4. Soal: Siz oqughuchiliq waqtingizdin tartip hazirqi netijilerni qolgha keltürüshkiche izchil emel qilip kéliwatqan öginish aditingiz qaysi?

Jawab: Men 4-5 yashlargha kirgen waqittin tartip, pütün jem’iyet intayin kembeghel bolup, ashliq intayin qis bolup ketkenidi. Dadam oqush bilen bashqa yerge ketken, apam ishlewatqan bolup, chüshlük tamiqimiz üchün akam bilen ikkimizge birdin kichik toqash teyyarlap qoyatti. Chüsh bolghiche qorsiqim échip kétip, chidiyalmay mektepning bir binasigha ésiqliq saetke chüsh bolghan-bolmighanliqini bilish üchün qayta-qaytilap bérip qarap kélidighanliqim hazirmu ésimde. Men akamdin "Saetning chong tili manchige, kichik tili manchige keptu. Emdi toqashni yések bolamdu?" dep nechche qétim sorayttim. Dawamliq ach yürettim. Néme seweb bolghanliqi hazir ésimde yoq. Ishqilip men bashlan’ghuchning 1-sinipidin tartipla mektepke intayin amraq idim. Exlet döwiliride yatqan alqandek qeghezni körsem, uni derhal térip, "hésab ishleshke ishlitimen" dep yanchuqumgha séliwalattim. U chaghda qara qelemdin bashqa qelem yoq bolup, her bir qelemni tekrar uchlap ishlitip, uning uzunluqi eng axirida 1cm etirapida qélip, barmaq bilen tutush pütünley mumkin bolmighanda andin tashliwétettim. . Bashlan'ghuchning yuqiri yilliqigha chiqip, bir az aq-qarini perq qilalaydighan bolghan waqitta, men yaxshi oqup, iqtisadiy jehette öz teqdirimni özgertish iradisige keldim. "Qanchilik oqush bolsa, hemmisini tügetkiche oquymen," dep oylayttim. Ottura mektepke chiqqandin kéyin, bilimning neqeder zörürlükini chüshinip yettim. Bu toghrida mushu qisimning axirida yene bir az tepsiliyrek toxtilimen. Ottura mektep we yézida "qayta terbiye élish" jeryanida bashqa milletler teripidin qattiq kemsitilish ishliri béshimdin ötüp, u méning yash qelbimge nahayiti qattiq tesir qildi. Shuningdin kéyin, hemme jehettin toluq qabiliyet yétildürüp, bashqa milletler qilalighan ishni biz Uyghurlarningmu qilalaydighanliqini ispatlash iradisige keldim. Shundaq qilip, men aliy mektepke chiqishtin burun, yaxshi oqup, iqtisadiy teqdirimni özgertish; bilimni imkaniyet bar eng yuquri derijigiche igilesh; hemde Uyghurlarningmu bashqilar qilalighan ishni qilalaydighanliqini ispatlap, shu arqiliq millette ümid peyda qilishtin ibaret bir qanche ghaye we iradini turghuzghan idim. Mana bular izchil türde méning öginish aditimning asasi bolup keldi: Men hergiz wezipe üchün ögenmidim. Hergiz imtihandin ötüsh üchün ögenmidim. Hergiz mektep püttürüwélish üchün ögenmidim. Özüm érisheligen pursetning hemmisidin toluq paydilinip, aldimgha kelgen hemme nersini ögendim.

