 2002-yili Noyabirda chiqiriwetken doktorluq unwani bar bir Amérikiliq téxi ötken yili (2004-yili) 7-ayda aran xizmet tapti. Shu waqitta chiqiriwetken doktorluq unwani bar bir Fransiyelik injinér téxiche xizmet tapalmay, hazir bir tereptin xizmet izdep, bir tereptin parche-puret oqutquchiliq xizmetlirini tépip ishlep kün kechüriwatidu. Men bashqilar bilen birliship qurghan 1-shirketke yardemleshken, fizikida magistérliq unwani bar, Silikon jilghisida 10 nechche yil injinér bolup ishligen bir kishi bar bolup, aldinqi bir qanche yilning ichide u xizmet tapalmidim, dep yürgen idi. Yéqinda uninggha téléfon qilsam, u hazir bir kofixanida ishlewetiptu. "Mushu yerde kofi demleshni öginiwélip, andin özüm ayrim kofixana échishni oylawatimen", deydu. Bu kishi burunqi yiligha 80 nechche ming dollar maash alidighan injinérliq xizmitidin ayrilip, hazir yiligha 30 ming dollar etrapida maash alidighan kofixanining ishini qiliwétiptu.

Bir kichik balining qandaq adem bolup ösüp-yétilishide, ata-anining ülgilik roli hemmidin chong bolidu. Balilar sel eqlini tapqandin tartip, deslepki nurghun nersilerni ata-anidin öginidu. Shunga men balilirimning aldidimu semimiylik we rastchilliq jehette özümge intayin yuqiri telep qoydum. Balilirimghimu rastchil bolush jehette terbiyini izchil boshashturmidim. Hemde halawette hemmidin kéyin, japada hemmining aldida turup, balilirimgha hemme jehettin yaxshi ülge yaritishqa tirishtim. Amérikigha men 1988-yili, ayalim Aman’gül 1989-yili, qizim 1991-yili we oghlum 1993-yili kelgen bolup, men 1985-yili Yaponiyege barghandin tartip ashundaq tére-péreng turmushni bashlighan idim. 1993-yili axiri ailidiki hemmimiz jem bolup yashiyalaydighan bolduq. Oghlum bashlan’ghuchning 1-sinipida adettiki hésablarni ishliyeleydighan bolghanda, men bir küni qizim bilen ikkisini chaqirip kélip, ulargha Aman’gül bilen ikkimizning bir ayda öyge ekirgen maash chékimizning kötiki bilen shu bir ay ichide chong-chong ishlargha xejligen pulning höjjetlirini bérip, ulardiki pulning sanlirini qoshup, axirida perqini hésablap chiqishni tapshurdum. U chaghda méning ata-anam Amérikigha bizning yénimizgha kelgen bolup, u bir ayning ichide bizning kirimimizge qarighanda, chiqimimiz yuqiri bolghanidi. Ular pulni hésablap bolghandin kéyin, men ulargha hazir bizde pulning köp emeslikini, shunga ular oyunchuq toghrisida köp jédel qilsa bolmaydighanliqini chüshendürdüm. Ularning aldida sanliq melumatlar bolghachqa, ularmu méning sözümge tézla qayil boldi. Shuningdin kéyin dukanlargha bérip, balilar oyunchuq toghrisida artuqche jédel qilghanda, héliqi hésabni tilgha alsam, ular yamanlimaydighan boldi. Balilarni öyning iqtisadiy ehwalidin dawamliq, eynen xewerlendürüsh bizning ailining bir aditidur. Oghlum 1-sinipta oquwatqanda, bir küni uning oqutquchisi siniptiki balilardin mundaq bir nersini soraptu: "Eger siler kochidin 100 dollar pul tépiwalsanglar, u pulni nimige xejleysiler?" Köpinche oghullar uninggha oyunchuq alimiz, deptu. Qizlar qochaq alimiz, deptu. Beziliri Disnéy baghchisigha barimiz, deptu. Dilshatqa kelgende, u "Men pulni dadamgha bérimen. Dadam uninggha öy alidu", deptu. Buni anglighan oqutquchi qattiq tesirlinip, uning közidin yash chiqip kétiptu. Kéyin men bir ata-anilar yighinigha bérip, u oqutquchi bilen körüshkende, u manga bu hékayini sözlep bérip (men uni Dilshattin anglimighan idim), andin "Siler öyde dawamliq bir öy élishning gépini qilishisamsiler?" dep soridi. Emeliyette biz undaqmu qilmayttuq. Méning mekteptin kiridighan maashim éyigha 1000 dollar etrapida bolup, oqush puli we turmush rasxodigha u hergizmu yétishmeyti. Shunga, u chaghda ayalim bizning sheherdiki birining öyide bala baqqan idi. U öydimu bir oghul, bir qiz bar bolup, ularning yéshi bizning balilarningki bilen oxshash idi. Aman’gül u öyge bizning balilarnimu apirip, töt balini oynighili qoyup bérip, özi öginish qilatti. U kishilerning bir chong öyi bolghachqa, bizning