Töwende, méning yuqiriqidek idiyelerning shekillinishidiki tarixiy arqa körünüshning bir qismi üstide toxtilip ötimen. Men kichik waqtimda, ailimizde jan sani köp (biz jem’iy 6 bala) bolup, dadam yalghuz ishleytti (Apam méning inim tughulup, bir qanche yil ötkende balilarni béqishta bek qiynilip kétip, özining ishchiliq xizmitidin chékin’gen idi). . Iqtisadiy qiyinchiliq tüpeylidin, mendin 2 yash chong akam bilen ikkimiz bir az pul tépishning her xil amali üstide qattiq izdenduq. Men toluqsiz ottura mektepte (Aqsu 1-Ottura Mektepte) oquwatqan waqitta, akam bilen ikkimiz radio qurashturushni ögenduq. U chaghda radio intayin qis bulup, peqet iqtisadiy ehwali alahide yaxshi kishilerningla radiosi bar idi. Biz deslepte yüz sopunining plastik qutisi ichige bir kücheytküchlük, peqet birla batariye bilen ishleydighan radio qorashturduq. Exletxanilardin tömür-tesek we söngek qatarliqlarni térip, uni tömür, söngek yighish dukanlirigha apirip sétip, tapqan pulimizning hemmisige radio zapchasliri alattuq. Radiodin awaz chiqirish üchün, keche-keche uxlimay tang atquzghan kéchilirimizmu köp bolatti. U chaghda radio qurashturush toghrisida héch qandaq Uyghurche kitab-matériyal yoq bolup, biz Xenzuche kitablarni oquyalmaytuq. Biraq, akam bilen ikkimiz bara-bara radiogha ait Xenzuche kitablardiki tok yoli xeritisini köreleydighan bolduq. Uzaq ötmey akam bilen ikkimiz Uyghur déhqanlarning buzulup qalghan radiosini ongshap, bir az pul tapawiti qilidighan bolduq. Men her Yekshenbe küni etigendila Xenzularning radio rémontxanilirining aldigha bérip saqlap turattim. Uyghur déhqanlar radiosini élip kelgende, men ulargha bizningmu radio ongshaydighanliqimizni éytip, ularni öyge bashlap kélettim. Öyde saqlap turghan akam derhal rémontchiliqni bashlaytti. Men yéngi xéridar tépish üchün bazargha yene kétettim. Bizning alidighan ish heqqimiz Xenzu dukanlirining 1/3 qismidinmu az, uning üstige Uyghur déhqanlar bizge héch qandaq qiynalmayla meqsidini uqturalaydighan bolghachqa, ular bizni tapqanliqi üchün intayin xushal idi. Bir az pul tapqan'gha bizmu nahayiti xushal iduq. Biz xéridarlirimizgha chay, eger chüshlük tamaq waqti bolup qalsa, bezide chüshlük tamaqmu bérettuq. Biz mezgil ötkendin kéyin, Aqsu shehiri etrapidiki déhqanlar bir-biridin anglap, bizni özliri izdep kélidighan boldi. Saqallirigha aq kirgen chonglarmu bizni "ustam" dep atighanda, biz hem ongaysizlinattuq hem xushal bolattuq.

Ene shu waqitlarda, biz bezide kashilisi chongraq radiolarni tüziyelmiduq. Akam bilen ikkimiz "Eger Xenzuche kitab oquyalighan bolsaq, néme dégen yaxshi bolatti?" dep oylayttuq. Köprek bilgenséri, bilimimizning qanchilik azliqini hés qilattuq. Bu ishlar manga intayin chongqur tesir qaldurghanidi. Bilimning neqeder qedirliklikini, uning adem üchün neqeder kéreklikini chongqur chüshinip yetkenidim. Shunglashqa, men ottura mektepte oquwatqan chaghda, hemmeylen Déng Shawpingni pipen(tenqid) qilish herikiti, "Bilimning kériki yoq" nezeriyisi hemme yerni bésip ketken bolsimu, mende "Bilimning choqum lazimi bar" dégen mustehkem közqarash bolghachqa, özümning kündilik derslirimni puxta öginipla qalmay, tapalighan hemme shert-sharaittin toluq paydilinip ögendim. Matématika we fizika dersliride, oqutquchi telep qilghan-qilmighanliqidin qet'iynezer, men kitabtiki meshqlerning hemmisini birinimu qoymay ishlidim. U chaghda Uyghur ösmürliri üchün héch qandaq oqush kitabliri yoq bolup, 1972- yaki 1973-yilliri tunji qétim "Qizil Pöpüklük Neyze" dégen Xenzuchidin terjime qilin'ghan kitab chiqti. Men sinipimdiki hemme oqughuchini seperwer qilip, ulardin pul yighip, Aqsu sheherlik kitabxanigha bérip héliqi kitabni sétiwélip élip kélip, siniptiki sawaqdashlargha tarqitip berdim. Bu mezgil Medeniyet Inqilabining axirqi waqitliri bolup, pütün jem’iyet we mektep exlaqi pütünley astin-üstün qiliwétilgenidi. Bizning siniptiki kepsiz oqughuchilar köpinche waqitlarda bir dersning normal ötülüshige yol qoymaytti. Qish künliri muellim sinipqa kirishtin burun, ot qalap issinidighan meshning üstünki yapquchini éliwétip, sinipni isqa liq toldurup, adem bir-birini körelmeydighan haletke ekélip qoyatti, shu sewebtin sinipqa kirgen oqutquchi ders ötelmey, siniptin yighlap chiqip ketkenlikini köp qétim öz sinipimda béshimdin biwasite ötküzgenidim. U mezgil oqutquchilarmu pipen’ge uchrawatqan, yaxshi oqughanlarghimu yaxshi kün yoq chaghlar bolghachqa, oqughuchilar oqushtin asasen waz kechkenidi. Men adetttiki waqitta her xil zerbige uchrisammu, emma imtihanning aldida nurghun kishilerning xushamitige uchrighan waqtimmu köp boldi. Bir qétim fizika oqutquchisi yilliq imtihanini ochuq imtihan qilip, sualni bizge 3 künlük tarqitip berdi. Sinip boyiche peqet menla hemme sualni özüm ishlidim. Qalghan sawaqdashlarning hemmisi etisi bizning öyge kélip, jawabni mendin eynen köchürdi. Shundaq qilip, bu imtihanidiki hemme oqughuchilarning jawabi op'oxshash boldi. Néme ish bolghanliqi ochuq-ashkare bolup, uni hemmeylen "toghra" chüshinetti. Shuning bilen fizika oqutquchisi manga 100 nomur bérip, qalghan oqughuchilarning hemmisige 50 nomur qoydi. “Medeniyet Inqilabi”ni bashtin kechürüp baqmighan yashlar üchün eyni waqittiki ehwalni köz aldigha ekélish asan emes. Yaxshi oqughanni pipen qilidighan bir dewrde yaxshi oqush nahayiti yuqiri derijide shijaet telep qilatti.