balilar mendin dawamliq: "Dada, biz qachanliqqa öy alimiz?" dep soraytti. Bir qétim men: "Kéyin alimiz. Hazir alidighan'gha pulimiz yoq", désem, ular derhal: "Dada, sende chek barghu? Chek yézip berseng bolmidimu?" dep soridi. Amérikida siz bir bankigha pul qoysingiz, ular sizge shexsiy banka chéki béridu. Siz bu cheklerge pulning qimmitini yézip, imza qoyup, uni xuddi neq pul xejligendek ishliteleysiz. Chekni tapshurup alghan kishi u pulni sizning banka hésabingizdin éliwalidu. Mendiki u chek bankida pul bolmisimu yazghili bolidighan chek emes idi (chaxchaq). Ballilar uni chüshenmeytti. Bir qétim biz bir dostimizning öyige barghiche Dilshat bir quta ichimlikni ichip mangdi. Ularning öyning aldigha kelgende, u qutini tashlayli dések, exlet sanduqi tapalmiduq. Shuning bilen men u qutini yataq binasining ishiki aldigha qoyup qoysam, Dilshat: "Dada, bundaq qilsang qandaq bolidu? Sen bizni undaq qilmanglar deyttingghu?" dep turuwaldi. Shuning bilen men héliqi quruq qutini dostumning öyige kötürüp kirip kettim. Bir qétim tötimiz qert oynawatqanda, balilar uqushmasliqtin méni yalghanchiliq qildi, dep, "He dada, senmu yalghanchikensen’ghu? Bügün yalghanchiliq qildingghu?" dep, öyning ichide "Dadam yalghanchi! Dadam yalghanchi!" dep, sekriship ketti. Men hergiz yalghan gep qilmaydighan bolghachqa, uqushmasliqtin ashundaq bilin'gen bu bir qétimliq "yalghanchiliq" balilirim üchün bir chong weqe bolup ketkenidi.

Manga kichikimdin singip ketken bir ang shuki, adem japa chekken'ge ölüp qalmaydu; Ölüpla qalmisa, bashqa ishning kari chaghliq. Men kichik waqtimda yézidiki rehmetlik chong apamning qéshigha yazliq tetilde barghanda, chong apam méni öydin 2 kilométr yiraqliqtiki bir tügmen'ge bérip, un tartip kélishke buyruytti. Öchirette adem köp bolghachqa, manga nöwet tégip, unni tartip bolghanda, waqit yérim kéche bolup kétetti. Tügmendin öyge qaytidighan yolda bashqa öyler asasen yoq, yolning ikki teripi maymaq-saymaq jigde derixi bilen toshqan, uning üstige zeretgahliqtin ötetti. Men kichigimdin tartipla jinning hékayisini köp anglap, yézida kéchisi yol mangsam xélila qorqidighan bolup qalghan idim. Shunga, bu bir zeretgahliqtin késip ötidighan 2 kilométr yolni méngip, öyge qaytip kétish, men ömrümde duch kelgen eng müshkül ishlarning biri idi. Chong apamgha "men qorqimen" déyishtin nomus qilattim. Shunga eng axirida, "Men mushu yol bilen öyge qaytsam, choqum ölüp ketmeymen, bashqisi meyli", dep yolgha chiqattim. Zeretgahliqtin ötkiche putlirim titrep hem jansizlinip, yol mangalmighili tas qalattim. Jigdilerning ay nuri astidiki sholiliri közümge ajayip-gharayip körünidighan bolghachqa, asman’gha qarap naxsha éytip mangsammu, héliqi zeretgahliqqa kelgende naxshinimu dawamlashturalmayttim. Lékin, özüm oylighandek, her qétim öyge ölüp qalmay saq-salamet yétip barghanidim. Biz qayta terbiyege barghanda, ziyaliy yashlar (“qayta terbiye”ge barghan yashlar shundaq atilatti) yézida kapaletke ige bolghan nerse peqet birla idi. U bolsimu, biz ach qélip ölüp qalmayttuq--Bizge peqet tamaqni bikargha béretti. Emma, bizge bir tiyinmu pul bermeytti. Yilboyi bikargha ishleyttuq. Kéyim-kechekte yenila ata-animizgha tayinattuq. Men qayta terbiye élishqa barghan yéza bizning öydin 12 kilométr yiraqliqta idi. Konisheherning nahiye baziridinmu yiraq bolghachqa, nahiye bazirigha bérip, aptobusqa chüshüshmu qolaysiz idi. Ailimizning iqtisadiy qiyinchiliqi tüpeylidin, men birer wélispitqa chiqinalmighan idim. Shunglashqa, her shenbe küni kechte ishtin chüshkendin kéyin, Aqsudiki öyimizge piyade qaytip kélettim. Aqsudin barghan bashqa oghul bala bolmighachqa, özüm yalghuz mangattim. Yolni qisqartish üchün, étizliqlarning qirlirida, östeng boylirida mangattim. 12 kilométr yolni 2 saette méngip, andin öyge kélettim. Yekshenbe küni kechte yene 2 saet yol yürüp, u yézigha qaytip kétettim. Yézida qayta terbiye alghan bir yérim yildin köprek waqitning hemmiside ashundaq qildim.

1983-yili yanwarda, men Shinjang Uniwérisitétini püttürüp bolushumghila, fakultéttin méni Shanghey Jiaotong Uniwérsitétige éléktro-magnétliq dolqun bilen mikro-dolqun téxnikisi boyiche bilim ashurushqa mangdurdi. U chaghda Shinjangda bu kesp bilen shughullinidighan 2-bir kishi bolmighachqa, bir yilning ichide öginishke téghishlik nersilerning hemmisini öginip, bu sahede bir nopuzluq adem bolup chiqishqa bel baghlidim. Belgülen'gen derslerni oqushtin sirt, men yene yétekchi oqutquchumgha yardemliship, mikro dolqun tejribixanisini teyyarlap, hemde u dersni ötüshüp berdim. Bir yilning ichidiki 2 mewsümning her ikkiliside ashundaq qildim. Yazliq tetilde yurtqa qaytmay, Nenjingde élip bérilidighan 4 heptilik praktikigha qatnishishni telep qildim. Eyni waqittiki fizika fakultétining mudiri, oqutquchum Sultan aka mekteptin u praktikining xirajitini hel qilip berdi. Praktikini Nenjingdiki bir mehpiy herbiy radar zawutida élip barduq. Bu zawutning radarni sinaq qilidighan orni Nenjingdiki bir chet yézida iken. Biz u sinaq ornigha 1-küni barghanda, chüshlük tamaq üchün u yerdin héchqandaq bir musulman ashxanisi tapalmidim. Shuning bilen chüshlük tamaq yémidim. U chaghda Junggoda téxi tonglatqu dégendek nersiler chiqmighan idi. Ikkinchi künidin bashlap, men etigenlik tamaq waqtida chüshlük tamaqnimu qoshup, 100 giramliq hor nénidin 3-4 yewaldim. Chüshte tamaq yémidim. Men pat-pat mushundaq ishlar bilen ozümning iradisini sinap turimen. Oghlumgha mushundaq hékayilerni dawamliq éytip bérip, "Oghlum, eger hazir sen bir janggalda qélip, yeydighan bir nerseng bolmisa, u yerde jéningni birer hepte saqliyalamsen? Saqlash üchün qandaq qilisen?" dep sorap qoyimen. U köpinche: "Dada, méning sizning ötmüshingizge ichim aghriydu. Emma, hazir ötmüsh emes. Bizde hazir ash kengri" dep jawab béridu. Shundaq bolsimu, men shu oxshash gepni tekrarlap turimen.