"Bilim menggü lazim bolidu", mana bu shu waqittin bashlap özümge hemrah qilip kelgen birdin-bir dunya qarishi. Men shuningdin bashlap, aldimgha qandaq bilim kelse, shuni estayidil ögendim. Biz toluq ottura mektepke chiqqanda, "Ishikni échip qoyup, mektep bashqurush" siyasiti boyiche, bizning mektepning toluq otturining 3 sinipini "Déhqanchiliq mashinisazliq sinipi", "Déhqanchiliq sinipi", we "Doxturluq sinipi" dep 3 ke ayridi. Bizning sinipta 24 oghul bala bar bolup, doxturluqning hemmisi qizlar, déhqanchiliqning bolsa qiz-oghullar arilash idi. Biz Aqsu Tiraktur ponkitigha bérip yérim yil ishchi bolup ishliduq. Men u yerde tiraktur rémont qilishni, choyundin yasilidighan qosh (sapan)quyushni nahayiti yaxshi ögendim. Hemde tiraktur heydeshnimu öginiwaldim (sinip boyiche peqet menla shundaq qilghanidim). Mektepning yéza igilik meydanigha bérip, yérim déhqanchiliq qilduq. Men u yerde qonaq térishni, kések qoyushni, yémish derixini ulashni we tiraktur bilen yer heydeshni yaxshi ögendim. Uyghurlarning edebiy eserlirini köp oqup, shéir yazalaydighan boldum. Aqsu 1-ottura mektepte bir qétim özüm bash tehrir bolup, oqughuchilarning bir shéirlar toplimini chiqardim. Aqsu gézitide bir qanche parche shéir élan qildim. Hékaye yézishqimu teyyarliq qilghan bolsammu, uni bashliyalmay qaldim. Lushün félyetonlirining Uyghurche terjimisining hemmisini oqup chiqip, félyeton yazalaydighan derijige yettim. Mektepning emgek meydanida turuwatqan mezgilde, bir 5 kishilik oqughuchi guruppisini yéteklep jem’iyet tekshürdüm. Esli meqsidimiz huddi Mao Zédongning "Hunen Jem’iyitini Tekshürüshtin Doklat" dégen'ge oxshash bir doklat yézish bolsimu, Uyghur déhqanlirining ehwali Mao teswirligen ehwalgha uyghun kelmigechke, biz resmiy doklat yézishni ret qilduq.

Bulardin bashqa, turmush éhtiyaji tüpeylidin, akam bilen ikkimiz öyde tamchiliq, yaghachchiliq we tömürchilikmu qilip baqtuq. Men apamgha yardemliship, aram waqitlirimdin paydilinip, öyde bir mezgil gilem toqudum. Toluqsiz ottura mektepke chiqishtin burun, yazliq we qishliq tetillerning hemmiside yézidiki tughqanlirimizning qéshigha bérip, ulargha yardemliship emgek qildim. 5 yashliq waqitlirimda kaligha miniwélip xaman heydidim. Uningdin kéyin kala harwisi we éshek harwisi heydidim. Zembil we ghaltek bilen oghut toshudum. Shalliqta ot terdim. Bughday we qonaq ordum. Sel chongraq bolghanda sörem söridim (Nechche qétim söremdin yiqilip chüshüp, söremning astida qalghan waqitlirimmu xéli köp bolghan), qosh heydidim Men 7 yéshimda tamaq étishni ögendim. Ottura mektepke chiqqanda, tonurgha nan yaqalighidek bolghanidim.