Men Yaponiyede ishligen tetqiqat magnétliq mikro dolqun zapchisi üstide bolup, uning matématikiliq formulalashturulushi intayin murekkep idi. Bir formulaning uzunluqi normal ish qeghizide 2 bet kélidighan bolup, birer pilus yaki minus belgiside xataliq bolup qalsimu, eng axirqi netije toghra chiqmaytti. Bu zapchasning asasliq formulasini keltürüp chiqirish üchün, 20-30 formula chiqirishqa toghra kéletti. Men ashundaq matématikiliq mesilini yéship, Yaponiyege bérip 3 aydin kéyin, birinchi ilmiy maqalini memliketlik yighin’gha yollidim. Alte aydin kéyin 2-maqalini yollidim. Men ikkinchi qétimqi yighinda maqalemni doklat qilip bolghanda, Osaka Uniwérsitétining bir proféssori qéshimgha kélip, buningdiki formulani kim ishlep chiqarghanliqini soridi. Men özüm qilghanliqimni éyttim. U kishi heyran qélip, derhal méning ustazim bilen körüshti. Eslide, bu proféssorning bir magistérliq we bir dokturluq oqushidiki oqughuchisimu bizningki bilen oxshash mesile üstide tetqiqat élip bériwatqan bolup, ularning guruppisi bu mesilining matématikiliq formulasini ishlep chiqiralmighan iken. Shuning bilen bu 2 guruppa birliship, bir maqale élan qilidighan bolduq. U maqale Amérikida chiqidighan mikro dolqun saheside dunya boyiche eng yuqiri derijilik jornal bolghan "IEEE Transactions on Microwave Technology" dégen jornalgha chiqti. Men 1-aptor boldum. Shuningdin kéyin Osaka Uniwérsitétidiki héliqi proféssor özining tetqiqat rasxotidin pul chiqirip, méning barliq yol kirayimni tölep, özlirining her heptide bir qétim ötküzilidighan tetqiqat muzakire yighinigha qatnashturdi. Men özüm ishlewatqan aliy mektepte alahide közge körün'gendin kéyin, ular manga yardem qilishni qarar qilip, 1987-yili Osaka Uniwérsitétining magistérliq oqushigha yötkep qoyidighan boldi. Osaka Uniwérsitétimu méni imtihansiz qobul qildi. Del shu chaghda Shinjangdin bir hökümet wekiller ömiki kelgen bolup, bizning mektepning 1-mudiri bir yighinda méning mektep almashmaqchi bolghan ishimni otturigha qoydi. Bu wekillerdin héch qandaq inkas chiqmighachqa, mektep mudiri ulargha tezim qilip turup, mundaq didi: "Erkin bir alahide talantliq yash iken. Uninggha yardem qilsanglar, u kelgüside qaltis ishlarni qilalaydu. Siler hergiz ziyan tartmaysiler. Bir oyliship baqsanglar". Buninggha yene jawab chiqmidi. Yighindin kéyin, ustazim méni öz yénigha chaqirip, "Erkin, Yaponluqlarning bir aditi, ular hergiz bashqilargha bash egmeydu. Bashqilargha tezim qilishqa toghra kelgende, ular uning ornigha öz qarnigha pichaq tiqip, özini öltüriwalidu. Bügün bizning mektepning 1-mudiri sendek bir Uyghur üchün bir qanche Junggoluqqa bash egdi. Ulargha tezim qilip turup yalwurdi. Sen buning qimmitini hergiz untup qalma". Bu geplerni dewatqanda, ustazimning awazi titrep, közliri yash bilen liq tolghanidi. Men untup qalmidim. Buningdin kéyinmu menggü untup qalalmaymen. Osaka uniwérsitétidiki héliqi ustazim men Kaliforniye uniwérsitétidiki waqtimda méning qéshimgha kélip, men ishleydighan tejribixanini körüp, bizning yataqta méhman bolup baqqan idi. U bu yil Aprélda Amérikigha yighin’gha kélidighan bolup, men bilen körüshkili bizning öyge yene kelmekchi.

Méning Shinjang Uniwérsitétida oqughinim radio éléktronikisi kespi bolup, Amérikida méni deslepte oqushqa qobul qilghan fizika fakultéti idi. Men 1-mewsumda 3 ders tallidim. Junggoda oqughanda, oqutquchi her bir derstin burun doskigha bügün qaysi bap, qaysi paragrafni ötüdighanliqini yézip qoyatti. Amérikida undaq qilmaydiken. Dersni kitabtiki tertip boyichimu ötmeydiken. Men uni uqmighachqa, deslepte ötülgen derslerni "oqutquchi kirish sözi sözlewatidu" dep oylaptimen. Tallighan dersning biri kuwantom fizikisi bolup, oqutquchi nyuzeyku(padichilar ishtini) kéyiwalghan, köynikini sanggilitip qoyghan hemde galistuk taqiwalghan bolup, dawamliq qolida üzüm kötürüwélip, bir tereptin üzüm yep, bir tereptin ders sözleytti. Men "Kirish söz qismini némishqa bunchiwala uzun sözleydighandu?" dep oylayttim. U proféssor 3 hepte ötkendin kéyinki bir küni "Kéler düshenbe küni imtihan alimen" dédi. Men heyran qélip, "Proféssor, siz dersni qachan bashlighan idingiz?" dep soridim. U kishi "Mushu mewsumning 1-saitidila bashlighan" dep jawab berdi. Men chöchüp kettim. Eslide u kishining sözlewatqini kirish söz emes, resmiy ders ikenduq! Men u imtihanni intayin nachar berdim. Fizika toghrisida In'glizche sözlükler u yaqta tursun, Xenzuche hetta Uyghurchinimu bilmeyttim. Lékin, kitab oquydighan’gha waqitla bolsa, her qandaq nersini ögineleydighan’gha ishenchim bar bolghachqa, bu mektepke héchqandaq ikkilenmeyla kelgenidim. Biraq, méning ishim peqet oqushla emes. Her heptide 3 tejribe dersi ötüp, 20 saet ishlimisem bolmaytti. In'gliz tilini u tilni sözlimeydighan Junggo bilen Yaponiyede ögen’gen bolghachqa, deslepte méning sözlesh iqtidarimmu anche yaxshi emes idi. Uning üstige her bir tejribe dersini ötüsh üchün, 30 betlik derslikni körüp, ders ötüshke teyyarliq qilishim kérek idi. Men üchün waqit intayin qis bolup ketti. Kitab körüshke waqit yétishmeytti. Ilaj bolmay, oqush bashlinip 3 hepte ötkende, kuwantom fizikisi dersidin chiqiwaldim. Birinchi mewsumde peqet 2 dersnila oqup, her ikkilisidin "A" aldim. Ikkinchi mewsumdin bashlap sinipning eng aldigha öttum. Oqush püttürgiche hemme derslerde "A" élip, peqet birla derste "B" aldim. Bu ders "éléktro magnét meydani" dégen ders bolup, u méning kespim idi. U dersni ötken oqutquchi Gérmaniyelik Rikter isimlik proféssor bolup, derste yuqiri telep qoyushta mektep boyiche dangqi bar iken. Ders sözlishi intayin yaxshi bolup, doskigha bir nerse yazsa, birer pesh-chekitnimu untulup qalmay toluq yazidiken. U kishi her qétim ders ötkende siniptiki qiz oqughuchilar imtihandin ötelmey, mektepke erz qilip baridiken. Lékin, Amérikida bir proféssorning bir padishah bilen oxshash hoquqi bolghachqa, mekteptin u kishini héch néme qilalmaydiken. Bu proféssorning yene bir nachar yéri, eger siz uning dersini tallap bolup, kéyin uning dersidin chiqiwalimen désingiz, uninggha yol qoymaydiken (adette buninggha yol qoyulidu). Fakultéttiki qalghan oqutquchilarmu uninggha öch bolghachqa, uninggha bashqa bir binadin ishxana bergeniken. U kishi bu derste bizning imtihanning yérimini yépiq, yérimini ochuq aldi. Siz aldi bilen yépiq qismini tügitip, imtihan qeghizini tapshurghandin kéyin, andin ochuq qismini ishligili yol qoyatti. Imtihani intayin tes bolup, men u dersni oqughan chaghda u kishi héchkimge "A" bermidi. Shunga men "B" aldim. Lékin, bu dersni intayin puxta öginiwaldim. Bu dersni tügetkendin kéyin, özümni bu sahede resmiy mutexessis bolghandek hés qildim. Men bu mektepke kélishtin burun, fakultéttikiler méning tetqiqatim üchün bir Yaponluq proféssorni belgilep qoyghan iken. U kishi mushu mektepning proféssori hemde Caltech ning zeret fizikisi tetqiqatchisi iken. Fakultét boyiche tetqiqatta hemmidin aktip iken. Magistérliq maqalem üchün, men Yaponiyediki tetqiqatimning dawamini qildim. Bu tetqiqatta biz Yaponiyede hel qilalmighan bir mesile bar idi. U bolsimu biz nezeriyiwiy jehettin bizning tetqiqat mesilimizde énérgiyening saqlinish qanunini ispatlap chiqiralmighan iduq. Burunqi ilmiy maqalini élan qilidighanda, biz bu ehwalni ilmiy jornalning bash tehririge éytqan iduq. Énérgiye saqlinish shertide chiqqan xataliq intayin kichik, uning üstige nezeriye bilen tejribe netijilirining nahayiti yéqin chiqqanliqini közde tutup, ular bu maqalini élan qilishni qarar qilghanidi. Lékin, bu énérgiyening saqlinish qanunidiki mesile Amérikidimu dawam qilghanidi. Men oqush püttüridighan’gha bir mewsum qalghanda, özüm ishlep chiqarghan tetqiqat netijilirini ustazimgha körsitip, shu asasta maqale yézishni bashlashqa ruxset almaqchi boldum. Lékin, u kishi intayin jiddiyliship ketti. Intayin keskin qilip, "Erkin, sen énérgiyening saqlinish qanunini ispatlap chiqarmisang bolmaydu. Undaq qilmaydikensen, oqush püttürelmeysen. Eger u mesilini hel qilmisang, méning qeshimgha qaytilap kelme" dédi. Bu men üchün bir éghir sinaq boldi. Shan-sherep bilen oqush püttürmekchi bolghan adem, biraqla oqush püttürelmeslik xetirige duch keldim. Bir qanche