Toluq ottura mektepni püttürgendin kéyin, men Konisheher (hazirqi Onsu) nahiyisining Shal Uruqchiliq Meydanigha "Qayta Terbiye" ge chüshken bolup, u yerde yérim yilning ichidila meydan boyiche eng aldinqi qatardiki shal térish téxniki bolup qaldim. Bu yézida éléktir toki yoq bolup, axshimi özimiz yasiwalghan kirsin chirighi bilen yatiqimizni yorutattuq. Saetmu yoq bolup, tang atqanda ishqa bérip, kün olturghanda ishtin qaytattuq. Men bir yilning ichide 4-ayda shalliqning süyige kirishni bashlighan bolup, 10-ayghiche shu suda ishlidim. 4-ayda yer téxi érimigen bolup, biz rézinke ötük kéyiwélip, muzning üstige dessep turup ishleyttuq. Shu jeryanda men yézimizda qayta terbiye éliwatqan Uyghur yashlarni yighip, bir edebiyat-sen'et etritimu teshkillidim (Bizning öyde héchqandaq saz yoq bolup, men ottura mektepning yéza igilik meydanida ishligen mezgilde, sawaqdashlirimning duttiri bilen duttar chélishni öginiwalghan idim). Men özüm tékist yazghuchi, muzika retliguchi, saz chalghuchi we bashqurghuchi bolup, Konisheher nahiyilik kino kulubida téxi bir qétim oyun qoyduq. Men bir dem dap chalsam, bir dem rawap, yene bir dem duttar chalattim. Etritimizde mendin bashqa sazchi yoq idi. Yézidiki bir yérim yil jeryanida, men bir ay padimu baqtim. Kengri ketken janggal, mendin bashqa héch qandaq adem qarisi körünmeydu. Men 30 dek qoy, 4-5 kala we bir qanche at bilen birge. Her küni 10 nechche saet waqitni ashu haywanlar bilen birge ötküzüshüm kérek. Oquydighan bashqa kitab yoq. Men shu jeryanda Mao Zédongning 5 qisimliq esirini oqup chiqtim (uning bir qismini men burunmu oqup chiqqan idim). Hemde bir az Xenzuche ögendim. Aliy mektep imtihani 1977-yili 12-ayning 10-künidin bashlap élin’ghan bolup, 12-ayning 5-küni téxiche putumgha rézenke ötük kéyiwélip, muzning üstige dessep turup, zeykesh chépiwatattim. Aqsu shehiridiki oqughan mektipimge qaytip, imtihan’gha teyyarliq qilishimgha ruxset qilishmidi. Her küni emgektin qaytip kélip, kirsin chirighini yéqip qoyup, imtihan’gha teyyarliq qilattim. Etigini burnumni silisam, burnumning töshükige yighilip ketken is qolumni qapqara qiliwétetti. Yérim kéche bolup, pütün dalan uyqigha ketken waqitta, yatiqimning pütün tamliri we toruslirida uwa tutup yashawatqan chashqanlar uwiliridin chiqip, yéngidin töshük kolap, bezide oquwatqan kitabimning üstige chalma tashlaytti. Men ashundaq sharaitta, Konisheher nahiye bazirida aliy mektepke imtihan berdim. Az waqittin kéyin, pütün Aqsu wilayitige "Bir oqughuchi aptonom rayon boyiche alahide yuqiri netije aptu," dégen gep tarqaldi. Hemme kishiler u balining kimlikini bilmekchi bolushatti. Axirida qarisam, u men ikenmen -- Men aptonom rayon boyiche Uyghur tilida élin’ghan imtihanda 2-boluptimen.

Shundaq qilip, men aliy mektepke bérishtin burun, özümge öginishtiki mundaq nishanni tiklidim:

1. Bilimni imtihandin ötüsh, mektep püttürüsh üchün emes, özümning bilim dairisini imkaniyetning bariche kéngeytip, ilim-penning eng yuqiri pellisige chiqish üchün öginish.
2. Bilimni bashqilar qilalighan ishni Uyghurlarningmu qilalaydighanliqini ispatlash üchün öginish.
3. Bilimni özümning iqtisadiy teqdirini özgertish üchün öginish.

Esli menbesi: www.biliwal.com