kün qolum héch ishqa barmidi. Uningdin kéyin men mushu tetqiqat mesiliside qollan’ghan matématikining eslidiki kitabidin birni taptim. U aliy mekteplerde ötülidighan ders bolmighachqa, manga peqet birla yol bar idi. U bolsimu u kitabni özüm öginip chiqish. Men del shundaq qildim. Matématikini tepsiliy chüshen’gendin kéyin, özüm burun keltürüp chiqarghan formulalarning hemmisini nahayiti inchikilep qayta tekshürüp chiqtim. Axirida mesilini taptim. Eslide men bu mesilini yéshishke bashlighanda, Osaka uniwérsitétini burun püttürüp chiqip ketken bir doktorluq oqughuchisining dissértatsiyesige asaslan’ghan idim. Eslide ashu dissértatsiyede ikki matématikiliq opératurning orni almiship qalghan iken. Shu sewebtin énérgiyening saqlinish qanuni toghra chiqmaptu. Bu ishtin kéyin ustazim méni bashqiche hörmetleydighan boldi. Méning maqalem Amérikida chiqidighan yuqiri derijilik fizika ilmiy jornili "Journal of Applied Phisics" da élan qilindi. Magistérliq dissértatsiyeni kitab qilip chiqarghanda, uningdin 2 nusxini artuq chiqirip, Yaponiyediki 2 ustazimgha birdin mangdurup berdim. Yuqiriqidek oqush netijem bilen, bu mektepte oqughan 2 yilning her biride, bir yilda fakultét boyiche peqet birla aspirant oqughuchigha bérilidighan mukapattin birige érishtim.

Amérikigha oqushqa kelgen chet ellikler duch kélidighan eng chong qiyinchiliqning biri, iqtisadni qandaq hel qilish mesilisidur. Men magistérliq oqushigha bir qanche pishqedemlirimizning yardimi bilen hemde kesp özgertip, toluq oqush mukapat puli bilen kirdim. Lékin, doktorluq oqushida manga undaq shert-shara'it yoq idi. Shunglashqa, Amérikigha kélipla bu mesile üstide oylinishqa bashlidim. Men magistérliq derslirini bir yérim yilda (yeni 3 mewsumda) tügitip bolup, eng axirqi mewsumni oqush püttürüsh ilmiy tetqiqat maqalisi yézishqa ajritip qoydum. Shunga, bu eng axirqi mewsumda waqtim xéli kengri bolup qaldi. Shuning bilen öz fakultétimdiki heptisige 20 saet qilidighan oqutquchiliqimdin bashqa, men yene mektepning "Akadémiye Yardem Bérish Merkizi" de heptisige 10 saet etrapida ishlidim. Bu mekteptiki öginishte qiyinchiliqi bar oqughuchilar üchün tesis qilin’ghan orun bolup, her bir oqughuchi her heptisi bu yerge kélip, bir saet mexsus yardemge érisheleytti. Bu yerde ders chüshendüridighan oqutquchi In'glizche "Tutor" dep atilatti. Saitige 8.5 dollar etrapida pul béretti. Mendin bir qétim ders élip baqqan oqughuchilarning hemmisi mendin intayin razi bolup, dawamliq méni tallaydighan bolup qalatti. Shunga, men bir heptide 10 saet ishlisem, bu 10 saetning hemmisige liqmu-liq oqughuchi orunlashturulatti (qéshigha oqughuchilar anche kelmeydighan, hemme waqitta tapshuruq ishlep olturidighan Tutorlarmu az emes idi). Uningdin bashqa, men fizika, matématika we éléktir kesipliri boyiche öz aldimghimu shexsiy Tutorluq qildim. Saitige 12 dollar aldim. Deslepte mektepning oqutush binalirining ichige élan chaplap qoydum. Bu ishni bir nechche ay qilghandin kéyin, méning dersni yaxshi ötüdighanliqimdin xéli köp oqughuchilar xewer tépip, méni ular özliri izdep kélidighan boldi. Oqughuchilirimning ichide öz mektipimdiki öginishi eng nacharlarmu bar bolup, etraptiki bashqa aliy mekteptiki öginishte eng yaxshi oqughuchilarmu, hetta Kaliforniye Uniwérsitétining Los An'geles shöbisining oqughuchilirimu bar idi. Shenbe we Yekshenbe künlirining her ikkiliside manga oqughuchilar liq öchret bolup kétip, künige 12 saet ders ötettim. Kechte yataqqa qaytip barghanda, bir kün toxtimay sözligen bolghachqa, ayalim Aman’gülge gep qilsam awazim chiqmay qalatti. Aman’gül oghlimizni 7 ayliq waqtidila süttin ayriwétip, 2 balini Ürümchide qoyup Amérikigha kelgen bolghachqa, deslepte zadila könelmidi. In'gliz tili öginish üchün qoligha kitab alsa, közige 2 bala kitabning qirghiqida olturghandek körünetti. Paranglishay dése etrapta bashqa adem yoq. Men bolsam künboyi mektepte. Bir yash ana üchün bu nahayiti külpetlik künler idi. Amérikigha yéngi kelgen 1-yilning ichide Aman’gül köp yighlaytti. Kelgüsini dep, özini In'gliz tili öginishke mejburlaytti.

Men doktorluq oqushi üchün Amérikidiki 10 dek aliy mektepning éléktir injinérliqi kespige iltimas qildim. Uning ichide 6 mekteptin manga oqush chaqiriqi keldi. Lékin, birimu manga oqush mukapat puli bermidi. Éléktir injinérliqi kespi Amérikida ehtiyaji bir qeder yuqiri bolghan kesip bolghachqa, bu kesipke kelgen chet ellik doktorluq oqughuchilirigha 1-yili oqush yardem puli bérilmeydiken. Men amalsiz, bir yil ishlep, andin oqushni dawamlashturush qararigha keldim. Emma, 1989-1990-yilliri Sowét Ittipaqi parchilan’ghandin kéyin, Amérikining iqtisadi intayin nacharliship, xizmet tépish intayin qiyinliship ketti. Men oqush püttürüshtin bir qanche ay burunla xizmet izdeshke bashlap, peqetla xizmet tapalmidim. Axiri bolmay, resturanda kütküchi bolushqa iltimas qilishqa bashlidim. Emma, ular méning iltimas jediwilimdin méning fizikida magistérliq unwanim barliqini körüpla, "Sen bu yerde uzun muddet ishlimigideksen", dep méni ishqa almidi. Hollywoodning kino ertisliri turidighan Berveley Hill dégen rayonda kichik balilarni baqsa, pulni xéli köp tapqili bolidiken, dep anglidim. Men kichikimde özümning uka-singillirini xéli béqip baqqan bolghachqa, bunimu sinap béqishni qarar qildim. Emma, men gézittiki élanni körüp, öy igilirige téléfon qilsam, "Biz erlerni almaymiz", dep, manga özümni tonushturush pursitinimu bermidi. Uningdin kéyin ming teslikte bir éléktronluq tok yoli taxtisini sinap tekshüridighan 10 nechche kishilik kichik shirkettin ish taptim. Bu shirketning igisi bir aq tenlik bolup, qalghanlarning mendin bashqisining hemmisi Meksikiliqlar idi. Shunga ular öz-ara Ispan tilida sözlishetti. Shirkettiki radionimu Ispanche qanalgha qoyup qoyatti. U méning oqughan unwanim bilen asasen munasiwiti yoq bir qara xizmet bolup, manga saitige aran 5 dollar béretti. Bu yerde bir ay ishlep qarisam, bir ayliq kirimimning bir qismini yataqqa tölep, bir qismini turmushqa ishletkendin kéyin, bizge aran bir-ikki yüz dollar pul qalidiken. Buning bilen bir yilda kéyinki mektepning oqush pulini tépish mumkin emes idi. Men dawamliq izdep yürüp, yene bir shirkette saitige 6.5 dollar béridighan ish taptim. U éléktir tok yoli taxtisini ishlep chiqiridighan shirket idi. Shuning bilen 1-shirkette etigen saet 8 din chüshkiche, 2-shirkette chüshtin kéyin saet 1 din kech saet 10-11 lergiche ishleydighan qildim. Etigini öydin saet 7 de chiqsam, kechte saet 11 din kéyin qaytip kélettim. Bir küni 1-shirkettin ishtin chüshüp, 2-shirketke bérip, binagha kirip kétiwatsam, parangliship turghan bu 2 shirketning igilirige uchriship qaldim. Eslide bu 2 kishi yéqin dostlardin iken. 1-shirketning bashliqi "Erkin, némishqa bu yerde yürüydu?" dep soridi. 2-shirketning bashliqi "Bizning shirkette ishleydu" dep jawab berdi. Shuning bilen, méning 2 shirkette teng ishlewatqanliqim pash bolup qaldi. Ular méning bir ishimni qisqartishimni qet'iy telep qildi. Shuning bilen men 1-shirketni qisqartip, 2-shirkette her küni 12 saet ishleydighan qildim. Kéyin qarap baqsam, bu yol bilen her ayda yighalaydighan pul yene 500 dollarghimu barmaydiken. Uning üstige, méning bashliqim özi Irandin 15 yil ilgiri kelgen, emma éri Amérikigha kélelmigen bir ayal bolup, bashqurush usuli intayin nachar idi. U Méksikiliq oqumighan qara xizmetchilerni bashqurup öginip qalghan bolghachqa, mangimu del ashundaq muamile qildi. Her küni etidin kechkiche közümge kiriwalatti. Bezide ishlewétip bir öydin yene bir öyge kétip barsam, "Erkin, nime ish qiliwatisen?" dep soraytti. Men achchiqimda "Mawu yerdin awu yerge méngiwatimen!" dep jawab bérettim. Rohiy jehettin xuddi asmandin yerge chüshkendek bolup, her küni ishqa boynumni baghlap tartqandek barattim. Peqet pul üchünla ishleyttim. Bu shirketning muawin reisi Misirliq kishi bolup, méning her küni rohim intayin chüshkün ishqa kéliwatqinimni körgendin kéyin, bir küni méni özining ishxanisigha chaqirip, mendin ehwal soridi. Men özümning doktorluqta oqushqa pul yighish üchün bu yerde ishlewatqanliqimni chüshendürgendin kéyin, u kishi manga: "Erkin, eger yaxshiraq xizmet tapalisang, bu shirkettin her qandaq waqitta chiqip ketseng boliwéridu. Hergiz bizning könglimizni ayash oyida bolma. Menmu eyni waqitta sanga oxshash yollarni béshimdin kechürgen. Fizikida doktorluq unwani élip bolghanda, men héchyerdin xizmet tapalmidim. Shuning bilen men özümning doktorluq unwani barliqini héchkimge démey, mushu shirketke qara ishchi ornida kirdim. 5 yildek ishligendin kéyin, andin özümni ashkarilidim. Mana emdi öz iqtidarimni heqiqiy jariy qilduralaydighan boldum. Shunga sen bügün bir yaxshiraq xizmet tapsang, etila chiqip ketsengmu, men hergiz xapa bolmaymen". Bu yol bilen yéterlik pul yighish imkaniyiti bolmighachqa, men axiri méni qobul qilghan mekteplerning biri bolghan Kaliforniye uniwérsitétining éléktir we kompyutér injinérliqi fakultétining mudirigha téléfon qildim. U kishige özümning oqutquchiliqta intayin yaxshi ikenlikimni, shu sewebtin Kaliforniye Shitat uniwérsitétida bir ilghar Oqutquchi dégen mukapatqa érishkenlikimni éytip, méning oqush pulumni kötürüwetmigen teqdirdimu, manga oqutquchiliq xizmiti bérishni telep qildim. U kishi méning burunqi mektipimdin yuqiriqi ehwalni tekshürüp baqqandin kéyin, manga 25% xizmet berdi. Bu heptisige 10 saet ishleydighan xizmet bolup, Amérikida pütün künlük oqughuchilar heptisige 50% (yeni 20 saet) ishleshke yol qoyulidu. Aman’gül bilen ikkimiz qandaq qilish toghrisida bir hepte meslihetleshtuq. Qayta-qayta pul saniduq. Nechche kéchini uxlimay ötküzduq. Manga u xizmettin kélidighan maash 500 dollar etrapida bolup, u mektepning bir yilliq oqush puli 13000 dollar idi. Axiri u mektepke bérishni qarar qilip, yük-taqlirimizni her birini 700 dollardin sétiwalghan 2 kichik mashinigha qachilap, 500 kilométr yol yürüp, shimaliy Kaliforniyege köchüp kettuq. U mektepke barghandin kéyin, ular méning xizmitimni 50% ge kötürüp berdi. Qalghan kem yerlirini toldurush üchün, Aman’gül her xil japaliq xizmetlerni tépip ishidi. U mektepte bir yil 3 mewsum bolup, men 1-yili öginish we oqutquchiliq jehette xéli közge körünerlik netijilerge érishken bolghachqa, 2-yili fakultéttin méning 3 mewsumluq oqush pulumning hemmisini kötürüwetti. Shu chaghda bir mewsumluq oqush mukapat pulighimu érishelmigen Junggoluq Xenzu oqughuchilar bar bolup, ularning beziliri fakultét mudirining qéshigha méning üstümdin erz qilip bériptu. Shundaq qilip, méning doktorluq oqushumda ayalimning qoshqan töhpisi intayin köp bolup, men alghan doktorluq unwanining bir qismi Aman’gülge tewedur.

Bu jehette hékayilirim intayin köp bolup, hazirche mushu yerde toxtitay. Men özüm ishlep baqqan her bir orunda, yuqirida tizghan shexsiy xaraktirim bilen nahayiti yuqiri bahagha ériship keldim. Mesilen, manga bérilgen bir qisim bahalar mundaq:

Esli menbesi: www.biliwal.com